LOCALE TECHNIEK INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT TECHNISCH ORGAAN V/D VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN

Transcriptie

1 7e JAARGANG NUMMER 2 Adres voor alle brieven en stukken betreffende Redactie en Administratie: Bouxnanlaan 3, Bandoeng-. LOCALE TECHNIEK INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT TECHNISCH ORGAAN V/D VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN REDACTIE: Ir. H. A, Breuning, R. Moeh. Enoch, G. van Galen Last, Ir. Thomas Karsten, J. C. de Keyzer, Jhr. Ir. C. Ortt, Ir. A. Poldervaart, Ir. R. E. Kerkhoven. Secretariaat* Boumanlaan 3, Bandoeng. MEDEWERKERS: R. Abikoesno, Ir. A. L. H. R. Gerla, Ir. R. Heida, G. Hendriks, Prof. Dr. Ir. C. P. Monn, Ir. F. M. Razoux Schultz, Dr. F. J. J. van Rijn, Ir. R. M. Sarsito, J. M. H. Timmermans, Ir. E. A. Voorneinan, Ir. H. Westbroek. Correspondent in Nederland Ir. J. A. Verhoef. MAART- APRIL 1938 Adres voor advertenties : Reclamebureau,,K olf f" Petjenongan 72, Batavia-C. UITGAVE: STICHTING,,TECHNISCH TIJDSCHRIFT" Het blad verschijnt tweemaandelijks; de leden der Vereeniging- voor Locale Belangen en van den Ned.-Indischen Architecten Kring ontvangen het gratis. Abonnement voor met-leden f 6. p. ]., losse numn:iers f 1.25 p. t. INHOUD: Opmerkingen (Onze Interlocale Hoofdwegen, Jeugdsportterreinen) Semarang als Congresstad, door Mr. H. E. Boissevain Semarang m Vogelvlucht: I. Ter Inleiiing, door ir. H. Westbroek; II. Semarang als Woonstad, door Mr. H. E. Boissevain; III. Semarang als Industriestad, door ir. H. Th. Baldinger; IV. De Waterleiding, door B. J. Schuil; De Veeartsenijkundige Dienst, door dr. F. J. van Rijn; VI. De Semarangsche Brandweer, door ir. H. Westbroek; VII. De Luchtbeschermingsdienst, door ir. H. Westbroek; VIII. Het Pasarw^ezen in Semarang, door ir. H. Th. Baldinger Twee Semarangsche Kantoorgebouviren, door ir. Thomas Karsten Iets over de centrale Pasar, door ir. Thomas Karsten Openbare Reiniging van Bevolkmgscertra m Ned.-Indie, door ir. Jac. P. Thijsse Jr. Mededeelingen Berichten. rip""!^''^"*"*'^''^'' Nederlandsch-Indische Spoorweg Maatschappij, aan Bodjong te Semarang. Dit gebouw is één van tprt^^h '"O'^e''"'^ "cantoren, die in Indiü werden opgericht. Het ontwerp is afkomstig van het Nederlandsche architectenbureau van wijlen Prof. Klinkkamer en üuéndaj^. prrhij t^''^^l'"^ \^" galerijen aan de buitenzijde is het gebouw voor het tropische klimaat zeer geschikt. De inmihhp r*" ^''^^gt een zeer verzorgd en voornaam karakter. Al zijn de opvattingen op het gebied der bouwkunst I noo vorm''^"^"'" S^^'J^'g^, zoo blijft dit gebouw toch in het Semarangsche Stadsbeeld een karakteristieke 25

2 OPMERKINGEN Onze Interlocale Hoofdwegen. De N. I. Weoenvereeni^iriii heeft op haar laatste jaarvergadering, op 9 April te Bandoeng, een zeer belangrijk onderwerp aan de orde gesteld: Ir. H. I. Privé, van het Departement van V. & W., sprak over de hoofdwegen op de Buitengewesten en hun toekomstige ontwikkeling, Ir. J. J. Jonker, van den Provincialen Waterstaat van West-Java, over die van ons hoofdeiland. Dat deze onderwerpen ook voor Indië van bijzonder groot belang zijn, behoeft nauwelijks betoog. De ontzaggelijke toename van het wegverkeer over de geheele wereld heeft overal, en ook hier te lande, de sociale beteekenis van de wegenstelsels enorm verhoogd, maar tevens de eischen die eraan worden gesteld zeer verzwaard. Daardoor zijn niet alleen de vraagstukken, die daarbij thans moeten worden onderzocht en opgelost, zeer veel gecompliceerder en omvangrijker geworden, doch is tevens hun juiste behandeling, tot een nationaal belang van hóóge orde geworden. En moge Indië ook in dit opzicht niet zoo ver zijn als het Westen, wie zich aan een ander spiegelt, spiegelt zich zacht: de grootscheepsche behandeling die elders het wegenvraagstuk inderdaad vindt, moet ons toch een duidelijke vingerwijzing wezen voor de mate en de kwaliteit van aandacht, die het ook hier verdient; : hier, waar het moderne wegverkeer, hoezeer internationaal gezien nog maar onbeteekenend, toch én op Java én buiten een welhaast revolutioneerende werking heeft op het,,binnenland" en bezig is voor een millioenenbevolking de wereld voor het eerst te ontsluiten. Juist om het belang en de verdienste dezer aande-orde-stelling mag men zich nu niet verhelen dat, hoe interessant beide lezingen ook op zichzelf waren, deze behandeling aan de beteekenis der onderwerpen niet in alle opzichten recht liet wedervaren. Misschien ligt dit voor een deel aan den gebruikelijken gang van zaken op de N.I.W.V.- jaarvergaderingen zonder schriftelijke preadviezen, en met beperkten spreekt- en debattijd ; wellicht ook aan de oriënteering der vereeniging tot-nu-toe, die overwegend gericht was op de wegenbouw-technische en minder op de sociale en de verkeerskwesties. Zeker was het beeld, dat ons van den wegaanleg in de Buitengewesten, vooral van Sumatra en van de nog wachtende taak in Borneo, werd ontrold, grootsch, en kwam men ervan onder den indruk, hoe onder vaak moeilijke omstandigheden ernstig en hard is gewerkt, ook in de malaisejaren, toen juist de,,rubbergelden" een grooten sprong vooruit mogelijk maakten. Toch miste men bij de bespreking van die eilandwegennetten het kennelijke en fundamenteele besef, dat ook zulk een op zichzelf imponeerend wegenstelsel er slechts is om andere groote maatschappelijke belangen en ontwikkelingen te dienen of daarmee samen te werken, en hoe het dus zooveel mogelijk moet 26 worden behandeld in duidelijk verband met die andere belangen: niet slechts met de wel vermelde riviervaart, doch ook met de ontwikkeling van spoorwegen en havens, van de steden en bestuurscentra, van de gebieden voor inheemschen landbouw, kolonisatie, cultuurondernemingen en boschbouw, van den mijnbouw, het toerisme enz. Juist de typisch-verbindende functie der hoofdwegen mag en moet aanleiding zijn een eilandwegenplan niet te beschouwen als een stelsel op zichzelf, doch als het aderenstelsel van een uit tallooze andere organen op te bouwen lichaam, waarvan de welbewuste coördineering zoo typisch hoogste bestuurstaak is. Dat in de Buitengewesten mét het hoofdwegenstelsel ook vele dier andere elementen nog slechts in eerste of halfgevorderde ontwikkeling verkeeren, verzwaart ongetwijfeld het leggen van bedoeld verband, doch neemt de groote wenschelijkheid daarvan zeker niet weg, integendeel: juist in zulk een beginstadium ware een weloverwogen algemeene Landesplanung", eilandsgewijs, van zéér groot en vérstrekkend belang, ook als grondslag van het hoofdwegennet. De voordracht over Java's hoofdwegen schetste in den aanvang een interessant perspectief, doch keerde zich te spoedig naar details af. Belangrijk was namelijk de uiteenzetting, dat onze sociale en verkeerstoestanden het aanleggen, in afzienbare toekomst en wellicht behoudens uitzonderingen, van,,autosnelwegen" niet rechtvaardigen, noch dat van een nieuw stelsel van betere algemééne nieuwe wegen. Met dus als onmiddellijke conclusie: dat onze bestaande hoofdwegen tot een voor het snelverkeer bruikbaarder stelsel zullen zijn uit te bouwen. Doch van dit leidende gezichtspunt werden de consequenties, die van groot belang schijnen voor de dagelijksche practijk van den aanleg en de ontwikkeling dier bestaande wegen, die immers thans als snelwegen deels volkomen ongeschikt zijn, niet nader onderzocht. En zoo werden de moeilijkheden, die de ook hier snel voortschrijdende lintbebouwing voor een juiste ontwikkeling van dit wegenstelsel zal veroorzaken, in de lezing zelfs niet genoemd, werd op het verband, dat ook in andere opzichten moet worden gelegd tusschen hoofdweg en bestemming der belendende gronden (p.m.: recht van uitweg, profielwijzigingen in en buiten bewoonde centra, gevel- en erfrooilijnen) evenmin voor Indië ingegaan en was het debat noodig om, als niet onverwacht doch interessant slot, te vernemen, dat de spreker, wiens groote verdiensten voor West-Java's wegennet zoo welbekend zijn, de door die provincie vastgestelde hoofdwegrooilijnen niet in overeenstemming achtte met hun door hem voorgestelde ontwikkeling. Bij al welke vraagstukken niet slechts het algemeen belang en de provincies, doch ook de kleinere locale ressorten rechtstreeks zijn betrokken. Het was onder deze omstandigheden van groot belang, dat de Voorzitter der N.I.W.V. in het debat aanleiding vond de vergadering in kennis te stellen met een op den vorigen dag in de bestuursvergadering der Wegenvereeniging genomen

3 besluit, om een verzoek tot behandeling dezer materie in breeder verband ter bestemder plaatse voor te brengen. K. Jeugdsportterreinen. Op het rondschrijven van de Prinses Juliana Jeugdstichting, waaruit wij elders in dit blr.d ^) het voornaamste overnemen, en dat bedoelt de oprichting van sport- en speelterreinen, speciaal bestemd voor de schooljeugd, te bevorderen, worde in deze rubriek de aandacht gevestigd. In de eerste en voornaamste plaats om dit loffelijk streven te ondersteunen. Sommige ouders van zwaarbelast kroost betwijfelen misschien, of de huidige schooltoestanden, vooral bij H.B.S. en Mulo, den kinderen nog, anders dan toevallig, tijd laten voor sport en spel. Dit neemt niet weg, dat elke vermeerdering van goede en goed-ingerichte gelegenheden tot hun beoefening van harte moet worden toegejuicht, reeds om hun onmiddellijke waarde voor de jeugd voorzoover die er dan wé! geregeld gebruik van kan maken, doch ook als een teeken te meer van het groeiende besef, dat de lichamelijke opvoeding in een juister verhouding moet komen te staan tot de intellectueele, en een grooter plaats in het leven onzer kinderen behoort te gaan innemen. Moet men dan ook hopen, dat de autoriteiten, op welke de circulaire een beroep doet, daaraan zullen weten te voldoen, zoo is het noodig in de tweede plaats erop te wijzen, dat dit niet moet gaan ten koste van andere open-iuchtbelangen. Het rondschrijven zelve merkt op, dat de,,be- 1) Blz. 68. staande velden" en de,,overige vrije terreinen" niet voldoende zijn om aan de,,steeds grooter wordende behoefte" te voldoen; en dat slaat kennelijk niet alleen op de sportvelden in engeren zin, doch op de stedelijke groene open ruimten in het algemeen. Nu geleidelijk-aan de bevolking onzer steden meer daarvan gebruik gaat maken, het nut en het genoegen ook van echte parken hier en daar Buitenzorg, Bandoeng leerde kennen, en vooral ook de massa de gelukkige neiging gaat vertoonen op vrije uren en dagen uit hare te nauwe kampoengs naar frisscher omgeving te trekken, nu wordt het meer en meer duidelijk, dat wij veel te wéinig groen in onze steden hebben: te weinig vrij en openbaar gezon te weinig stations, speel- en oefenvelden, te weinig plantsoen, te weinig parken. Aan de door de P.J.J.S. met zoo juiste bedoeling naar voren gebrachte behoefte zal dus niét voldaan mogen worden ten koste van het andere, reeds te schaarsche groen. Vooral zal men deze afgesloten en omrasterde velden niet mogen afnemen van de weinige voorhanden publieke plantsoenen, en daarmede het allermeest noodige opofferen aan de jongere wenschen. Wij denken daarbij bv. aan de aloen-'s, ten koste waarvan reeds zoo menige behoefte werd bevredigd (hoe vele zijn er niet verknoeid door tennisvelden, stadstuinen, autobusstations, politieposten en dg.!), dan wel aan andere naar nieuwere inzichten geprojecteerde openbare groene plekken. Aan deze nieuwe behoefte behoort slechts te worden voldaan door niéuwe terreinen voor recreatie te ontsluiten. Slechts aldus handelt men in den geest, waarin ook de circulaire is opgesteld. Mr. H. E. Boissevain Het Decentralisatie-Congres zal dan te Semarang worden gehouden; deze door de crisis zoo zwaar getroffen stad. Een kuststad, typisch Indisch van sfeer, waar in de jaren van bloei der suikerindustrie en -handel, door een voortvarend Locaal Bestuur technische SEMARANG ALS CONGRESSTAD. voorzieningen van hygiënischen en socialen aard werden aangebracht in een tempo, dat voor deze niet snel groeiende plaats te machtig bleek te zijn. Waar helaas in de jaren 1934 t/m 1937 de financieele nood dreef tot een volkomen stilstand (die natuurlijk achteruitgang beteekent) in de ontwikkeling zelfs van de meest vitale punten der publieke diensten. Nieuws kan Semarang dus op technisch gebied zeker niet aan de oudere habitue's onzer Congressen bieden; slechts de centrale pasarbouw en het nieuwe vliegveld aan de kust, welke beide nieuwe werken, uiterlijk nog in een begin stadium verkeeren, zullen terzake ingewijden kunnen interesseeren. Niettemin, hetgeen er te Semarang in betere jaren tot stand gebracht is, kan nog steeds den toets der critiek op stedelijk bestuursgebied doorstaan; als vergelijkingsobject en studiemateriaal kan dit voor het Congres van groot nut zijn. Moge dit nummer van Locale Techniek, waarvoor aan alle medewerkers mijn oprechten dank worde betuigd, daartoe een goede gids zijn. De Burgemeester van Semarang, Mr. H. E. Boissevain. 27

4 SEMARANG IN VOGELVLUCHT I. TER INLEIDING. door ir. H. WESTBROEK Directeur Technische Diensten Semarang. In 1882 schreef de Leidsche Hoogleeraar P. J. Veth in zijn bekend boei< Java": Samarang is schier nog meer onbewoonbaar dan het oude Batavia en wie kan, ontvlucht hare hitte, haar,,stof, haar stank,,en hare muskie-,,ten in een der beter bedeelde,,buitenwijken en bij voorkeur in Bodjong". De oude Eu- ropeesche stad, die nog altijd als,,de kern van Samarang moet beschouwd worden,,,heeft geheel het aanzien van een Nederlandsch,,landstadje. Ongeschikter bouwwijze, met het oog op het tropische klimaat, dan in dit gedeelte van,,samarang wordt aangetroffen is nauwelijks,,denkbaar". Huizen en vloeren geven overal bewijzen van de vochtigheid van den bodem, die in sommige,,wijken in den regentijd onder water staat. De niet Wie zich zet tot een korte beschrijving van Semarang als woonstad, is geneigd het dadelijk te hebben over Tjandi, de in Indië unieke woonwijken in de heuvelen der stad. Dit zou echter niet geheel juist zijn, daar toch het overgroote deel der kotta in de vlakte is gelegen, en in de eerste plaats een beschouwing waard is. Het is dit Semarang, dat, na verplaatsing van oude nederzettingen in meer Oostelijke richting in verband met verandering der kustlijn, zich in het midden der 17de eeuw ontwikkelde tot het handelsverkeercentrum van Midden-Java en dat tot heden toe kan men zeggen bij het groote publiek een slechte naam heeft op het gebied der gezondheid. 23 II. SEMARANG ALS WOONSTAD. door Mr. H. E. BoissEVAiN Burgemeester van Semarang.,,of slecht geplaveide, maar uiterst drukke en woelige straten zijn bij droog en warm weder,,even ondragelijk door het stof, als bij regenweer,,onbegaanbaar door de modder". Op dat (Parade)plein bevindt zich een in 1841 tot eene diepte van 71 meter geboorde artesische,,put, die uitmuntend en overvloedig drinkwater,,oplevert, dat niet alleen voor de bewoners der,,stad, maar ook voor de ter reede liggende sche- pen een ware weldaad is. Eene leiding voert het,,water naar een gemetseld reservoir bij de Bo- djongsche brug, dat een gemakkelijke gelegen-,,heid biedt om de door prauwen derwaarts ge- brachte ledige watervaten van de schepen te vul- len". Sinds dit geschreven werd zijn 56 jaar verloopen en de bevolking van Semarang is in dien tijd toegenomen van rond tot rond zielen. Gelukkig is er in dien tijd veel ten goede in Semarang veranderd. De oude stad herbergt thans de meeste handelshuizen en eenige werkplaatsen en neringen, terwijl Semarang thans kan bogen op verscheidene goede woonwijken, waar de fouten van de vroegere bouwwijzen overigens een gevolg van de omsluiting door wallen en grachten zijn vermeden. Van de technische voorzieningen, die het leven in Semarang zooveel aangenamer hebben gemaakt, wil dit nummer van Locale Techniek een overzicht geven. Vond deze ongunstige faam een goede 25 jaar geleden met recht zijn oorsprong in de frequentie van de beruchte infectie-ziekten, malaria, cholera, dysenterie en typhus, thans is voor vrees hiervoor te Semarang, geen reden meer aanwezig, althans niet meer dan in andere kustplaatsen van Indië. Sinds de instelling der Gemeente in 1906, is, mede door de stuwkracht van onderscheidene hygiënisten, in samenwerking met het Land, zeer veel voor de gezondmaking van Semarang gedaan. Door den aanleg van een drinkwaterleiding waarvan het water, afkomstig uit bronnen op den Oengaranvoet gelegen tot op 18 km afstand, ongekookt gedronken kan worden; door een goede stadsreiniging, door demping van moerassen.

5 schoonhouden van vischvijvers, toezicht op piasvorming in ravijnen door kampongverbetering, voil<swoningbouw^ op ruime schaal en een intensief bouwtoezicht niet het minst, is Semarang zeer belangrijk vooruitgegaan in algemeenen gezondheidstoestand der stadsbevolking, ook en vooral in de benedenstad. De sterftecijfers wijzen dit uit: Europeanen Chineezen Vreemde Oosterlingen Inlanders 25 jaar geleden 33, /oo 47, 87oo 62,-% meer dan 80, "/ o thans ll,7 7oo 18,9 7 o 26,1»/ o 23,6 7oo Zoo werd ook ruim een kwart eeuw geleden de aanleg van de woonwijken in het heuvelterrein op voet hoogte aan den Zuidelijken rand der stad, door de Gemeente aangevat en geleid, met het thans voor ieder zichtbare resultaat, dat een villastadje op zich zelf is ontstaan, zoo riant gelegen, voorzien van de mooiste vergezichten op bergen en zee, als geen andere kustplaats in Indië bezit. Het klimaat is te Semarang het normale Javakustklimaat, met zijn uitgesproken regen- en drogen tijd, beide zeer wel ook voor Noorderlingen te doorleven, terwijl de kentering vooral in het najaar eenige uitzonderlijk warme weken te doorstaan geeft, gelijk overal elders in de vlakten van Java. Het spreekt vanzelf dat het heuvelterrein hoewel de temperatuur met de bendenstad slechts weinig verschilt, toch belangrijk meer frischheid biedt, doordat de verspreide ligging der woningen op meestal ruime erven, veelal op toppen en ruggen der heuvels, aan elke bries toegang geeft (afb. 1). Aan onderwijsinrichtingen is, op hoogeronderwijs na, geen gebrek. De H.B.S.-A.M.S. herbergt reeds circa 800 leerlingen en zal eerdaags in een nieuw gebouw worden ondergebracht. Er is een Technische school met 5-jarige cursus, een kweekschool voor onderwijzeressen, 5 Europeesche en 1 Inlandsche Muloscholen, 3 Huishoudscholen, 2 Handelsscholen, I van Deventerschool, 1 Ambachtsschool + Ambachtsleergang, 20 Europeesche lagere scholen, 9 H.C.S.-en, 1 Chin. Eng. school, 16 H.I.S.-en en 1 Amboneesche school, 1 Schakelschool, 1 Klein-Handelsschool, internaten, en vele Inlandsche scholen, plaats biedende aan zeker wel leerlingen. l ^ f l ^ jt""^ 4 tó-i -am Afh. I. Een der wegen naar het heuvelterrein in Semarang. Djalan di boekit- Tjandi dari kota Semarang. Het geestelijke leven manifesteert zich te Semarang in de vele kerken en andere gebouwen, gewijd aan den eeredienst, van onderscheiden geloof en gezindte. De voornaamste zijn: 2 Prot. kerken in de Heerenstraat en Djomblang, 4 Katholieke kerken in Gedangan, Randoesari, Kebon-Dalem en Karang Panas, de Geref. kerk aan de Koningin-Emmalaan, de Chin. Klentengs, de Zendingskerk Mlaten, de Missigit op de Aloon-, de Moorsche kerk en de Arabische Moskee. De Rotaryclub Semarang houdt zijn wekelijksche bijeenkomsten op Maandagmiddag 1 uur in de Sociëteit Harmonie. De meest verschillende takken van sport worden op min of meer hoog peil, beoefend. Naast vele voetbal- en tennisclubs, die overal verspreid hunne sportvelden hebben, wordt bij de haven de watersport beoefend, zoo ook op de Rawa-Pening op zh 30 km afstand bij Ambarawa. Voorts golf op het mooie terrein van de Tjandi-Sportclub op Oud-Tjandi. Ook korfbal en badminton zijn populair, terwijl op het Stadion (afb. 2) wielrennen en atlethiek bedreven wordt. Voor de zwemsport is nog slechts één door de Gemeente geëxploiteerd zwembad Tjandi (afb. 3) op oud-tjandi aanwezig, doch men zint op vermeerdering van de gelegenheid voor deze gezonde volkssport. De liefhebbers van paardensport kunnen in de Manege Djangli terecht, waar voor buitenrijders in de heuvels bij goed weer veel te genieten valt. De Renvereeniging geeft op de race-baan achter Pontjol eenige malen per jaar goede paardenwedstrijden te zien, waaraan meestal genoeglijke feesten verbonden zijn. ^lèr* m V Ajb. 2, Stadion te Semarang. Stadion, tempat oentoek sport. Foto His<'en.

6 Als stad van vermaak biedt Semarang wellicht niet zooveel als de andere grote plaatsen, doch 5 bioscopen, 2 schouwburgen (1 Eur. en 1 Inl.), 2 Eur. sociëteiten (Harmonie en Stadstuin), de noodige café-restaurants en hotels op Bodjong (du Pavilion) geven gelegenheid tot vertier aan hen, die dit zoeken. Het vereenigingsleven concentreert zich in de twee evengenoemde sociëteiten, de Kunstkring is met de Harmonie samengesmolten, terwijl de Stadstuin floreert met meer dan leden. Speciale vermelding verdient de I.M.C. en de vereeniging Stad en Ommelanden, die hun best doen Afh. 3. Gemeentelijk Tempat mandi dan het vreemdelingenverkeer te stimuleeren. Hotels: de voornaamste zijn du Pavilion, Tjandi, Bellevue, Jansen, Zeezicht en Centraal. Pensions: aan Bodjong en in het Heuvelterrein zijn zeer goede, die voor een langer verblijf in Semarang in aanmerking komen. Semarang heeft het voordeel dicht bij de bergen van het achterland te zijn gelegen. Per auto is men in ruim een uur tijds reeds op meter hoogte b.v. Kopeng (afb. 4), waar een goed bergklimaat velen Semarangers gezondheid brengt. Dichterbij liggen Bandoengan, Rawa-Pening, Salatiga, Tjolo (Moeria). Bezienswaardigheden in de stad liggen veelal, ook voor den doorsnee-semaranger verborgen. Zwembad in Oost-Tjandi. bernang di Tjandi jang dioeroes oleh üemeente. Oudheden zijn er niet zoo zeer van groot belang (enkele oude Chineesche huizen zijn de moeite waard), doch oude graven en bedeplaatsen trekken op bepaalde dagen veel publiek. Wanneer Semarang als woonstad de laatste jaren is stil blijven staan, zelfs achteruit gegaan in algemeen aspect, dan is dit een gevolg van de zeer drukkende jaren der economische depressie, welke Midden-Java's hoofdstad wel extra zwaar geteisterd heeft. Mogen de komende jaren ons in staat stellen het normale verzorgingspeil der stad wederom te bereiken, tot voldoening van Semarangs burgerij en van de vele bezoekers onzer congressen. SEMARANG SEBAGI KOTA OENTOEK BERDIAM. Sedan abad ka 17 Semarang terdiri sebagi kota besar, hoebaja-hoebaja oentoek perdagangan serta pernigaan lain-nja. Kerena disisir laoet letaknja, ta' diherankan bahoea ini kota pada dahoeloenja misih mengandoeng banjak berbagai-bagai penjakit. Akan tetapi sedjak taoen 1906 (jalah sepandjang terdirinja Pemerentah üemeente), di-ichtiarkan beberapa perbaikan, baik oentoek tempat berdiaman pendoedoek, maoepoen oentoek kdsl'hatan oemoem, maka sekarang itoe kota terhitoeng.sebagi kota jang sera.si. Adapoen ichtiar- jang ditsdbirkan oentoek kesehatan oemoem jalah pemberian aer leiding, penibersian kotoran f-ampah, iliran- oentoek mengkeringkan ravvas dan tanahjang bentjah dan lain sebagaiiija. Hoebaja-hoebajanja sedjak di boekit Tjandi, sebelah Selatan dari kota terdiri soeatoe pengloeasan kota, maka Semarang mendjadi soeatoe Afb. 4, Zwembad te kota jang amat indah. Tempat bernang di 30 Tjandi poen soeatoe tempat jang asri. Dari sini dapat pengliatan atas laoet dan sekitirnja. Hawa ada tjoekoep dingin, sedang djalan- amat serasi adanja. Oentoek masing- keperloean kehidoepan seperti sport, kesenian, sekolahan, agama, dan lain sebagainja tersedia beberapa tempat. Maka sebagi ihoe-kota daripada Tanah Djawa-Tengah Semarang poen dapat dibilang tjoekoep hal keadaanja. Kopeng. Kopeng. Foto Hisgen

7 III. SEMARANG ALS INDUSTRÏE-STAD. door ir. H. TH. BALDINGER Ingenieur üemeentewerken Semarana;. I % Indien wij de voorwaarden voor de vestiging van industrieën in de Stadsgemeente-Semarang aan een besciiouwing onderwerpen, kunnen we deze niet anders dan gunstig noemen, indien althans de gunstige factoren, die aanwezig zijn ooi< als zoodanig worden onderkend en aan de doelstelling worden dienstbaar gemaakt. Als eenige groote kustplaats, die van nature aangewezen is om als in- en uitvoerhaven van een groot achterland als Midden-Java te dienen, met goede in alle richtingen uitvallende rij- en spoorwegen, en overzeesche verbindingen, zou het verkeers-economisch inderdaad in zeer gunstige omstandigheden verkeeren. indien van de diverse verkeersroutes zonder belemmeringen kon worden gebruik gemaakt. Thans is dit in geenen deele het geval. Een haven met de noodige aanlegsteigers, waardoor een directe overlading van wagon op het schip en omgekeerd mogelijk wordt gemaakt ontbreekt ten eenen male. Thans zijn dubbele overlaadkosten noodig, omdat bij ontbreken van havenkaden de communicatie met de schepen op de reede moet geschieden met laadprauwen, terwijl ook de kosten door het transport per laadprauw onnoodig worden verhoogd. Indien hierbij bovendien de mogelijkheid van blauwe-vlag-dagen, waarop geen communicatie met de mailschepen mogelijk is, onder het oog wordt gezien, en ook de kans, dat er geen voldoende prauwlaadruimte aanwezig is, dan is het geen wonder, dat producenten en importeurs in Midden-Java dikwijls den omweg langs Priok of Soerabaia verkiezen, welke thans in vele gevallen goedkooper zal uitvallen dan het vervoer over Semarang. Ook de spoorwegverbindingen voldoen maar matig aan de eischen die de industrie in het algemeen ter verruiming van haar mogelijkheden stelt. Vooreerst missen we nog steeds de directe Oost- West verbinding tusschen het eindstation Pontjol van de Semarang-Cheribon lijn, met het station Tawang voor de verbindingen met Soerabaia en Djocja. Bovendien is er nog geen doorgaande smalspoorbaan van Solo, waardoor overlading van N.l.S. op S.S. en omgekeerd onnoodig de vrachten ongunstig beïnvloedt. Welke nadeelen dit voor het vervoer van Maleische kamp. doorgaande reizigers en goederen moet hebben, springt direct in het oog. Hoewel dit gebrek niet door in Semarang gevestigde industrieën zal worden gevoeld, zullen voor in de buurt van Semarang gevestigde industrieën deze tekortkomingen in groote mate gelden. Zoo zullen de sigarettenen strootjesfabrieken in Koedoes voor het vervoer naar de plaatsen bewesten Semarang om die reden gebruik moeten maken van vrachtauto's. De producten der Inlandsche Nijverheid uit Solo en omgeving bestemd voor de kuststreken bewesten Semarang, worden op dezelfde wijze met te groote transportkosten belast. Dit zijn slechts enkele voorbeelden. De aansluiting van Semarang op de nachtexpres is zeer slecht te noemen, een omstandigheid, welke eveneens van invloed zal zijn op het zakenleven in Semarang. Het ontbreken van een dagelijksche vliegverbinding met Batavia en Soerabaia is voor menig ndustrieel een ongemak, dat men niet gering moet achten. Zoo zijn er nog vele tekortkomingen, waarin door een betere regeling en samenwerking der diverse verkeersmaatschappijen ten bate van het algemeen belang, zou kunnen worden voorzien. Niettegenstaande deze moeilijkheden heeft Semarang zooveel andere gunstige factoren, dat zeer vele industrieën zoowel voor de buitenlandsche als de binnenlandsche markt met succes kunnen blijven werken. Om slechts enkele voorbeelden te noemen. Groote constructie-werkplaatsen als De Vries Robbé Lindeteves-Stokvis hebben hun hoofdbedrijf op Semarang, waar goed geoutilleerde werkplaatsen arbeid geven aan honderden arbei- Foto Hisgen. 31

8 STADSeCMEENTt SKMARANG ders. Andere constructiewerkplaatsen als de Ar-' beid" schijnen nog voldoende belangrijke orders te hebben voor hun talrijke machines. Koffie-malerijen, rijstpellerijen, sandalen-fabrieken, droge-batterijen-fabrieken, strootjesmakerijen, zeepafbrieken, enz. enz., werken nog op volle kracht. Beschouwt men de talrijke voordeelen, welke Semarang als industrie-centrum biedt, dan is dit succes wel te verklaren. Ie. De goedkoope arbeidskrachten, welke in verhouding tot die in andere groote centra uitzonderlijk laag worden betaald. Of deze omstandigheid in sociaal opzicht gunstig is te noemen, zal hier buiten beschouwing blijven. Een feit is het echter, dat diverse industrieën loonen uitbetalen van 12 ct/dag voor 10 uur gepresteerden arbeid voor normale arbeid (st)ers en 20 et. voor geroutineerde, laten wij zeggen geschoolde arbeid(st)ers. Al mogen de geleverde prestaties beneden die van goedkoope en waarschijnlijk betere Japansche arbeid- (st)ers blijven, deze prestaties zijn echter nog voldoende om met succes de concurrentie van den Japanschen import het hoofd te bieden. Sandalen-fabrieken, pajongmakerijen, droge accu-fabrieken voeren op deze wijze een succesvollen strijd. Ook toekangs in de werkplaatsen verdienen 'aanmerkelijk minder dan op Batavia en Soerabaia, zonder minder te presteeren; deze lagere loonen houden natuurlijk nauw verband met lage pasarprijzen voor levensmiddelen, en lage huishuren. - 2e. De lage grondprijzen in de Gemeente vormen voor de zich vestigende industrieën (afb. f) een factor, welke aan beteekenis,wint, doordat geen kapitalen behoeven te worden uitgegeven voor het bouwrijp maken van den grond, die gereed is voor het gebruik. Zoowel Geipeente als andere grond-exploitanten zien het,belang van de begunstiging der industrie in, en stellen groote terreinen aan rij- en spoorwegen gelegen, beschikbaar voor weinig geld. " "'' f' INCtJSTme TERREIN REECSINft^BRlllKJi»» NCO BESCHmfe«iB-?" 1 VlIEGVELDEN. " "" HAVEKKANAAL. INDUSTRIE TECKEINEN.!* *" * -V- SPOORVEKBrnDINQCN MKTSIATICKS. * tiren& STADSGiEMEENTE. Afb. 1. Industrieterreinen van Semarang. Tanah- goena tempat pernigaan di Semarang. 3e. Een goede behuizing der arbeiders kan worden verzekerd, doordat in de directe omgeving der industrie-gebieden groote Inheemsche en Chineesche wijken zijn gelegen, terwijl ook door de overheid kleinwoningbouw-complexen in deze voor de industrie onmisbare wijken zijn opgezet. Alleen in het Mlaten-complex reeds staan den kleinen man een kleine 800 permanente woningen van de overheid ter beschikking, terwijl op hetzelfde stuk grond honderden particuliere kleine woningen zijn opgezet en nog voor vele andere honderden plaats is. 4e. Industrie-water is volop aanwezig. Het drinkwater dat aan hooge chemische eischen voldoet, wordt door de Stadsgemeente Semarang tegen redelijke tarieven t.b.v. de industrie verstrekt. Voor die industrieën, welke veel water noodig hebben worden uitzonderlijk lage tarieven berekend. Het water is van zeer geringe hardheid, en 'bevat practisch geen zuren, zoodat geen bijzon- 32

9 dere behandeling van het water voor welke industrie ook noodig is. De temperatuur van het water is constant, en vrij laag (25 C), terwijl bacteriologisch het water aan de hoogste eischen van zuiverheid voldoet. De druk in het waterleidingnet is overal in de stad voldoende hoog. Het water kan in elke gewenschte hoeveelheid worden geleverd. Door een uitgebreid net van brandk-anen en een goed functionneerende brandweer, is de brandveiligheid in de heele Stadsgemeente verzekerd. 5e. De aanvoer van grondstoffen behoeft in geen enkel geval stagnatie te ondervinden. Hoewel het bezit van een haven tot de vrome wenschen van de Semarangers behoort, functionneert het Semarangsche Stoomboot- en Prauwenveer (afb. 2) voldoende, om een vlotte aflevering van het over zee aangevoerde ruwe product mogelijk te maken. Ook de Spoorweg Maatschappijen verzorgen de verbinding van Semarang met andere plaatsen op uitstekende wijze, terwijl het intercommunaal verkeer ook door autobussen op goede wijze wordt verzorgd. 6e. Een groot afzetgebied is voor binnenlandsche markt-producten in de onmiddellijke omgeving voorhanden. Het prachtige achterland Midden-Java met een bevolking van ca. 22 millioen zielen is voor deze productie als aangewezen. Dat deze zeer groote bevolking in normale omstandigheden aan industrie-producten, als: geweven stoffen, sandalen, zeep, pajongs, zout, trasi, ijs, tahoe, ketjap, kroepoek, rijwielen, sigaretten, strootjes, thee, koffie, suiker, snoepgoed, olie, lampen, landbouw-werktuigen, kranten, bouwmaterialen, enz., een massa noodig heeft. Iaat zich gemakkelijk indenken. Het groote aantal ondernemingen en industrieën in Midden-Java eischt vele fabrieksgebouwen uit steen, beton, hout en ijzer, waardoor de ijzer- en hout- en verf-industrie in Semarang door de groote vraag uit het achterland en uit den ganschen Archipel, gunstig wordt beïnvloed. Ook buitenlandsche markten, z.a. Zuid-Afrika, Europa, Amerika, China, Japan en Australië bestellen o.a. afgewerkte en niet afgewerkte hout-producten als dwarsliggers, bewandingen etc. uit Semarang. 7e. Aanwezigheid van grondstoffen. Voor diverse industrieën, als rijst- en katjangpellerijen, koffiebranderijen en -malerijen, theedrogerijen, houtzagerijen, gaplekmalerijen, kapokfabrieken, tahoefabrieken, enz. zijn grondstoffen afkomstig uit de onmiddellijke omgeving van Semarang aanwezig. Het groote Midden-Java-sawah-areaal, de talrijke koffie-ondernemingen op de hellingen van de Oengaran, Merbaboe en de vele andere bergen in Kedoe, de thee-plantages in Midden-Java's bergland, de groote djatihout-rijkdom der Midden- Java hout-complexen, de uitgestrekte ketella-velden, de zeer bekende kapok-centra in de buurt van Weleri en op de goenoeng Moeria, de onafzienbare kedelé-aanplantingen aan de kuststreken, kortom de zeer gunstige bodemgesteldheid en kli- Afb. 2. Laadprauwen van het Seniarangschu Stoomboot en Prauwenveer in het nieuwe havenkanaal. Prahoe- dan Semarangsche Stoomboot en Prauwenveer dl pelaboehan baroe. matülogische omstandigheden in Midden-Java garandeeren een grondstoffen-rijkdom voor zeer vele industrieën, welke gunstig afsteekt bij die van de industrie-centra in Oost- en West-Java. Op grond van bovenstaande punten meen ik te mogen concludeeren, dat Semarang, nog afgezien van de besproken mogelijke verbeteringen in de afscheep-outillage en de spoorwegverbindingen, welke de Regeering volkomen in de hand heeft, bij verhoogde koopkracht der M. Java bevolking bij uitstek geschikt is voor de vestiging van nieuwe industrieën. Thans zijn in Semarang gevestigd: 3 asfalteerinrichtingen voor pijpen; 33 autoreparatie-ateliers; 3 blikfabrieken; 7 blikslagerijen; 28 brood- en banket-bakkerijen; 2 batikkerijen; 10 constructiewerkplaatsen; 1 chemicaliënfabriek; 4 ducospuitinstallaties; 3 datjin (weegwerktuigen)-fabrieken; 17 drukkerijen; 3 diamantslijperijen; 1 electrische batterijenfabriek; 7 gaplekmalerijen; 5 glasslijperijen en polijstenjen; 1 glas-in-loodfabriek; 1 glasblazerij; 3 gambirfabrieken; 2 machinale goud- en zilversmederijen; 30 houtzagerijen; 5 huidendrogerijen; 3 kroepoekkokerijen; 4 kwatjifabrieken; 8 koffie-branderijen; 1 katjangpellerij; 2 kapokpersinstallaties; 2 knoopenfabrieken; 48 meubel- en kistenmaktrijen; 7 mineraalwaterfabrieken; 1 maïs-droog en zuiveringsinstallatie; 6 mikokenjen; 7 obat-njamoek fabrieken; 4 oliefabrieken (klapper-, djarak-, katjang- en sesamolie); 1 parfumeriefabriek; 2 pepermuntfabrieken; 2 penserijen; 68 van moffelovens voorziene rijwiel reparatie-ateliers; 1 rijtuigfabriek; 3 rookerijen; 3 rijstmeelfabrieken; 2 rijstpellerijen; 1 machinale sandalenfabriek; 1 machinale schoenenfabriek; 23 smederijen; 1 scheepstimmerwerf; 11 steenhouwerijen; 12 steen- en pannenbakkerijen; 1 slacht- en koelhuis; 4 suikerwerkfabrieken; 18 sojakokerijen; 10 stroopkokerijen; 12 strootjessigaretten- en sigarenfabrieken; 19 tahoekokerijen; 12 theedrogerijen; 5 trasifabrieken; 1 vischkokerij; 2 vernikkelinrichtingen; 2 verf fabrieken; 4 vulcaniseerinrichtingen; 4 weverijen; 6 ijsfabrieken; 7 ijscreamfabrieken en 5 zeepziederijen. 33

10 niakeiijen tegeltabiieken (6 st ) gewone niet ma chinale schoenmakerijen iijwiel- en autorepaiatiebedrijven, enz SEMARANG SEBAGI KOTA OENTOEK PERNIGAAN. Hieiip zijn nog niet opuenomen de bediijven, welke reeds voor 1926 bestonden, en inrichtingen, welke cjeen HO vei^unnini? behoeven als kleer- Semarang poen mengandoeng beberapa tjatjat oentoek keboetoehanja pcrnigaan, akan tetapi djoega mengandoeng beberapa keadaan jang oetama oentoek kepentingan itoe Bertjatjatnja, ktrena oentoek transport barang- misih koerang serasinja Misalnja, a pelaboean beloem begitoe teratoer (kapal- ta bisa masoek disisir daratan), b beloem tersedia djaian spoor jang menjamboeng station S C S sama NIS, dan lain^ tjatjat poela üleh kerena itoe maka ongkos- oentoek transport barang sangat mahal djatoelinja Keadaan jang oetama oentoek pernigaan jalah a ongkos pembajaran oentoek koeli-' dan toekang- sangat rendali adanja (rata- 12 tt sehari), b bakal- oentoek ptmbikman barang- gampang terüapatnja, c tanah^ moerah harganja, oentoek berdiaman koeli- tjoekoep adanja, L pendjoealan gampang didjalankanja Maka Semaiang poen mengandotng beberapa pernigaan, seperti bnngkil-, pabrik- oentoek obat-, katja limoen, obat njamoek, minjak-, permen, ijs, rokok, djobm, saboen, tahoe, dan lam sebagainja Djoega ada beberapa tempat oentoek pembikman kam batik, perkakas blek, kereta, sandal, dlsb Matjam- gilmgan kopi, d]agüeng, padi, dlsb Dan lagi beberapa bnngkil-, pabrikjang ketjil, seperti tempat pembikman gtnteng dan batoe merall, dlsb IV. DE WATERLEIDING door B J SCHUII Inspecteur 111 Algemeenen Dienst Gemeente Semarang De Waterleiding van Semaiang werd in October 1913 in gebruik gesteld, hierdoor werd een I complex behoort en ook in de onmiddellijke nabij- De bron Lawang, die feitelijk tot het Moedalgedeelte van het odium dat op Semarang lustte : heid van deze bron gelegen is, werd in 1922 ge als te zijn,,ongezond ' weggenomen Een andere '. capteerd en levert ongeveer 20 l/sec, terwijl de groote bijdrage tot de assaineeiing van Semarang ; bion Antjar zie afb 1 ongeveer 11/2 km ten was de aanleg van een geheel gespoeld leidingstelsel in de bebouwde kom De zeer intensieve! van 430 m gelegen, in 1924 werd gecapteerd en Zuidwesten van bron Moedal en op een hoogte muskietenbestrijding van den D V G, waarbij een 1 ongeveer 17 l/sec levert Bij de laatste bron kwam doorloopend toezicht op de vischvijvers ten noorden van de stad werd ingesteld en moerassen wer voorschijn en werd de bronkamer rond de opening het water vrijwel rechthoekig uit den bergwand te den gedempt, verhoogde in belangrijke mate de ; gebouwd, waardoor een zeer eenvoudige capteenng weid veikiegen Daar uit genomen proeven gezondheistoestand in de kotta, zoodat thans Semarang gezond" kan worden genoemd bleek, dat bij deze bion nog verontreiniging door Het drinkwater voor de stad Semaiang wordt t oppeivlakte-water optrad, werd het boven de bron onttrokken aan eenige bronnen gelegen op de ; gelegen talud over een groote oppervlakte en een noordelijke helling van de Oengaran Thans zijn 1 daarin gelegen tranche afvoerleiding geheel bem bedrijf de bionntn Moedal, Lawang, Antjai en 1 metseld, hetwelk een afdoende verbetering gaf. Kalidoh, terwijl als leserve in de buurt van de i De bron Kalidoh zie afb 2 gelegen op bron Kalidoh nog de bron Kadjar aanwezig is een hoogte van 420 m, werd in 1931 gecapteerd De bron Moedal, gelegen op een hoogte van 1 en levert ongeveer 45 l/sec Van de omstandigplus 337 m, bestaat feitelijk uit twee afzonderlijke ; held dat de buisleiding het water van deze bron capteeiingen Groot- en Klein-Moedal Na de capteenng in 1912 van bron Moedal bleek namelijk c Oengaranweg kon worden gelegd, is tevens ge- naar de stad Semarang voert, het best langs den nog zooveel water buiten deze capteenng weg te ï bruik gemaakt om de stad (iengaran en de langs stroomen, dat van deze verzameling van bronnetjes nog em aparte capteenng loonend was Ten noodige drinkwater te voorzien Het water voor de den weg gelegen perceelen van het zoo hoogst einde echtei de watertoevoer naar de stad niet te ; kotta Oengaran wordt aan de Provincie Middent Java geleverd tot een hoeveelheid van 4 l/sec, ter- onderbreken is het watei van Klein-Moedal niet in de bronkamer gebracht, doch lechtstreeks naai 1 wijl in ruil voor deze piestatie door de Piovincie de afvoeibuis van Groot-Moedal Beide capteeringen 1 in de capteenngskosten van deze bron naar evenn redigheid is bijgedragen zijn door middel van draineerbmzen uitgevoeid en leveicn tezamen ongeveer 170 I water per seconde, :, BIJ de capteenng van deze bron, waarbij het waarbij de geringste debiettn optreden in de s water op verschillende plaatsen uit de bodem opwelt, IS een gewapende betonputnng toegepast, maanden November tot Maart. Dit water is zoowel chemisch als bacteriologisch van goede kwaliteit welke eigenschappen door de capteeringswijze e met rolsteenen en steenslag werd opgevuld Met welke op de haide padaslaag is gebouwd en later en later aangebiachte voorzieningen tegen mogelijke infiltratie van oppeivlakte-water, als besten nog te capteeren bron Kadjar werd in de inrich de mogelijkheid van een latere aansluiting van de dig kunnen worden geacht ting der bronkamer van Kalidoh reeds rekening 34

11 gehouden, zoodat bij een eventueele latere aansluiting niet meer in de bronkainer behoeft te worden gewerkt. Bovendien werd de aanvoerbuis naar de stad zoo ruim genomen, dat het water van bron Kadjar mede afgevoerd kan worden. Deze bron Kadjar is op ongeveer 4 km afstand van Kah'- doh gelegen op een hoogte van 560 m en levert ongeveer 30 l/sec. Nu de Gemeente Semarang nog over een zeer ruime hoeveelheid water beschikt behoeft voorloopig niet tot capteering van deze laatste bron te worden overgegaan. Zooals op afb. 3 is aangegeven, wordt het water van de bronnen Moedal, Lawang, Antjar gezamelijk en van Kalidoh afzonderlijk naar het ontlastreservoir Gombel gevoerd. Vandaar wordt het water in twee buizen naar het reservoir Kepoh, gelegen op een hoogte van 152 m, geleid, welk reservoir met de beide stadsreservoirs van Siranda en Djomblang, beide gelegen op 55 m, de reserve vormt voor de watervoorziening van de stad. Ze hebben een inhoud van respectievelijk 2500 ms, 3750 m3 en 3750 m^, hetgeen plus-minus 100% van het dagelijksch verbruik in Semarang vertegenwoordigt en deze accumulator dus zeer ruim bemeten is. Uit het reservoir Kepoh wordt tevens het water afgetapt voor de voorziening van Oud- en Nieuw- Tjandi, terwijl de benedenstad water ontvangt uit de reservoirs Siranda en Djomblang. Zooals het lengteprofiel zie afb. 4 aangeeft, loopt de aanvoerleiding van het Moedalcomplex naar de Goinbel door zeer geaccidenteerd terrein en niet langs den grooten weg naar Oengaran, omdat dit in verband met de hoogte-ligging niet mogelijk was. Vanaf de bron Moedal heeft de buisleiding, die uit Mannesmann materiaal is gemaakt, tot even voorbij bron Lawang over een lengte van 300 m een diameter van 300 mm; na de invoer van het water van Lawang over een lengte van 5100 m een diameter van 500 mm, terwijl het overige gedeelte bestaat uit 1230 m lengte van 400 mm en 3270 m van 300 mm diameter. In dit tracé komen 3 overbruggingen voor. Op regelmatige afstanden en meestal in de ravijnen werden afsluiters met spui-inrichtingen aangebracht om ingeval van calamiteiten gedeelten van de buisleiding te kunnen uitschakelen. Bovendien werden op deze laagst gelegen punten zekerheidsventielen met afvoeren van 100 mm aangebracht om het oploopen van den druk door eventueel dichtvallen van een afsluiter of door andere oorzaken tegen te gaan. Verder werden op de hooggelegen punten luchtventielen gemonteerd om de door een of andere oorzaak ingetreden lucht weer normaal te laten ontsnappen. Het gedeelte A B werd oorspronkelijk, om kosten te besparen, langs een practisch horizontale tranche gelegd en waar door het aanbrengen van ontlastreservoirs de druk tot nul was teruggebracht, uit betonbuizen gemaakt. Dit gedeelte gaf, waar het bovendien in bewegelijken grond lag voortdurend aanleiding tot lekkages en stagnatie in de aanvoer van water naar de stad, terwijl de Afb. 1. Brongebouw Antjar. Tempat soember Antjar. buisdiameter door een niet onbelangrijke aangroeiïng tot onvoldoende afmetingen werd gereduceerd. Toen dan ook in 1922 een noodzakelijk verruiming ondernomen werd, is voor dit gedeelte een ander tracé gezocht en ligt de Mannesmann-buisleiding nu gelijk op de teekening is aangegeven. Moesten reeds op verschillende plaatsen van het tracé, teneinde de regelmatige inspecties mogelijk te maken, trappen van aanzienlijke hoogte gebouwd worden, bij dit nieuwe gedeelte bleek de noodzakelijkheid twee betontrappen te bouwen, waarvan de eene niet minder dan 300-treden en de andere bijna 250-treden telt. Werd aanvankelijk gemeend, dat nu de moeilijkheden overwonnen zouden zijn, al spoedig bleek dat ook in dit gedeelte van het tracé op enkele plaatsen de grond zeer bewegelijk was, zoodat reeds eenige keeren door enkele opgetreden buisbreuken de aanvoer naar de stad eenige stagnatie ondervond. Op de slechtste plekken is de buis thans zoo los mogelijk van den grond gelegd en verder wordt door een nauwlettend toezicht en een uitgebreid drainagestelsel getracht het optreden van calamiteiten te voorkomen. Deze hoofdaanvoerleidingen tot een totale lengte van 30 km zijn alle van Mannesmann-buizen gemaakt, omdat deze in bergterrein wel het meest 35

12 VMj/j/wj^Mj/y^M'ZfZ/^^j'^^^^^h^*'' >"> L/E^MGTE. DOORSMED L. APVQLR. B&TOHBH BUI & OVaRLOOp 7////^////js=it^,-^A'/////A'Af/^/A WX'V'S II Ü. ^j^ iwu-4 t t I I I -yl^ ^ A^b. 2. Brongebouw Kalidoh. Tempat soemher Kalidoh. PUATTE GROMD. geschikte materiaal zijn. Ten aanzien van gietijzer heeft Mannesmann n.l. de volgende voordeelen: Ie. lange buislengten en dus minder verbindingen, 2e. lange moffen, zoodat dus goede verbindingen gemaakt kunnen worden, 3e. bij gelijke diameter ongeveer half zoo zwaar als gietijzer, hetgeen vooral bij aanleg in bergterrein in verband met het transport vele voordeelen biedt, 4e. beter bestand tegen hooge drukken, 5e. niet bros en dus zeer geschikt in bewegelijke gronden en voor lastig transport in bergterrein. Voor hoofdleidingen van het stadsnet, welke in totaal 236 km lang zijn, is daartegen in hoofdzaak gebruik gemaakt van gietijzeren buizen, omdat dit materiaal de volgende voordeelen biedt: Ie. door de dikke wand der buizen is het mogelijk hierin draad voor aansluitingen te tappen, terwijl bij Mannesmann-buizen steeds beugelconstructies moeten worden toegepast, hetgeen veel kostbaarder is, 2e. roest gietijzer niet spoedig en heeft daar de wanden der buizen dikker zijn als bij Mannesmann-buizen, daardoor al reeds onder overigens gelijke omstandigheden een langeren levensduur, hetgeen vooral bij het leggen van buizen in grondwater (in haventerrein dikwijls zilt grondwater) van groot belang is. Het aantal aansluitingen bedroeg einde 1937 totaal Hierbij zijn echter inbegrepen een groot aantal ongebruikte aansluitingen, dat in de laatste jaren als gevolg van de economische depressie sinds 1930 geleidelijk is toegenomen van 2000 tot een aantal van 5687, zoodat einde 1937 het aantal in gebruik zijnde aansluitingen bedroeg stuks. Bij deze aansluitingen wordt in gevallen het water over een watermeter geleverd, terwijl de overige 981 door middel van een vaste spuiter, waarbij in de leiding een wartelmoer met doorboord koperen plaatje is aangebracht het water ontvangen. Deze wartelmoeren mogen volgens de vigeerende verordening slechts in huizen tot en met een huurwaarde van ƒ 10. worden aangelegd en leveren als doorloopende spuiter per maand ca. 8 ms water tegen een vergoeding van ƒ 0,60, waarbij tevens de aan te leggen dienst- en perceelleiding tot een lengte van ca. 10 m gratis worden verstrekt. Mede door de economische omstandigheden zijn ook de ontvangsten teruggeloopen van ƒ , in 1931 tot ƒ , in De opleving in 36

13 S3e 5ÓO SHO 5« ÖO t^^vt KAD]A(I * 5S7 ^ ^ f^o^ "'^'^ btca*>tler.d KOOGTELISaiNG DER BRONNEN ENRE5ERVOIR5 HbO MtO MZO HOO óao itw s*o azo 300 ZBO Z60 2KO eo 200 iba I LEGENDA. C3 BROnmn ^/ö. 3. Hoogteligging der bronnen en reservoirs van de waterleiding te Semarang. Oambar dimana terliat tingginja soember^ dan reservoir^ drukte zich ook uit in opbrengst der waterleiding, die in dit jaar ƒ , bedroeg. De terugloop der ontvangsten in de jaren 1931 tot 1936 werd in hoofdzaak veroorzaakt door de omstandigheid, dat het in Semarang in gebruik zijnde vastrecht-tarief gebaseerd is op de huurwaarde der woningen, terwijl ook voor het oververbruik de tarieven progressief zijn. Door de ingetreden huishuur-verlagingen werden aldus de ontvangsten der waterleiding onmiddellijk beïnvloed. Dat deze verlaging der huishuren niet onbelangrijk is geweest blijkt uit onderstaande staat. Huurwaarden en hooger Totaal Aantal wonineen Aantal bewoonde won ngen Uit deze staat blijkt tevens dat ook het percentage leeg staande woningen in 1937 heel wat hooger was dan in Dat ook het verbruik door deze huur-verlagingen in die jaren verminderde is vanzelfsprekend, aangezien de huizen met lagere huurwaarde een minder vastrecht hebben en de meeste abonné's in die jaren trachten dit vastrecht niet te overschrijden of het oververbruik binnen enge grenzen te houden. Zoo liep de hoeveelheid van het afgenomen water van m» in 1931 terug tot ms in In 1937 werd in verband met de algemeene opleving eenige vermeerdering van gebruik geconstateerd en werd in dat jaar m^ water geleverd. Opmerkelijk is ook het verbruik aan de openbare badhuizen en hydranten, waar het water gratis wordt verstrekt, waarvan gedurende de jaren 1930 tot 1937 het volgende verloop is te zien: m» m3 m3 m3 m3 m3 m3 m3 Aldus een regelmatige vermeerdering gevende tot 1934, in welk jaar werd begonnen met het af- 37

14 badhu izen, waar het wa ter gratis werd verstrekt was als volgt: Afb. 4. Lengteprofiel Bron Moedal-Reservoir Gombel. Gambar-profil dari Bron Moedal-Reservoir Gombel hydranten 72 badhuizen. 207 hydranten 66 badhuizen. 211 hydranten 63 badhuizen. 212 hydranten 65 badhuizen. 208 hydranten 65 badhuizen. 175 hydranten 65 badhuizen. 144 hydranten 65 badhuizen. 71 hydranten 60 badhuizen sluiten van eenige hydranten en het plaatsen van waterwaroengs in verschillende kampongs, waar het water per petroleumblik wordt geleverd tegen het tarief van J^ cent per blik of ongeveer ƒ 0,25 per m3. Het aantal in gebruik zijnde hydranten en terwijl het aantal waterwaroengs van 29 in 1935 toenam tot 53 in 1936 en 73 in 1937, en bovendien 4 badhuizen in 1937 zoodanig werden omgebouwd dat ook daar het water thans wordt verkocht. AER LEIDING. Sedjak taoen 1913 kota Semarang soedah dapat pemberian aer-leiding. Bagi kesehatan oemoem ini sangat goenanja. Aer ini asal dari soember- jang letak disisir goenoeng Oengaran, jang tinggi di atas laoet kira'^ 377 m sampai 430 m. Sekarang jang dipakai jalah soember Moedal, Lawang, Antjar dan Kalidoh. Oentoek dapatnja aer dari soember- terseboet jang dipentingkanja jalah akan dapat bersihnja aer itoe, hoebaja-hoebaja djangan sampai tertjampoernja dengan aer jang asal dari loear, seperti aer kali, dlsb. Atoeran^ goena itoe dapat terliat di gambar- no.! dan 2. Aer dari soember^ dihilirkan dengan pipa, dan terkoemoel mendjadi satoe. Di Gombel tersedia soeatoe ontlastreservoir", jaitoe soeatoe tempat aer jang dapat mengatoer agar mentekanja aer ( druk") tiada kebesaran, kerena djika ta' di ketjilkan mentekanja nanti pipabisa petjah. Aer laloe dihilirkan teroes dengan memakai pipa, jang 2 djalan adanja, sampai ditempat^ simpanan aer (,,reservoir"), di Kepoh jang tinggi ada 152 m di atas laoet; ini tersamboeng dengan reservoirs lain, jalah ada 2 jang lebih bawah (Djomblang dan Siranda, tinggi 55 m). Dari doevi'a reservoir jang terbawah sendiri aer itoe dihilirkan dengan pipa tjabangs sampai masing^ tempat (perceel^ dan lainja), hingga dapat digoenakan oentoek keperloean pendoedoek dan oemoem. Banjaknja djoemblah aer jang dapat tersimpan di reservoir-' terseboet jalah di Kepoh 3750 m'^ di Siranda 3750 m'' dan di Djomblang 3750 m-'' djoega, sedang djoemblah itoe terhitoeng 100% dari keperloean pemaké aer dari sekotah. Bagean dari kota jang paling atas seperti Tjandi, mendapat aer dari Kepoh, sedang bagean kota jang terbawah dapat aer dari Djomblang dan Siranda. Boeat leiding besar dari soember-' sampai reservoir- (jang ada 30 km pandjangnja) digoenakan pipa Manesmann. Itoe kerena pipa Manesmann paling serasi hoebajaoentoek tempat jang amat berboekit-boekitnja, ta' sadja kerena lebih koeat mentahanja druk dari aer, akan tetapi iebih enteng ongkos transportnja. Oentoek leiding- lainja, jaitoe jang bertjabang- di kota, digoenakanja pipa dari bcsi-atjoeran, kerena lebih gampang boeat membikinja lobang oentoek tjabang^. Djoega besi-atoeran ta' bisa lekas roesak atau bertahi.,,aansluiting" dalam kota Semarang pada taoen 1937 djoemblah ada Akan tetapi daripada djoemblah ini hanja jang minta pemberian aer. Dari djoemblah pemberian aer ini jalah jang dengan atoeran meteran biasa, sedang 981 dapat pemberian dengan atoeran baroe (dengan pantjoeran dimana aer bisa teroes keloear dengan lobang ketjil). Ini atoeran amat menoeloengnja bagi pendoedoek jang melarat, kerena dapat kira- 8 m^ aer seboelan sedang bajarnja hanja ƒ 0.60 seboelan. Lain dari itoe dapat gratis pipa sampai 10 m pandjangnja. Akan tetapi ini atoeran hanja oentoek romah jang harga-sewanja ta' lebih dari ƒ 10.. Kerena keadaan malaise pendapatan dari aer leiding di Semarang amat moendoernja. Pada penghabisan taoen 1937 hanja ƒ , sedang pada taoen 1931 terdapat ƒ Terdapatnja sangat moendoernja itoe, djoega kerena tarief dibersamboetkanja dengan harga-sewa dari masing- romah, jang amat tergantoengnja dari keadaan malaise. Goena tempat permandian oemoem dan pantjoeran^ di kampoeng^ dapat pemberian aer dengan gratis. 38

15 ! V, DE VEEARTSENIJKUNDIGE DIENST door Dr. F. J. VAN RijN Directeur van den Veeartsenijkundigen Dienst. I I Dateert de instelling van de Stadsgemeente Semarang reeds van 1 April 1906, eerst in de notulen van de Raadsvergadering van 30 November 1908 vinden we vermeld,, dat wanneer het abattoir zal zijn opgericht, de Gemeente een veearts zal benoemen ". Maar zooals bij zoovele genomen besluiten het geval is, zou men er spoedig op terugkomen en werd op 10 Februari 1911 besloten tot oproeping van sollicitanten voor de betrekking van gemeenteveearts, wiens benoeming nog in hetzelfde jaar geschiedde, waarna het 12 Maart 1912 zou worden voordat Semarang's eerste veearts zijn dienst zou aanvaarden, welke datum als de geboortedag van den veeartsenijkundigen dienst kan worden beschouwd. Vanaf dezen datum konden de veterinair-hygiënische maatregelen systematisch worden opgebouwd om eerst in 1929 te worden voltooid door de in gebruik-stelling van het slachthuis. Komen we eerst tot een bespreking van de maatregelen genomen voor de vleeschhygiëne en alles wat daarmede verband houdt, dan mag worden begonnen met een korte beschrijving van den toestand zooals die door mij in de eerste maanden van het jaar 1929 werd aangetroffen. Er bestonden drie slachtplaatsen voor runderen en buffels, één varkensslachtplaats en één voor schapen en geiten. De dienst was dan ook uitsluitend een ambulante. De gemeenteveearts J. G. Buitenhuis met 2 keurmeesters waren onder leiding van den toenmaligen directeur Dr. J. Stapensea belast met de keuring van slachtvee en vleesch. Hoe de toestanden toen waren wordt wel duidelijk gedemonstreerd door bijgaande foto (afb. 1) door mij in Maart 1929 opgenomen. Een steenen vloer met een overkapping, niet afgesloten van de omringende kampongs, toegankelijk voor alles wat in een slachtplaats niet gewenscht is, als honden, katten, pluimvee, ratten, e.a. ongedierte, vormden deze slachtplaatsen wel de meest ideale broedplaatsen voor vliegen e.a. insecten; de slechte afvoer van schrob- en spoelwater in vrijwel droogstaande slokans en de aangrenzende stallen" en privaten completeerden het geheel tot een juist beeld van hoe het niet moet zijn. Om over de slachtplaats van varkens in de kraal op Wotgandoel maar niet te spreken. Daar, temidden van varkenshokken, tahoekokerijen en vieze koelie-woningen werden de varkens ter slachtbank gevoerd; kali-water was het voornaamste hulpmiddel om de dieren te,,reinigen". Dat het toezicht en de keuring zich vrijwel moesten beperken tot het meest primitieve op dit gebied is begrijpelijk. Na jaren en jarenlangen strijd brak eindelijk de zon der hygiëne door en kon op 15 Juli 1929 het nieuwe slachthuis zijn poorten openen. Dat thans na 9 jaren de toestand van het Semarangsche slachthuis nog vrijwel als,,nieuw" is te kwalificeeren, geeft wel heel duidelijk weer de wijze waarop en onder welke ideale toestanden het groote gebouwencomplex dat inclusief de grond ruim gulden heeft gekost, is tot stand gekomen. Gebouwd in jaren van,,hochconjunctur", waarbij de financiëele offers een minder belangrijke rol speelden dan thans het geval is, kon het Semarangsche slachthuis als een modelbedrijf worden opgezet. Alle materieel van de beste kwaliteit en stuk voor stuk getest aan de hoogste eischen van deugdelijkheid heeft het slachthuis gemaakt tot een geheel waarvan het een genoegen is het beheer te voeren en waarvan een vrouwelijke Afgevaardigde van den Volkenbond m een der Oost-Aziatische engelsche dagbladen kon getuigen dat het,,just an artgallery" was. Het slachthuis-complex dan, bevmdt zich aan den weg Pandean-Lamper aan de grens van de gemeente. Komende vanuit de stad wordt men op een paar honderd meter voorbij het Oostelijkbandjirkanaal getroffen door een complex moderne woningen bestemd voor den directeur van den Veeartsenijkundigen Dienst, den hoofdkeurmeester-opzichter en den machinist (afb. 2). Dan komt men aan een pleintje waarop bloeiende bouganvilles de sombere plaats waar de dood heerscht a.h.w. maskeeren en ziet men het stijlvolle administratie gebouw (27 X 15 m) waarvan de koele hall tot rustplaats noodt. In deze hall is een gedenksteen voor den bouwer", wijlen Dr. J. Stapensea aangebracht, vertolkende den dank der gemeente aan den stoeren werker voor de tot- Istandkomintr van Semarang's slachthuis. Afb. 1. Een vroegere,,slaclithal" in Semarang. Tempat pemotongan di Semarang jang dahoeloe. 39

16 I'-.^J^H Afb. 2. Maquette van het.slachthu s te Semaranj; Maquette dan romah pemotongan di Semarang Afb. 3. üeziclit op de slachthal voor groot en kleinvee Roepanja tempat pemotongan sapi dan kambing Daartegenover het loket waar de meest profane arbeid van betalen kan geschieden, want zoo ergens, dan is het wei het slachthuis waar het geld een groote rol speelt. Waren de,,keurloonen" in 1907 ƒ 0,25 per rund en ƒ 0,10 per varken of geit, thans zijn de verschuldigde rechten voor keuren, slachten inclusief koelen: ƒ 7,50 voor een buffel, f 6, voor een rund, ƒ 3, voor het varken en ƒ 0,40 voor de blatende kleine viervoeters. Betreden we het gebouw verder, dan valt in de directeurskamer onmiddellijk de exceptioneele stijl van den ontwerper Ir. Thomas Karsten op, met de mooie kleurschakeeringen der wanden, welke kleuren echter dengene die belast is met het onderhoud bijna tot wanhoop brengt om ze,,terug te vinden". Een kamer voor den Indisch-Veearts, tevens privé-laboratorium en museum grenst, gescheiden door een gang, aan het ruime welgeoutilleerde laboratorium voor melkonderzoek, bacteriologisch en microscopisch onderzoek van vleesch en andere voedingsmiddelen. Aan de voorzijde het ruime administratielokaal dat bij ruimschoots voldoende licht toch een der koelste plekken van het gebouw is. Aan beide zijden van het administratiegebouw een toegangsweg, de eerste voor groot- en kleinvee, de tweede voor de varkens, onvoorwaardelijk van elkaar gescheiden ingevolge de voorschriften van den Islamietischen godsdienst WI^SrwV^T^; Aan de eerste poort ". ''.. grenst de portiers-loge, het domein van den wachter van het slachthuis, die belast is met de controle van allen en alles wat inen uitgaat. Buigen wij na deze toegang links af dan koinen we aan de z.g. keur-stal waar alle dieren worden gekeurd op ziekten, afwijkende gangen, enz. waardoor aanwijzingen kunnen worden verkregen voor eventueel na de slachting moeilijk te onderkennen afwijkingen. Hier krijgen de dieren met kalk een nummer op de huid geverfd teneinde ze steeds te kunnen identificeeren. Een groote stal biedt den dieren een laatste korte periode van rust waarna zij worden gevoerd naar de groote slachthal (40 X 12 m) (afb. 3). In het voorste gedeelte hebben de geitenslachtingen plaats, waartoe een '' 30-tal rijdbare slachtburries aanwezig is alsmede hakenrijen van roestvrij metaal om de dieren na de slacht op te hangen. De 18 slachtstanden voor groot-vee scharen zich in twee rijen achter de ronde ijzeren kolommen. Een stroeve vloer van onverwoestbare Hongkongtegels die door hun ruwe oppervlakten het uitglijden der dieren beletten, is wel een unicum op dit gebied. Hoewel deze vloer duur" is wat,,eerste kosten" betreft, zoo is door mij nog geen beter materiaal ontdekt kunnen worden, ondanks het groot aantal proefvakken dat reeds ter beoordeeling op doelmatigheid is aangelegd. Door middel van zelfremmende wandlieren worden de dieren, wanneer de huid gedeeltelijk is losgemaakt, opgeheschen en komen na slacht en keuring automatisch aan een der 100 loopkatten te hangen. De keurmerken (rood voor buffelvleesch en violet voor runderen) waarborgen door de woorden goedgekeurd èn den datum, den consument goed en deugdelijk vleesch. Gaat het geslachte dier via het luchtspoor naar de z.g. afhangruimte, de buik-organen worden met een handkarretje op gummiebanden naar de darmenwasscherij gevoerd om te worden gereinigd. De uren waarop de slacht plaats heeft hebben zich in den loop der jaren aangepast aan de nieuwe omstandigheden; werd vroeger veelal 's middags en 's avonds geslacht thans is deze, door het openstellen van het slachthuis vanaf 6 uur 's morgens, reeds om 10 tot 11 uur beëindigd. De ge-

17 slachte groote dieren hangen clan netjes op rijen geschaard in de reeds genoemde afhan^^-nnnitc (24 X 7 m). In deze, geheel afgesloten, lokaliteit wordt de lucht geregeld ververscht door een sneldraaiende ventilator die van 's ochtends vroeg tot 's middags 4 uur zorgt dat de het vleesch beschermende bindweefsellaag opdroogt en als zoodanig het vleesch a.h.vv. inhult in een voor bacteriën en vliegen moeilijk te doordringen mantel. Om 4 uur 's middags wordt de voorraad vleesch bestemd voor de consumptie van den volgenden dag in afgesloten vleeschwai^cns naar de thans talrijke slagerijen vervoerd. Wat overblijft en dit is veelal méér dan een dag consumptie verhuist naar het voorkoelhuls (12 X 6 m) alwaar door koele en droge luchtinsufflatie een temperatuur heerscht van 5 10 C. Na 24 uur wordt het vleesch, thans in,,voeten" verdeeld, naar het koelhuis (afb. 4) gebracht alwaar in een 32-tal door ijzer traliewerk afgesloten cellen het vleesch ruim 14 dagen kan worden bewaard, zonder te bederven. De temperatuur is 1 lot maximaal 4 C, terwijl de vochtigheidstoestand der lucht zoodanig wordt geregeld dat het vleesch niet indroogt en ook niet vochtig wordt. In de bovenvermelde darmenwasscherij worden de ingewanden van de slachtdieren met een ongelimiteerde hoeveelheid water gereinigd. Daartoe zijn vele wand-tafels met kranen aanwezig. De houten in ijzeren ramen gevatte tafeltjes zijn reeds verouderd, zoodat voor onderzoek op deugdelijkheid voor Indische toestanden, eenige sanitaire- en roestvrije combinaties zijn aangebracht. Alle schrob- en afval water, benevens alle maagen darminhoud vloeit af of wordt gestort in een groote cementen bak, waardoor sedert enkele jaren het reeds dienst gedaan hebbende koelwater wordt geleid. De verdunning hierdoor verkregen IS voldoende om zonder bezwaar al deze ongerechtigheden via een open leiding af te voeren naar het op ongeveer 600 meter verwijderde bandjirkanaal. Een groot aantal kiekendieven, vergezeld van de meer amechtige zwarte kraaien, pikken met klauw en snavel alle stukjes vleesch en vet uit het stroomende water weg, zoodat nog nimmer eenige klacht omtrent deze methode van vuilverwijdering is binnengekomen. Jammer echter voor deze gevleugelde vrienden (die, tusschen twee haakjes, een maandelijksche bezuiniging van ongeveer ƒ 250. hebben weten te bereiken, daar vroeger alle afval met behulp van een pompinstallatie en via een latilwagen naar zee moest worden gebracht) is het slachthuis op zon- en vele feestdagen gesloten. Zij kunnen deze feestdagen van de menschen niet begrijpen en cirkelen en planeeren luid krijschend en vechtend boven de alsdan voedsel-weigerende afvoerleiding en stillen hun wraak-gedachten tot den mensch èn hun leege magen door roof van kuikentjes e.a. klein gedierte uit de omliggende kampongs. Eenige lokalen als kookplaatsen met groote gasfornuizen, toiletten en mandikamers coinpleteeren de runderafdeeling. Afh. 4. Küellniis in het abattoir. Kaiiiar-diiiQin di roniali peniotonijan. De varkens, door de tweede poort naast het administratiegebouw, veelal per vrachtauto aangevoerd, worden uit de goedsluitende krandjangs verwijdert! en hervinden hun, lielaas slechts zeer tijdelijke, vrijheid in een verhoogde stal. Deze sluit onmiddellijk aan op de verhoogde bedwelmings- en steekplaats, die zij, als het uur van scheiden uit de van voedsel zoo rijk voorziene varkens-wereld is aangebroken, via een lage dubbele deur bereiken. Deze deurtjes passen tegen de z.g. varkens-val, waarvan de bodem,,verzinkt" zoodra het spekproduceerende slachtdier geheel door de val is opgesloten. In tegenstelling met de herkauwende slachtdieren is den varkens een humane wijze van sterven toebedeeld. Met een geisoleerde electrische knijptang" van groot formaat op de beide zijden van het hoofd geplaatst, wordt door een snelle wisselstroom van slechts 50 volt het bewegings- en het gevoelscentrum gedurende ongeveer 10 tot 15 seconden onder stroom gebracht. Dit is voldoende om hen zonder pijn te l:irengen in een,,electrische slaap", een narcose waaruit zij echter niet meer zullen ontwaken, daar een veel gesticuleerende en welluidende klanken voortbrengende Chineesche slager met een mes van een model dateerende uit de vèèr-christelijke jaartelling, deze electrische bedwelming door een handige manipulatie doet overgaan in de narcose veroorzaakt door plotseling veel bloedverlies. Is 41

18 Afh. 5. Koelmachines in het abattoir. Masin-masin oentoek keperloean kamar-dingin. Afb. 6. Melkkamer van een melkerij. Kamar tempat mensimpan soesoe dari soeatoe melkerij. de korte levensdraad van het varken hiermede voorgoed doorgesneden, dan gaat het lichaam in de broeikuip alwaar de talk in enkele minuten dunvloeibaar wordt, zoodat, wanneer het varken op de ontharingstafel is getrokken, met eenige rappe krab-bewegingen de blanke lichaamshuid te voorschijn komt. Na flink te zijn afgespoeld wordt het varken opgetakeld aan één der 40,,Spreizen" waaraan het dier verder wordt behandeld om daarna, evenals bij de runderen, via afhangruimte met ventilator naar een apart voor- en gewoon koelhuis te verdwijnen; den volgenden dag naar Gang Baroe getransporteerd om via de handen van rondventers, kokkie of huisvrouw zijn weg te vinden naar de braadpan. Naast bovengenoemde lokalen is er nog een korieoven waarin alle afgekeurde dieren en organen van slachtdieren worden verbrand tot asch. Een noodslachtplaats voor de slacht van zieke dieren vult de bovenomschreven lokaliteit aan tot een volledig geoutilleerd geheel het Semarangsche slachthuis. Eenige korte opmerkingen mogen hieraan worden toegevoegd. Alle personeel ontvangt 's morgens bij den aanvang van het bedrijf een schoone blauwe over-all", de keurmeesters een schoone witte jas. Hierdoor wordt op het gebied der hygiëne den slagers een voorbeeld gesteld en kan men zijn eigen personeel ten alle tijde herkennen opdat zij niet gaan doezelen achter een gezellig rookend strootje. Een eigen wasscherij en strijkerij zorgt voor de dagelij ksche aanvoer van bovengenoemde kleeren. De koude voor het koelhuis wordt opgewekt door één tot drie in bedrijf zijnde compressoren (afb. 5) met een capaciteit van elk ruim cal. per uur. De gelegenheid door het verplichte koelen van de koelhuizen geschonken, is aargegrepen cm eerst één en later nog een tweede ijsfabriek aan het slachthuis toe te voegen. Door het ijsbedrijf is gedurende vele jaren de verliespost van het slachthuis omgezet in niet onbelangrijke winstneming die gedurende de 9 jaren dat de ijsfabriek thans in bedrijf is op méér dan n/2 ton kan worden gesteld. De vèór de in bedrij fstelling van het slachthuis veelal geopperde vrees dat deze nieuwe tak van dienst voor de gemeente Semarang 42

19 een strop" zou worden is hierdoor wei zeer afdoende geiogenstraft. De veri<oop van iiet ijs is sedert de oprichting in handen geweest van de N.V. Vereenigde Ysfabriel<en te Soerabaja. De maximale productie vond plaats in 1934 toen ruim halve i<ilogrammen ijs werden afgeleverd, waarvoor een bedrag van bijna ƒ werd ontvangen. Een der lokaliteiten van het slachthuis is omgebouwd tot koelkamer voor diverse artikelen als vleeschwaren, kaas, visch, appels, druiven enz. Door verschillende toko's wordt hiervan gebruik gemaakt om hun stock gedurende vele maanden op te bergen. De opbrengst hiervan bedraagt ruini ƒ 150. per maand. Een belangrijk deel van den dienst is de zorg voor de financiën. De controle op de gelden dient dan ook zoo scherp mogelijk te zijn ingesteld. Hiertoe wordt in Semarang een vijfvoudige controle op het aantal geslachte dieren uitgeoefend en wel door den kassier, den portier, den stalmandoer, de beide hal-mandoers en den hoofdopzichter-keurmeester. De ingediende rapporten moeten volledig met elkaar in overeenstemming zijn en dient elke afwijking grondig onderzocht te worden. Deze controle is in de thans afgeloopen 9 praktijk-jaren gebleken afdoende te zijn om fraude te voorkomen. Door als basis het Birekasysteem" te nemen wordt voldaan aan de hoogste eischen welke men aan een effectieve controle kan stellen. Wat de ontvangsten aan slacht-, keur- en koelgelden betreft is het jaar 1931 een topjaar geweest met een bedrag van ƒ , daarna trad een vrijwel regelmatige daling in tot ƒ in 1936, waarop in 1937 weder een toename van ruim ƒ volgde. Naast het toezicht in het slachthuis is de controle van het vervoer en de slagerijen een niet te verwaarloozen onderdeel van de taak van den veeartsen ij kundigen dienst. Wordt in het slachthuis alle zorg besteed aan de deugdelijkheid en tie reinheid van het vleesch vliegen en ander ongedierte komen er niet voor, ook het vervoer dat voorheen wel het meest primitieve op dit gebied was, eischt de volle aandacht. Zoo zijn thans een 40-tal vleeschtransportwagens in gebruik, alle voorzien van een bekleeding met zink en stofvrij ingericht. Het aantal slagerijen heeft zich sedert 1929 uitgebreid van een 10-tal tot 52 op ultimo Hiervan worden er 7 beheerd door Europeanen, 36 tloor Inheemschen (afb. 7) en 9 door Chineezen. Al deze bedrijven en bedrijfjes zijn,,model" ingericht: steenen vloer, 2 meter hoog met witte tegels omwand, eternieten plafonds met luchtkap en voorzien van waterleiding en electrisch licht. De controle op den fraiidiileuzen invoer van vleesch geschiedt door één controleur en twee of meer speurders. Mede echter door de in de omgeving van Semarang nog weinig tierende clandestiene slacht en de in verhouding hooge vleeschprijzen in Semarang, is het bovenvermelde euvel Afb. 7. Een hilaiidsche slagerij. Pernigaan djagal dari boemipoetera. nog niet binnen beperkte grenzen teruggebracht kunnen worden hetgeen echter verklaarbaar is daar het binnensmokkelen van één buffel den slachter een voordeel oplevert van ƒ 4.50 aan slachtbelasting plus ƒ 7.50 keur-, slacht- en koelgeld nog afgezien van de bezwaren welke de van gouvernementswege uitgeoefende keuring van het voor de fokkerij geschikt vrouwelijk vee met zich brengt. Ook de vleeschrondventers (afb. 8 en 9) zijn aan banden gelegd en moeten deze in het bezit zijn van een vergunning èn van een behoorlijk ingericht vleesch-vervoermiddel. Op ultimo 1937 waren 165 dergelijke vergunningen verleend, waarvan 109 aan Inheemschen en 56 aan Chineezen. Als tweede taak van den veeartsenijkundigen dienst is te noemen het toezicfit op de melkerijen, het melkvee en de melk. In een verslag van de werkzaamheden van den veterinairen dienst over 1912 vinden we vermeld dat er in 30 melkerijen 590 melkkoeien aanwezig waren. Thans zijn er 42 bedrijven met ruim 1100 productiedieren. Waren in 1929 nog de meeste melkerijen gelegen binnen de bebouwde kom der gemeente, door geleidelijk-aan de oudste bedrijven op te ruimen, is hierin een belangrijke verbetering gekomen, zoodat er thans nog slechts 19 van 42 melkerijen zijn gelegen op plaatsen waar zij eigenlijk niet thuis behooren. Vele nieuwe bedrijven zijn opgericht (afb. 6) en oudere melkerijen belangrijk verbeterd, zoodat thans met zekere trots kan worden gezegd dat op dit gebied de toestand in Semarang goed, zooal niet uitstekend is. Alle runderen worden jaarlijks onderzocht op tuberculose en komt deze ziekte sedert 1928 nog slechts zeer sporadisch voor. In procenten uitgedrukt is het aantal positieve reactoren van 14.29% in 1922 gedaald tot minder dan 1% in Ook wat betreft het resultaat van het melkonderzoek is dit in alle opzichten belangrijk verbeterd. Ware het niet dat door de thans geldende zeer lage detail-prijs der melk, vele melk-rondbrengers werden gedreven tot het vervalschen der melk met water om daardoor meerdere inkomsten 43

20 Afh (V Het vleeslhtranspürt voorheen. Tjara niembawanja dae;in i; pada dahoelüe te verwerven ten koste van de melkerijhouders, zoo kon de momenteele toestand als zeer gunstig worden aangemerkt. Gedurende de laatste jaren worden ruim 1000 monsters onderzocht en is op de reinheid weinig meer aan te merken. Ter vergelijking mogen de gegevens van 1913 gesteld worden tegenover die van Jaar Aantal monsters Zeer goed 36,9 Kwalificatie in procenten O) ï< 18,6 a o o 9,8 24,6._-a r O) 80,1 Alle in het melkbedrijf werkzame personen worden jaarlijks door den directeur van de C.B.Z. onderzocht op geschiktheid om in een melkerij werkzaam te zijn. Personen lijdende aan besmettelijke ziekten wordt onmiddellijk verdere toegang tot de melkerijen ontzegd. 4,9 12,6 O) 1 ^ > o a 46,3 4,7 I O) In o5 34,1 Het toezicht op de tijtiügverhuurderijen, de paarden en de rijtuigen was vroeger een der voornaamste onderdeden van den veterinairen dienst. Doordat eenerzijds deze controle reeds meer dan 25 jaar intensief is uitgeoefend en daarnaast het rijtuigtransport in het moderne verkeer niet meer die plaats inneemt als vooiheen, zoo is de bemoeienis hiermede in belangrijke mate beperkt. 2,4 3 > 4,9 0,2 A^b. 9. Het vleeschtransport thans, in gesloten kaïren. Menibawanja daging pada sekarang dengan tjikar tertoetoep Het aantal verhmirderijen binnen de stad gelegen, dat in 1927 een maximum van 80 bereikte is thans 48 waarvan er zich nog 16 bevinden binnen de bebouwde kom. De toestand van alle bedrijven is goed en komen klachten omtrent stankverspreiding e.d. vrijwel niet meer voor. Was het aantal rijtuigen in 1922 nog 963 thans zijn er niet meer dan 550 voertuigen geregistreerd, waaruit wel duidelijk de concurrentie van de motortractie naar voren komt. Het aantal geregistreerde paarden dat vroeger in de duizenden beliep bedraagt thans nog slechts De gegevens van de wekelijksche paardenkeuring leeren dat de toestand der dieren de laatste jaren is verbeterd. Ernstige gevallen van dierenbeulerij, kreupelheid en verwonding komen, door een intensieve straat-controle, bijna niet meer voor. Eerst in 1932 is een verordening tot stand gekomen waarbij ook de grobakpaarden aan keuring werden onderworpen. De toestand was in dat jaar dan ook meer dan ergerlijk. Zeer kleine, veelal totaal versleten dieren werden gebruikt om zware lasten te vervoeren. Aan deze wantoestand werd binnen enkele jaien definitief een einde gemaakt. Bij de eerste keuringen reeds moesten vele dieren worden afgekeurd en kon door een intensieve straatcontrole en vele processen-verbaal langzamerhand een betere toestand worden bereikt, doch zou het 5 jaar duren voordat gezegd kon worden dat de toestand een meer normaal aspect bereikte. Op einde 1937 waren 722 dieren geregistreerd, 44

21 waaruit moge blijken dat liet transport pei grobak nog een belangrijke plaats inneemt temidden van de vele vrachitauto's. Het toezicht op de pleisterplaatsen Iiceft momenteel slechts weinig beteekenis meer, daar liet aantal dezer rust- en voederplaatsen is gedaald tot vijf. Zulks wordt mede veroorzaakt doordat het voederen der paarden langs den weg voorheen verboden was, omdat de toenmaals nog ongeasphalteerde wegen daardoor veelal in modderpoelen werden herschapen. Het toezicht op de bakkerijen en de controle op het gewicht van het brood is sedert enkele jaren aan den veeartsenijkundigen dienst opgedragen. Er zijn thans in Semarang 29 bakkerijen die dank zij het betere toezicht in goeden toestand verkeeren. Aan de voorschriften betreffende de vermelding van het gewicht van het brood wordt streng de hand gehouden om den consument een goed gewicht te garandeeren en oneerlijke concurrentie tegen te gaan. De inning van de slachtbelasting geschiedt door den directeur van den veeartsenijkundigen dienst. Door de strenge controle op het aantal slachtdieren, mogelijk gemaakt door de concentratie van de slacht, zijn aan de inning dezer belasting geen groote bezwaren verbonden. De behandeling van den veestapel der gemeente blijft, door afschaffing van de paardentractie voor het ophalen van straatvuil, beperkt tot een 20-tal paarden en trekstieren. Ook de inning van de voertiiigenbelasting, vroeger een kohierbelasting met alle rompslomp daaraan verbonden, geschiedt thans door de ambtenaren belast met de straatcontróle op rijtuigen, deeleman- en grobak-paarden. De opbrengst is door de meer intensieve controle niet onbelangrijk' toegenomen. Honden welke niet voorzien zijn van een belastingpenning worden geiegeld opgevangen en ondergebracht in de daartoe gebouwde hokken op het slachthuis. Na 3 dagen worden zij door middel van een injectie gedood. Jaarlijks zijn van 1929 tot 1938 tusschen de 500 en 2200 honden op deze wijze van een armzalig bestaan als zwerver, verlost. Mede door deze maatregel is in den loop van een periode van 12 jaren slechts éénmaal een geval van hondsdolheid voorgekomen. In een der lokalen van het slachthuis is de gaarkeuken van Centrale Armenzorg ondergebracht waar dagelijks ruim 200 porties worden toebereid. Met het bovenstaande heb ik een overzicht gegeven van de werkzaamheden door den Veeartsenijkundigen Dienst in den loop van zijn bestaan verricht en hetgeen bereikt is kunnen worden. Over het algemeen heeft het dezen dienst niet aan belangstelling en medewerking ontbroken. Veel, heel veel is bereikt doch ligt er nog een zeker even belangrijke taak voor de toekomst open het absoluut tuberculose-vrij-maken van den veestapel; een meer aanpassen van de melkkeuring aan de eischen van een economische bedrijfsvoering; de propaganda voor bedwelming van alle slachtdieren; het oprichten van een centrale,,saté-bereid-plaats" en het bereiken van een meer hygiënische wijze van den saté-verkoop; de keuring van gevogelte en van visch; het bouwen van een vrieskamer; moderniseering der ijsfabriek door het aanbrengen van een luchtinsufflatie-installatie; de organisatie, zoo mogelijk centralisatie van den melkverkoop; de vleeschwarenkeuring; het uitsluitend in den handel brengen van gepasteuriseerde melk; de koeling der melk; de stichting van een slagers-vakschool; in bonte rij alle even gewenscht als momenteel nog onbereikbaar Sedjak taoen 1912 Gemeente Semarang mempoenja Veeartsenijkundige Dienst jang mengoeroes beberapa kepentingan oentoek kesehatan oemoem, seperti hal pemotongan chewan, pemeriksaan chewan, hal atoeranmelkerij, kandang^ koeda dan Isb. Oentoek pemotongan sapi, kerbau, kambing dan babi tersedia soeatoe romah pemotongan di Pandean Lamper dengan memake atoeran^ jang serasi serta modern. Ini romah pemotongan dibangoenkan sedjak 9 tahoen jang laloe, jalah dalam masa jang amat mahal: maka ongkos VEEARTSENIJKUNDIGE DIENST. pembangoenan itoe habis kira^ 1 joeta. Adapoen atoeran^ jang teroetama jalah: hal pemisahan antara pemotongan babi, kerena demikian itoe bersamboetan dengan kepentingan agama Islam; lain poela jang teroetama jalah berbagai-bagai tempat oentoek memotongnja, oentoek pembersian, dan oentoek mengkeringkan. Djoega tersedia kamar-dingin boeat mensimpan daging: serta soeatoe laboratorium oentoek pemeriksaan. Oentoek keperloean kamar-dingin itoe digoenakanja pabrik ijs sendiri. Kelebihanja ijs didjoeal di loear. VI. DE SEMARANGSCHE BRANDWEER door ir. H. WESTBROEK Directeur Technische Diensten Clemeente Semarang. De brandweer te Semarang is een Gemeentelijke instelling. De Directeur van de Technische Diensten is chef van de brandweer, terwijl het hoofd van de afdeeling Waterleiding Adjunct-Chef is. De brandofficieren zijn technische Gemeenteambtenaren, die gekozen worden uit hen, die over een transportmiddel beschikken. Het eigenlijke brandweerpersoneel bestaat uit een brandmeester en 84 brandweerlieden. 45

22 De brandweerlieden zijn verdeeld in 2 groepen, waarvan de eene van 6 uur 18 uur en de andere van 18 uur 6 uur dienst doet. De brandweer hangt ten nauwste samen niet de waterleiding. Overal waar waterleiding-buizen van 60 mni of grooter zijn aangelegd, zijn op 100 m ouderlingen afstand brandkranen aangebracht, waarvan er thans in de stad 1342 aanwezig zijn. Uit die brandkranen kan te allen tijde water onttrokken worden bij brand, omdat de druk in de leiding voldoende kan worden opgezet. De waterleiding toch beschikt in de onmiddellijke nabijheid van de benedenstad op een hoogte van 59 m over een tweetal reservoir-complexen elk met een inhoud van 3750 ni'", terwijl de bovenstad water krijgt uit een reservoir van 2500 m'-'' op 159 m boven zee gelegen. Voor de normale watervoorziening zijn de afsluiters van de hoofdtoevoerleidingen uit de eerstgenoemde reservoirs niet geheel geopend, omdat dan de bedrijfsdruk te hoog zou worden. Wordt nu een brand gemeld, dan zet een der brandofticieren, tevens opzichter van de waterleiding, onmiddellijk de afsluiters geheel open, waardoor de druk in de beneden-stad sterk toeneemt. Hetzelfde heeft plaats in de bovenstad bij brand aldaar. De waterverstrekking wordt zoo geregeld, dat de reservoirs des morgens steeds geheel gevuld zijn. Omdat overal voldoende waterlei- ploegen van 3 brandweerlieden ondergebracht, die de beschikking hebben over een slangenwagentje, waarop 125 m slang, een standpijp met 2 slangkoppelingen, 2 straalpijpen, een snelblusscher, een bijl en nog eenig klein gereedschap zijn aangebracht (atb. 1). Bij brandmelding rukt zoo'n ploeg direct uit en begint met de voorhanden zijnde slangen te blusschen. Op het üemeentehuis is een Chevrolet gereedschapswagen met als aanhangwagen een,,kleine vuuivreter" (atb. 2). Afh. 1. Slangenwagen bemand met 3 brandweerlieden. In liet kistje zit een bijl en klein gereedsehap; achter het kistje een standpijp. De snelbltisscher staat op den grond. Kereta dengan perkakas oentoek mempadanikan kebakaran. Boeat kepeiloean ini tjoekoep memake oiang.1 Hierbij zijn steeds 6 man aanwezig. Bij brand ding-water onder voldoenden druk beschikbaar rukt deze wagen onmiddellijk uit. De brandweerlieden van dezen wagen zijn uitgerust met hel is, IS het mogelijk de brandweer te decentraliseerenmen, ladders, brandhaken e.d. In eit politieposthuizen, waar uiteraard een telefoon aanwezig is, en op een der pasars zijn een groote brand in werking gezet. De kleine motorpomp wordt alleen in geval van Verder is bij het Gemeentehuis een sproeiwagen aanwezig, met een tankinhoud van 3 m-', welke in geval van watergebrek kan dienst doen. Deze wagen is te allen tijde gevuld. Bij brand in het haventerrein wordt ook door den havendienst hulp verleend, welke dienst over een stoomboot-brandspuit de beschikking heeft. Tot nu toe is de boven omschreven uitrusting voldoende gebleken voorkomende branden te bedwingen. Ten behoeve van den luchtbeschemin g s d i e n s t zal de Brandweer niet onf,^j.,... belangrijk worden uitge- Afh. 2 De geicedschaphwnijcn met de,,kleine viiiirvr Perkakas oentoek mempadanikan kebakaran jang terbi lang viiinvietei". breid. 45

23 NED, MIJ V NIJV. EN HANDEL KON. INST. V INGENIEURS HOOFDCOMMISSIE VOOR DE NORMALISATIE IN NEDERLAND RAAD VOOR DE NORMALISATIE IN N E D E R L A N D S C H -1 N D I É VERANDERLIJKE (Z G. NUTTIGE) BELASTING BELASTINGEN VAN BOUWCONSTRUCTIES DOOR PERSONEN EN VOORWERPEN.''*k o z UI o z < o" < CY. < _J < O a Vloeren en trappen van woningen bij kleinwoningbouw*) en van alle ondergeschikte bergzoldertjes, doch e e. a met voor winkel- en bedrijfsruhnten b Vloeren en trappen van overige woningen.. c Vloeren van leslokalen d Vloeren van lokalen, bestemd voor kantoor, winkel, restaurant en café e Vloeren van gymnastieklokalen f Trappen, trapbordessen en vloeren van portalen en gangen, behoorende bij lokalen genoemd onder c, d en e g Vloeren en binnenbalcons van lokalen, bestemd voor bijeenkomsten, met begrepen onder a t/m f en h, zooals kerken, concertzalen, schouwburgzalen, vergaderzalen bioscopen enz, zoomede van tribunes met vaste zitplaatsen..... h Dansvloeren.... I. Tribunes met staanplaatsen en'of losse zitplaatsen j Trappen, trapbordessen en vloeren van portalen en gangen, behoorende bij de lokalen en inrichtingen bedoeld onder g, h en i. k Vloeren van nevenruimten bij lokalen en inrichtingen als genoemd onder c t/m i I Belastingen van vloeren van bedrijfsruimten, opslagplaatsen en garages moeten voor elk geval afzonderlijk worden bepaald, overeenkomstig de werkelijk te verwachten maximum belasting, doch mogen met minder bedragen dan m Voor platte daken, waarbij blijkens de mate van toegankelijkheid kennelijk op verblijf van personen moet worden gerekend, gelden overeenkomstig de bestemming bovengenoemde belastingen met een minimum van n. Voor vrij uitstekende gevelbalcons, resp. vrij uitstekende gedeelten van platte daken bedoeld onder m, wordt in rekening gebracht de belasting van den aansluitenden binnenvloer, resp dakvloer met een minimum van o Overige platte daken met een helling van niet meer dan 1 op 20 en luifels kg/m ') Zie opmerl<ing achterzijde van dit blad Q < > < < LU CY U UJ 00 UI o z I- I ü J 2 OPMERKINGEN 1. In de cijfers van bovenstaande tabel is, behalve het gewicht van de menschen, ook dat van een gewonen inventaris, overeenkomstig de bovenaangegeven bestemming, zoomede dat van lichte scheidingswanden, niet zwaarder dan 100 kg/m begrepen, buitengewone belastingen, zooals b v veroorzaakt door archiefinrichtingen, bibliotheken bijzonder zware voorwerpen en goederen benevens grindlagen e d op platte daken enz, moeten afzonderlijk in rekening worden gebracht. 2 De in dit normaalblad genoemde belastingen gelden ook voor tijdelijke bouwwerken en inrichtingen. 3. De in dit normaalblad genoemde belastingscijfers behoeven niet te worden vermenigvuldigd met een schokcoefficient 4. BIJ daken niet vallend onder m, n of o en bij plafonds behoeft met te worden gerekend op veranderlijke belasting, zooals die bv kan ontstaan door personen, die zich bij herstellingen, brand enz op het dak of plafond bevinden 5 Vloeren van ruimten en inrichtingen, van welke te verwachten is, dat zij voor verschillende bestemmingen gebruikt zullen worden, moeten berekend worden op de hoogste, daarvoor aangegeven belasting 6 BIJ de berekening van constructiedeelen, welke de belastingen van meerdere vloeren dragen, zooals fundeeringen, kolommen enz, worden van de nuttige belasting der vloeren en daken de navolgende percentages in rekening gebracht eventueel plat dak 1 OO^/o bovenste verdieping 100% op 1 na,, 90o/o op 2 na,, 800/0 op 3 na 70»/o Voor elke volgende verdieping wordt telkens een vermindering van 10^/o der oorspronkelijke belasting toegestaan tot een resteerend minimum van 40''/o De begane grondvloer geldt mede als verdieping in den zin van deze opmerking Bovenstaande reducties mogen niet gelden voor opslagplaatsen, pakhuizen ed Voor eigengewichten zie V 2006 Voor windbelasting zie V 2008 Dit blad gebruiken met V 2006, V 2008, V II TECHNISCHE GRONDSLAGEN VOOR BOUWVOORSCHRIFTEN IN NED. - INDIË BELASTINGEN VERANDERLIJKE (Z G NUTTIGE) BELASTING NADRUK, IN VI'ELKEN VORM OOK, VERBODEN V2007 D.: 69

24 SAMENSTELLING Dit blad werd ontworpen door Studiecommissie F-NR: Technische Grond- COMMISSIE slagen voor Bouwvoorschriften, waarin zitting hebben F F R Blok, Groenewoud, Luitenant Kolonel dei Genie (Voorzitter), Inspecteur van het Bouw en Woningtoezicht van de Stadsgemeente Bandoeng Ir Thomas Karsten, Architect en Stedebouwkundige, J C J Piso, Ir J P Thijsse, Architect-Aannemer, Ingenieur bij de Stadsgemeente Bandoeng OPMERKING Als,,Kleinwoningbouw' wordt aangemerkt 1 indien in de ter plaatse geldende bouwverordening bepaalde soorten van gebouwen als,,kieinwoning(bouw)" en/of,,kampong(bouw)" zijn aangeduid a die gebouwen, b alle gebouwen van kennelijk overeenkomstigen o( meer eenvoudigen aard, een en ander onafhankelijk van den verderen aard dier gebouwen (bv van open of gesloten bouwwijze enz), 2 indien in de betr bouwverordening niet het onder 1 bedoelde onderscheid is gemaakt, doch wel een op grond der meerdere of mindere permanentie van de constructie a alle semi-permanente of met-permanente gebouwen, b de permanente gebouwen welke voldoen aan de criteria gesteld in 3 indien in de betr bouwverordening niet de onder scheidingen zijn gemaakt 1 of 2 bedoelde ondera de woningen, welke kennelijk of naar het spraakgebruik in kampoengs gelegen zijn, dan wel aan niet voor rijverkeer gebezigde paden, b de woningen gebouwd in open bouwwijze (hoogstens paarsgewijze gekoppeld), met Ie een totaal bebouwd oppervlak van max 125 m2 per woning en 2e een gemiddelde gevelhoogte van het hoofdgebouw (gemeten langs den gevel van bovenkant erf tot bovenkant dakbedekking of gevelafdekking) van max 3 75 m, dan wel een gemiddelde inwendige verdiepingshoogte in het hoofdgebouw (gemeten van vloer tot plafond of andere bovenafdekking der binnenruimte) van max 3,25 m, c de woningen gebouwd m gesloten bouwwijze, dan wel m open, doch met meer dan paaiswijze koppeling, met Ie een totaal bebouwd oppervlak van max 75 m2 en 2e een gemiddelde hoogte dei met aangebouwde of met voor aanbouwen bestemde gevels van het hoofdgebouw van max 4 m, dan wel een gemiddelde verdiepmgshoogte van het hoofdgebouw van max 3,5 m, beide gemeten als voren Volledige catalogus van normaalbladen en ontwerpen verkrijgbaar bij het Centraal Normalisatie Bureau (C N B j te 's-gravenhage en bij den Normalisatieraad te Bandoeng, prijs f 0,50 het stuk. Alle normaalbladen zijn verkrijgbaar bij den boekhandel in Nederland, bij het C N B en bij den Normalisatieraad voor de prijs van f 0,1 5 het stuk, voor de prijs van normaalvoorschriften in boekvorm en van bijzondere normaalvoorschriften zie de catalogus Mappen voor het opbergen van normaalbladen voor de prijs van f 0,30 het stuk Alle prijzen exclusief kosten van verzending

25 Wdterleiding kota Semarang poen amat goena djoega ot'titoek kepeiloean brandweei' Keiena nitntekanja aei ( druk") dalam pipa tjoekoep kerasnja, maka oentütk menipadamkan ktbakaian tjoekoep dengan memboeka biaiidkiaan' saliadja, ta oesah mempakai pompa BRANDWEER Dl SEMARANG. Dimana pipa-leidiiig paling sedikit ada bü iiini bcsainja, saban antara diaoeh 100 ni tersedia soeatoe,,bi andkraan Aer jang tersimpan di reservon- ' tjoekoc i boeat pembenan otntoek keperkjean itoe VII. DE ORGANISATIE VAN DEN LUCHTBESCHERMINGSDIENST. door Il H WhSIBROHK LucIübesLlieiininnsdienst Het gedeelte van Seniaiang, waai mede bij de oiganisatie van den luchtbescheinungsdienst in de eeiste plaats lekening moet woiden gehouden, is gelegen tusschen het Westei- en Ooster-Bandjiikanaal, welke kanalen op een ondeilingen atstand van ± 4,5 km ongcveei Ziiid-Nooid loopen Dit stadsgedeelte woidt op viij willekeuiige Wijze doorsneden dooi de Semaiang-iiviei, die aanvankelijk in Nooid-Oostelijke, latei in Nooid- Westelijke iichtmg naai zee stioomt Van Nooid naai Zuid is de stad te veidcclen in a b havenkwaitiei, benedenstad met stations, gouvemements- tn paiticulieie kantoicn, ChuKesche- en Alaleiselie kamp ( woonstad beneden, waaiin ook belangiiike gebouwen als Raad vaii Justitie, (jouvlineneuiswoning, NIS, S J S en B P M kantoien. (/ woonstad heuvelteiiein Uit een oogpunt van brandgevaai veidienen de eeiste twee gedeelten de meeste aandacht, met alleen vanwege de dichte bebouwing, maai ook, omdat daaiin belangiiike objecten gelegen zijn als (jouvlineuiskantooi, dat van den Algemeenen Ontvangei, de Javasche Bank, de post-, telefoon- en telegiaatkantoien, de havenbcdiiiven enz De stad is veideeld in 4 scctoien, zooals op de kaait IS aangegeven Daaibi] zipi de Kali Semalang, en de voet van het heuveltciicm als natuuilijke gienzeii aangenomen Deze vooi den luchtbescheimingsdienst aangenomen veideeling van de stad in sectoien, tevens de politie-secties, is voor alle gemeentediensten aangehouden Dit heeft het gioote vooideel, dat het peisoneel, dat in een sectoi wei kt, met dien sectoi volkomen veitiouwd is en daaiin ook, vooi zoovel niet dienstplichtig, vooi den luchtbeschermingsdienst te werk gesteld kan woiden De directe leiding van den luchtbescheimingsdienst beiust bij het Hoofd Luchtbescheimingsdienst, teiwijl boven hem een diiectoiium, bestaande uit den Resident, den Buigemeestei en den Regent, met de algemeene leiding belast zal woideii Aan het Hoofd van den Luchtbescheimingsdienst is een staf toegevoegd bestaande uit a een Plaatsvervangend Hoofd, b een Hoofd Waaischuwings-, Alaimeermgscn Veibindmgsdienst, c Hoofd Oasbediijf, d Hoofd Electiiciteitsbedi ijf, e Hoofdconimissaiis van Politie met den Adjunct Hoofdcommissaiis van Politie, ƒ Hoofd Technische Dienst, met een Hoofd Biandwcci,,,,, Opiuimingsdieiist,,,,, Watei leiding,,,,, üntsmettingsdienst, '^ Hoofd Geneeskundige- en Reddingsdicnsf met een Ondei hoofd, /; Wedana kotta met Wijkmeesteis dei Chincezen en de Kapitein dei Aiabieien Het kantooi van het Hoofd van den Luchtbcsehcimingstlienst met zijn staf is ondeigebiacht in het telefoonkantooi Wel is waai zullen vijandelijke vliegtuigen zeei zekei ook tiachten dat kantooi aan te vallen, maai, omdat aldaai vele telefoonlijnen samenkomen, hetgeen vooi de beiichtgeving en alaimeeiing van zeei gioot belang is, is het de aangewezen plaats vooi het centiale punt van de luchtbescheiniing Bovendien kan tei plaatse ovei een scherf- en gasviije kluis beschikt woiden, waai in ook de vei bindingen met de seetoien wolden tot stand gebiacht, zoodat bediening, tenzi] bil ^'"-''i voltieftei, ongehmdeid kan plaats hebben Alaimeeiing geschiedt van uit punten vei builen Semaiaiig gelegen, dooi posten, welke dooi de centiale legeermg woiden ingesteld Het Hoofd van den Luchtbescheimingsdienst staat in dn eet contact met de leideis van den luchtbescheimingsdienst in de sectoien, de zg Sectoihoofden Deze beschikken ovei een of meei biandweei-, (>ntsinctfin<^s-, opinimin^s-, heistelungs- en leddingsploegen, welke alle met het vooi hun weik noodige klein mateileel woiden uitgeiust Het gioote mateiieel daaivooi blijft op een centiaal punt tei beschikking van het Hoofd van den Luchtbeschermingsdienst Deze ploegen zullen vooi een gioot deel uit viijwilligeis bestaan, die van te voien teidege geoefend moeten worden Zoo kunnen bianden het best bestieden woiden, zoolang zi] nog klem zijn, en dat moet door de bevolking zelf gebeuren, die geoefend moet woiden in het behandelen van biandbommen, en van het blusschen van nog kleine bianden Reeds thans zijn dooi den Wedana kotta in elke kampong daaivooi diensten geoigamseerd ondei leiding van de loeiahs 47

26 Het werk van de ontsmettingsploegen bestaat uit het onschadelijk maken van gassen; dat van de opruimingsploegen uit het ontruimen en weder begaanbaar maken van wegen en het geven van hulp bij het opruimen van bouwvallen, en dat van de herstellingsploegen uit het hei stellen van water-, gas-, electrische- en telefoonleidingen, welke bij bomaanvallen beschadigd kunnen worden. Verder zullen zooveel mogelijk in elke sector, niet te ver van de meest bedreigde punten, geneeskundige hulpposten worden ingericht, waar gewonden en eventueele gaspatiënten voorloopig kunnen behandeld worden, in afwachting van verder vervoer naar een der ziekeninrichtingen. Bij nachtelijke aanvallen uit de lucht moet de stad met de omgeving zoo goed mogelijk verduisterd worden. Daartoe zal in tijden van oorlog de verlichting moeten worden beperkt, d.w.z. alle reclame-verlichting moet gedoofd, de straatverlichting moet tot het hoog noodige worden beperkt en uit woningen en winkels mag geen licht naar buiten schijnen. Bij brandalarm moet alle verlichting worden gedoofd of zóó afgeschermd, dat daarvan van buiten niets te zien is. Door oefeningen moet worden nagegaan, welke straatverlichting bij beperkte verduistering moet blijven branden, en hoe elke woning voor zich moet HOOFD LBD EN RADIO (ONTVANGSTJ. SECTOR-HOOFD TEVENS POL:5ECTIE BUREAU ONTSMETTiriGS EN OPRUIMING5PLOEG. POL POSTHUtS TEVENS OPRUIMINÖSPLOEG. POLITIE P05THUIZEN. OPRUIM1NG5PLOEG. HER5TELLINGSPLOEG. O REDDINGSPLOEGEN ZIEKENINRICHTIHQ MET OPERATIE KAMER. POLIKLINIEK C Q.GENEESK.HULPP05T[t.METLI6eiNG] HOOFD ONTSMETTINeS INRICHTINQ. POLITIE 5ECTIE-TEVEN5 SECTOR-GRENS. worden afgeschermd, opdat geen licht naar buiten uitstraalt. Een dergelijke oefening is eenigen tijd geleden gehouden, waarbij omtrent de beperkte verduistering waardevolle gegevens zijn verzameld. VIII. HET PASARWEZEN IN DE STADSGEMEENTE SEMARANG door De Verordening op het gebruik en het beheer van de pasarloodsen en andere pasarterreinen werd den 9den September 1910 vastgesteld en afgekondigd in de Javasche Courant van 18 October Te voren bestonden de inkomsten uitsluitend uit z.g. veeggeld (wang pesapon), dat door de veegkoelies op de pasars werd geïnd en gestort 48 ir. H. TH. BALDINGER Ingenieur üemeentewerken Semarang. in een fonds, hetwelk diende voor bestrijding der onderhoudskosten. Deze inkomsten bedroegen ca. ƒ per jaar. Na afkondiging der Verordening konden retributies voor het gebruik van verkoopplaatsen worden geheven. De eischen, welke de hygiëne, de orde op de pasars en de exploitatie stelden, maakten een hef-

27 0PBREN66T t ,- ti(0 000, ,- 1 i 0.000, , ,- fto.ooo, , ,- &0.000,- >^o.ooo, ,- ao.ooo.- tt> e* / f 4n / ^ /\ r 9- O* r Y r «ft / J ^ n 01 0* / \ A / I Cf 0 \ 0^ / 0 et (0 0» 0* / / k \ / L^ ^ s / r ï i 1 i : i 3, co 10 1») 01 4/ft. /. Veiloop der pasarontvangsten 111 de Cjenieente Semarang. Menoendjoekan angka^ tentang pendapatan poengoetan oewang pasar di Gemeente Semarang. fing van hoogere retributies dan het oorsproni<ehjke veeggeld noodzai<eiijl<. Deze inl<onisten zijn, van zuiver voor het onderhoud noodzai<ehjk:e kosten geleidelijk uitgegroeid tot overheidsgelden, waaruit, behalve de voor de exploitatie der pasars noodige onkosten, ook andere, tot de overheidstaak behoorende diensten, werden bestreden. Bijgaand staatje (afb. 1) geeft het verloop aan van de inkomsten der pasars in de Stadsgemeente Semarang gedurende de laatste 27 jaar. De opgaande lijn voor de intrede der financieele depressie werd in groote mate beïnvloed door de uitbreiding, die in den loop der jaren aan de pasars werd gegeven. In het jaar 1910 bedroeg het aantal geëxploiteerde pasars slechts 8, n.l. de pasars Pedamaranlor, lengah en kidoel, Djoernatan, Beteng, Ambengan, Karang-Bidara en Peterongan, terwijl door de Gemeente ook retributie geheven werd voor het gebruik van den bij haar in beheer zijnden gouvernementsgrond, waarop de particuliere pasar Djohar stond. De oorspronkelijke 240 tokohouders op dezen pasar, die ieder ƒ 75, bijdroegen tot den bouw van de door het Gouvernement gebouwde loods, waren de gezamenlijke eigenaren van den pasar. In 1927 waren er reeds 11 in exploitatie, nadat bijgekomen waren de pasars Kagok (in Nw. Tjandi), Srondol (aan Oengaranweg), die in 1920 door de Gemeente werd overgenomen en Pekodjan (in de Chineesche kamp), welke einde 1917 van een particulier werd aangekocht. De pasar Ambengan werd gesloopt en in de plaats hiervan de groote pasar Boegangan gebouwd. Ook de zeer onaanzienlijke pasar Peterongan werd door een grooteren betonnen pasar vervangen van 2500 m^ oppervlak (afb. 2). In den loop van 1931 en '32 werden twee beton pasars op Djatingaleh en Randoesari bijgebouwd, nadat ter plaatse een bamboe resp. houten loods het opzetten van een permanenten pasar rechtvaardigden. Er stonden in de buurt bovendien particuliere, clandestien gehouden pasartjes, die meteen werden opgeruimd. Deze moderne pasars kregen onderscheidenlijk capaciteiten van ± 400 en 300 verkoopers en zijn voorzien van toko's aan den buitenrand, inrichtingen voor visch- en vleeschverkoop, en andere voorzieningen, welke aan de huidige pasartechnische eischen voldoen. Gedurende de malaise-jaren stond dus de uitbreiding van het pasarwezen niet stil. Immers bleek uit den nog steeds grooten straatverkoop en uit de zich hier en daar clandestien ontwikkelende pasartjes, dat de oprichting van meerdere gemeentepasars op daartoe geëigende plaatsen wel reden van uitvoering had. Zoo ontstonden, behalve de beide bovengenoemde pasars, achtereenvolgens pasar Langgar (aan Karangtoeri), pasar Seteran (op het land Peterongan) en pasar Darat, zoodat in 1936 het aantal geëxploiteerde pasars door de Stadsgemeente Semarang aangroeide tot 16. Thans worden in Semarang nog 2 particuliere pasars geëxploiteerd, die beide op particulier land staan, en door de eigenaren met vergunning van de Gemeente worden gehouden. Dit zijn de pasars Tjandi, gehouden door O. T. Bing, en de pasar Boeloe, eigendom van de erven Oei Tiong Ham. Met de laatste exploitanten is de Stadsgemeente thans tot een vergelijk gekomen, aangaande de overname en verbetering van dezen pasar, zoodat in Juni a.s. nog slechts de kleine onbeteekenende pasar Tjandi in particuliere handen zal zijn. Reeds in 1929 werd de behoefte gevoeld om de centraal gelegen pasars Djohar, Pedamaran-Ior, tengah en kidoel, Djoernatan, Pekodjan en Beteng te vervangen door één pasar, waardoor een einde zou worden gemaakt aan de zeer slechte hygiënische toestanden die op de voornoemde verouderde en onoverzichtelijke pasars heerschen en bovendien op grond van de overweging, dat door het opzetten van een nieuwen pasar ook aan stedebouwkundige eischen van aesthetica en verkeer kon worden tegemoetgekomen. Afb. 2. Betondakplaten van pasar Peterongan; gebouwd in Atap-heton dari pasar Peterongan jang dibangoenkan pada

28 Het ontwerp van dezen Centralen pasar, welke ais een gewapend-beton-nuishrooni-constriictie zal worden uitgevoerd, en aan de uitvoering waarvan de Hollandsche Beton Maatscliappij reeds bezig is, is elders in dit nummer door den Architect Ir. Thomas Karsten besproken ). Bij de gereedkoming van dezen pasar zal in de evolutie van het pasarwezen in de Stadsgemeente Semarang een nieuwen mijlpaal zijn bereikt. De tegenwoordige pasars Langgar en Seteran moeten als proefpasars worden beschouwd. Is mettertijd het bestaansrecht van de pasars bewezen, dan zullen ter plaatse meer definitieve constructies worden opgezet. De thans geplaatste loodsen zijn van rondhout, afgedekt met punten, terwijl niet overal vloeren zijn aangelegd. Alleen op die plaatsen, waar met water wordt gemorst, is de vloer van een betonlaag dik 4 cm voorzien en verzorgt ter plaatse een goot de atvoer. Resumeerend zal de (jemeente na de totstantlkoming van den Centralen pasar, waarbij de pasars Djohar, Pedaniaran-lor, -kidoel en -tengah. pasar Djoernatan, pasar Beteng en pasar Pekodjan zullen verdwijnen, in totaal 4 betonnen pasars rijk zijn, t.w. de Centrale Pasar, pasar Peterongan. pasar Djatingaleh en pasar Randoesari; verdei 5 houten pasars n.l. de pasars: Boegangan (afb. 3), Kagok, Darat, Karang-Bidara en Boeloe (na de overname); / steenen pasar (Srondol); en 2 tijdelijl<e rondlioiiten pasars: Seteran en Langgar. Opgemerkt zij, dat de zuidelijke helft van pasar Boegangan, vanwege den ouderdom niet meer voldoet aan de eischen van hygiëne, doordat de vloeren en verhoogde zitplaatsen zwaar zijn aangetast. Ook de vloeren en verhoogde standplaatsen der tijdelijke pasars dienen t.z.t. alle te worden gebetonneerd en de afwatering goed te worden verzorgd. Na deze voorzieningen zullen alle pasars in de Stadsgemeente Semarang voldoen aan normale Afb. 3. Houten kap met eterniet-plafond van Pasar Boegangaii-Noord. I^agangan kap dari kajoe meniake pjaii dari etcrnit; Pasar Boengangan-Lor. ') Zie biz. 63. algemeene pasar-technische eischen, welke ui hoofdzaak de volgende zijn: Ie. Voldoende toetreding van licht en lucht. 2e. Alles moet goed zijn schoon te maken en te houden (vloeren, goten en wanden moeten helder en gaaf zijn). 3e. Het publiek en de verkoop(st)ers moeten beschut zijn tegen zon en regen. 4e. De gangpaden moeten voldoende breed zijn. 5e. De indeeling van het geheel moet overzichtelijk zijn. Slechts een gedeelte van één der pasars (Boegangan) zal niet aan eisch No. 3 voldoen, omdat de overdekking bestaat uit afzonderlijk los van elkaar staande daken, die echter door het aanbrengen van luchtkapjes boven de tusschenopeningen om te bouwen zijn. Tarieven. Oorspronkelijk bedroeg de wang pesapon 1 cent per verkooper. Dit bedrag werd door de vegers geëischt, die echter voor het geld, dat zij ontvingen onvoldoende werk gingen presteeren. Later werd het geld afgedragen aan den Assistent-Resident, voorzitter van den Gemeenteraad, die een fonds beheerde tot onderhoud van de pasars. Uit dit fonds ontvingen de vegers een vast loon en werden onderworpen aan toezicht van overheids-wege. Na de inwerkingtreding der Pasar-verordening werden retributies vastgesteld, die oorspronkelijk niet meer zullen bedragen hebben dan 2 ct/m- voor overdekte verkoopplaatsen en 1 ct/m- voor onoverdekte dito, prijzen welke thans nog op enkele pasars gelden. Later werden hoogere retributies geheven en bepaalde abonnementen voor toko's vastgesteld. Zelfs is in de huidige verordening de mogelijkheid geschapen om bepaalde plaatsen bij opbod uit te geven. De tegenwoordige retributies bewegen zich tusschen de volgende grenzen: voor onoverdekte plaatsen 1 a 2 ct/m-/dag;,, overdekte plaatsen 2 a,5 ct/m^/dag;,, vischtafels 6 ct/m-/dag;,, vleeschtafels 12 ct'm-/dag;,, open vakken, voor sarongs, ijzerwaren, etc. 5 ct'm-/dag;,, afsluitbare vakken toko's o/d Centrale pasar 7 a 10 ct/m^/dag; bij den inhuur van meerdere toko's met eenige reductie. Zooals men ziet, zijn de retributies eenigzins, doch nog onvoldoende gedifferentieerd, zoodat de diverse pasar-artikelen, wat de levensmiddelen betreft, in verband met de meerdere en mindere winsten op bepaalde artikelen, ongelijkmatig belast zijn. Over het algemeen zijn de tarieven, vergeleken bij die in andere groote en middelgroote gemeenten, laag te noemen en benaderen ze de retributies, welke op Regentschaps-passars geheven worden. Bijgaand staatje geeft daarvan een beeld. 50

29 PASARRETRIBUTIES. (alleen voor overdag, met uitzondering van speciale verkooppiaatsen als vleesch- en vischtafels). niet overdekt terrein per mvdag. Overdekt terrein per m^/dag. Afsluitbare vakken (toko's) per m^/dag. Opmerking Semarang 1 * a 2 et. 2 a 5 et. 2 a 10 ct/m^ * op één pasar Batavia (voorgesteld) 5 et. 214 a 5 et. ca. 61/2 et. 21/2 a 5 et. / 5 a / 200 p m /tok' Soerabaia 3 * a 10 et. 5 ** a 15 et. * op één pasar 2 et. voor aardewerk en KeuKergtrti. ** op een pasar 3 et. voor aardewerk en keukei.gerti. Malang Probolinggo Blitar 1/2 * a 4 et. max. 3 et. max. 2'/2 et. 1 a 6 et. max. 6 et. max. 10 et. 6 et. 1 1 max. 10 et et. voor slechts enkele waren. Pekalongan 21/2 et. 21/2 a 25 et. per vak van 3 m^ of gedeelte daarvan. 2 et. p/stuk voor kippen. Madioen * 2 et. ** a 6 ct./m^ * 1 et. p/stuk voor kippen. ** 2 et. p/ituk voor kippen. Tegal 3 a 10 et. 3 a 10 et. 1 ct./m^ voor aardewerk en bladeren. 2 ct./m^ voor bloemen, djamoe, speelgoed en vlechtwerk. 2 et./stuk voor kippen. Kediri 1 a 5 et. 2 a 5 et. 14 et. p/stuk voor pluimvee. Modjokerto 3 a 15 ct./m2 40 ct./m^ na de verlaging in 1933 Personeel. Het pasarbedrijf wordt geleid door een administrateur, die drie controleurs onder zicii heeft en verder 40 marktmeesters en Iiulpmarl<tmeesters. Voor de schoonmaak van de pasars wordt een totaal van 40 man voldoende geacht. Hoeveelheid vnl. De hoeveelheid vuil van de pasars is in verhouding tot het totale geproduceerde vuil van de heele Stadsgemeente groot te noemen. Op een totaal verwerkte hoeveelheid vuil van ca. 570 ms/ dag voor de heele Stadsgemeente, wordt op de pasars ongeveer 1/10 van deze hoeveelheid geproduceerd. De reiniging van de pasars geschiedt op overeenkomstige wijze als op straat en in de kampongs. Het te Semarang gevolgde systeem met fietsaanhangwagentjes maakt het n.l. mogelijk, dat deze wagentjes overal in den pasar kunnen worden gereden, zoodat het vuil op de plaats kan worden opgehaald en nooit langer dan 10 minuten op den pasar blijft liggen. Pasarcrediet-wezen. In Semarang is sinds 1936 het pasarcredietwezen ingevoerd. In verband met den overgangstoestand, waarin het systeem verkeert, is het pas over 4 pasars uitgestrekt, terwijl begin Februari één der centrale pasars, n.l. Pedamaran-kidoel met ca verkoopers onder handen genomen is. Aan vaste verkoopers wordt, onafhankelijk van den duur der leening tegen een zeer lage rente van 6% crediet verstrekt, wekelijks terug te betalen in maximum 11 weken. 51

30 Ilct zoogenaamde Groote Huis" thans in gebruik als (jouverneurskantoor (op de foto links) is een van de voornaamste klassieke oud- Hollandsche koloniale bouwwerken. Het munt uit door een nrcliitectuur vnn /eer edele verhoudiuneii. () T L'!i<cii pasar is een commissie ingesteld, be- die door de Stadsgemeente bezoldigd wordt en staande uit onbezoldigde verkoopers op den een salaris van ƒ 15, /mnd. geniet, pasar, die aangaande de crcdietverstrekking, de Maandelijks wordt een overzicht van de iiitiiilialing van achterstand, enz. van advies dienen, staande credieten, de terugbetalingen, enz. overf)e leiding berust bij de Afdeelingsbank, die gelegd, voor de crcdietverstrekking op de tegenwoordi- Bijgaand staatje laat zien, dat het systeem wel ge 4 pasars slechts één schrijver heeft aangesteld, voldoet. Veel achterstand is er doorgaans niet. Opgave van statistische gegevens over de maand Januari 1938 No (rondschriiven van de Centrale Kas dd. 10 April 1933 ) ^ ' ' 174 Termijn der leeningen 1 15 T3 c.h «ü MP oj «~ O) O) «X. u C t ^ E i j; = 73 C aj «03 ^ M > C a ^ p a CU ' C 03 aj c '" 2 > O) T-i 03 = Mc ^ ~ «. QJ E-o OJ <-a cii Ox3 -^ Fedrag van den achterstand einde der maand zwart rood totaal 9 I 10 Percentage van den achterstand zwart 11 rood 12 totaal 13 «3J.E f o» P ë^s'^p > j;-aü-s ^ M 5 ^ ^^ ój 03*^ 1-. *- P P J3 "O ~ P 03 " u l' P " M m A 11 (10) weken * (20) Tiitaal , Aantal Pasarbanken: 5 Zwart 14 Aantal debiteuren op ulto verslagmaand: 391, waarvan achterstallig: Rood 13 # Het totaal aantal debiteuren bedraagt: 455 kolom 2 plus 3 min., min., geeft, / ZU

31 Het aantal geldschieters of mindering" op de bestreken pasars, is sinds de instelling van deze zoo nuttige instelling merkbaar verminderd. Het ligt dan ook in de bedoeling tot een spoedige uitbreiding over te gaan, hetgeen echter niet te snel doch omzichtig behoort te geschieden, wil men geen groote risico's loopen. Afb. 4. Gezicht op de omgaasde vleesch-afdeeling in een beton-pasar te Semarang. Pengliatan atas tempat dasar oentoek pendjoealan daging di pasar jang dari beton. PENGOEROESAN PASAR Dl GEMEENTE SEMARANG. Pada sebloemnja Verordening 1910 tentang oeroesan pasar ditadbirkan, Pemerentah lokal ta' dapat hak oentoek mempoengoet oewang pasar. Pada zaman itoe hanja ada pengatoeran oewang pesapon" jang dibajarkan pada koeli toekang sapoe sampah di pasar. Sekarang oeroesan pasar dapat terbiiang sebagai soeatoe soember oentoek pendapatan jang oleh masing-masing pemerentah lokal digoenakan ta' sahadja oentoek ongkos exploitatie dari pasar akan tetapi sebagai biaja oentoek keperloean oemoem lain- djoega. Begitoe djoega di Gemeente Semarang. Pada taoen 1910 dalam ini kota hanja ada 8 pasar, pada taoen 1936 jang dioeroes oleh Gemeente soedah ada 16. Lain dari itoe ada 2 pasar lagi jang di tanganja particulier, kerena letak di tanah-particulier. Kelak ini pasar particulier djoega akan di-oeroes oleh Gemeente Semarang. Semarang maksoed akan menipeibaikan pasar- jang misih djelek, jalah jang ta' teroetama bagi kesehatan oemoem. Oentoek perbaikan itoe jang dipentingkan jalah: Ie. hal tjoekoepnja hawa serta penerangan jang dapat masoek dalam pasar, 2e. hal gampangnja pembersian, 3e. hal menoetoepnja agar orang pendjoeal dan pembeli ta' dapat soesah kerena hoedjan atau matahari, 4e. hal mengatoernja, agar orang dengan gampang dapat djalan dalam pasar, 5e. hal serasinja bagean-bagean, misalnja gampang oentoek memperiksanja. Pasar- jang soedah tjoekoep oentoek perbaikanja jalah MEDEDEELINGEN. Architecten-organisatie. In verband met het door Ir. P. J. Willekes Macdonald ingezonden stuk, naar aanleiding van de opmerking over,,architectenorganisatie" in nummer 4 van de vorige jaargang van ons tijdschrift, heeft de redactie inmiddels uitvoering gegeven aan haar in nummer 5 der vorige jaargang aangekondigde, voornemen, om zich met een aantal vragen terzake tot de NIAK-leden en andere vooraanstaande mannen uit het bouwvak te wenden, om hun opinie over deze belangrijke kwestie te vernemen. Reeds werden van verschillende zijden een achttal antwoorden ontvangen. De redactie stelt zich voor in een volgend numpasar Djatingaleh dan pasar Randoesari, jang doea--nja terbikin dari beton. Pada sekarang ini sedang dibikin djoega soeatoe pasar besar (Pasar Central) jang dari beton djoega. Pasar Djatingaleh, pasar Randoesari dan pasar Central terbagai dengan bagean-bagean tempat djoealan jang berdjenis-djenis hal roepa dan besarnja, jalah mitoeroet barang apa jang akan didjoeal. Begitoepoen ada tempat boeat dasar barang toko, tempat boeat dasar ikan, idem boeat daging, idem boeat sarong-, idem boeat klitikan, dlsb. Tarief dari sewaan masing-masing tempat berlainan djoega: dari Ict/m^/sehari sampai loct/m'-^/sehari. Djika dibandingkan dengan kota lain'-'-nja tarief-pasar dari Semarang dapat rendah adanja. Gemeente Semarang soedah mengichtiarkan djoega pendirikan pasar jang goena pertjobakan sahadja, jalah tempat jang dapat diharep memboetoehkan pasar itoe. Djika di tempat- itoe soedah njata bahoea pendikan pasar ada goenanja, kelak di itoe tempat^ dibangoenkan djoega pasar jang boeat selamanja. Pasar pertjobaan" demikian itoe dibikin dari kajoe sahadja serta dengan selasar dari tanah. Gemeente Semarang djoega soedah mengadakan Pasarcredietwezen, jang memberi crediet pada pendjoeal dengan boenga 6% serta dengan bajar-angsoeran saban minggoe sekali. mer de vragen en antwoorden, waarvan het aantal naar zij hoopt nog zal toenemen, te publiceeren. Semarang-nummer. Wegens overvloed van kopij voor dit speciale.,semarang-nummer" moesten verscheidene rubrieken óf sterk bekort öf zelfs geheel vervallen en kon ook het artikel van ir. H. Th. Baldinger over,,waterverstrekking aan den kleinen man" niet meer opgenomen worden. Honorarium-tarief voor Locale Techniek". Met ingang van No. 3 van dezen jaargang zal het honorarium-tarief bedragen: ƒ 7. voor de 1ste pag., ƒ 6. voor de 2de pag., ƒ 5. voor de 3de pag. en ƒ 4. voor de 4de en volgende pagina's. Foto's en teekeningen worden voor de berekening van het honorarium meegeteld. 53

32 ft, ''S' "^ Kanioarni'bouw Zustcrmaal.schap[iijcn Scmaraiig. Westgevel. VoorgevL'l ami de v. d. Endtweij;. Bij de voorspiong het vertrek van den Hüofdvertegenwoordiger, met verbrede galerij en eigen opgang. De ronde opening in het midden onder die galerij is de uitmonding van een vloerventilatiekanaal voor de personeelzaal. Moeka sebclah Barat. Terliat dari v. d. Endtweg. Faling nioeka bagean tempatnja Pembesar, dengan niemake emperan lebar dan pintau sendiri. Lobang jang terliat ditengah bawah eniperan jalah lobang oentoek peniberian liawa jang dibikin sehagai got dibawah lantai. TWEE SEMARANGSE KANTOORGEBOUWEN. ^) Kantoorgebouw Stoomvaart Mij. Nederland". -) Het kantoor der S.M.N, werd in '30 gebouwd op het terrein van het oude, doch, overeenkomstig de rooilijnen, niet prijsgeving van een belangrijk gedeelte aan de voorzijde (zie de stippellijn op de situatie, afb. 1). Deze grondafstand aan de Gemeente geschiedde om niet, doch onder de voorwaarde dat dit gedeelte der Westerwalsstraat in Nederland-plein zou worden omgedoopt. Wegens deze belangrijke verkleining van het perceel werd het overblijvende tot het uiterste benut. Het bouwprogramma omvatte op de begane grond een kantoor, in hootdzaak passagekantoor, van de S.M.N., met de best-niogelijke standing 1) Spelling ) Voor de beide in dit artikel bedoelde kantoorgebouwen, werden de ontwerpen opgedragen aan het bureau Karsteii en Schouten te Semarang, dat in '30 werd omgezet in het bureau Karsten en Schijfsnia, hetwelk ook voor beide de directie voerde. In beide associaties stammen de ontwerpen en details van schr. doch waarvan het achterste gedeelte min of meer zelfstandig gebruikt moest kunnen worden, zomede verhuurbare kantoren ter verdieping. Het toevoegen van een volledige twcde bovenverdieping scheen niettegenstaande de perceelverkleining niet geboden, o.ni. omdat daardoor bijzondere funderingsmoeilijkheden zouden ontstaan. De vn. eisen en de ligging op een hoek leidden ertoe beneden het gehele front voor de S.M.N, te reserveren, en de trap naar de verdieping in het midden van de lange zijgevel te leggen, waardoor beide verdiepingen in tweeën kunnen worden gebruikt (afb. 3). De toiletten voor de verhuurbare kantoren zijn in een partiële 2e verdieping boven het trappenhuis geplaatst; boven een garage voor 3 auto's achter in de zijstraat werden de goedang voor passagiersgoederen en de toiletten der S.M.N, in een tussenverdieping ondergebracht. Voor de dagverlichting van de achtergedeelten der kantoren en van de nevenruimten werd aan de aangebouwde lange zijde een langgerekte binnen- 54

33 Afb. I. Kantoorgebouw S.M.N., Semarang Situatie. De stippellijn f^eeft de grens van het oude perceel aan; het vüürgedeelte werd t.b.v. vvegverbreding prijsgegeven, doch voor een klein deel gekompenseerd door een verbreding langs de zijstraat. Gambar-lctaknja. Batas lama dari perceel terganihai dengan gans titik; bagean dimoeka digoenakan oentoek djalan. plaats ontworpen, reikende tot ca. 1,5 m onder de verdiepingvloer, zomede een lichtschacht in de uiterste hoek, reikende tot boven de garage. De fundering kon op staal geschieden (0,45 kg/cm2) en wel door middel van gewapend-beton stroken; daar de goede grond in dit deel van Semarang een betrekkelijk dunne laag vormt, werd zij zohoog mogelijk aangelegd. De aansluiting aan het vrij veel oudere nevenpand der Factory wees wel op enige zakking van het S.M.N.-gebouw na gereedkoming, doch deze heeft gelijkmatig plaats gehad. Boven de fundering ligt aan de gevels een hoog plint van gebouchardeerd ongewapend beton (afb. 2 en 4). Doordat de uitvoering niet ononderbroken is geschied, zijn er minder fraaie afscheidingen in te zien, terwijl de samenstelling (1 p.c, 3 zand en 3 gezeefd grind) dan wel de materiaalkwaliteit niet voldoende zijn gebleken om het optreden van zwarte plekken te voorkomen. Afb. 2. Kantoorgebouw S.M.N., Semarang. Voorgevel. De ligging op het W. maakte boven- en benedengalerijen nodig. Beneden, hoofdingang Passagekantoor der S.M.N.; boven: verhuurbaar kantoor. De dakbedekking is van door de S.M.N, in ballast uit Europa aangevoerde gesmoorde Echtse pannen; in de ronding onderaan het dak werden zij door haakjes extra verzekerd. Moeka. Kerena mengadep ka sebelah Barat, perloe meniake enipcran oentoek mendapat dinginja. Di bagean jang bawah terliat pintau besar. Di atas disewakan oentoek kantor^ lain. Atap kloearan dari negeri Olanda. rférür- 55

34 TU35CHtN VERDIEPlNö. DOORiNEDt A- TOILETTtn 2* VERDIEPING. Afb. 3. Kantoori>ehouw S.M.N., Semaranii;. Architekt: Ir. Thomas Karsten. Plattegronden en Doorsnede, Schaal 1 : 400. Het door grondafstand sterk verkleinde perceel werd beneden voor J007r boven voor ca. 909r bebouwd. In de plattegrond werd een assenstelsel van ca. 3X3 m in acht genomen, geknikt overeenkomstig het beloop der aangrenzende wegen. Ganümr denah dan gambar penampang. Perceel soempit adanja kerena sebagean dipake oentoek djalan. Bangoenan besar ada 100% dari besar tanahnja serta tertambah dengan 907r diatas. Oekoeran bergandaganda dari 3 X 3 ni jang djüeroesnja ditjotjokan dengan keadaan djalan. lï VLRDIE;PINQ I 1 HOOrOINGANÜ \' 5 M N BEQANt-GROND IMfiAMü _ BOVEtlVERDItPINQ De opbouw geschiedde deels in gewapend beton; o.a. werden alle vloeren en de halfronde trap daarin uitgevoerd, evenals,,,schoon uit de kist", de ronde kolommen buiten en binnen, en de luifels en kroonlijsten van de gevels, met gebouchardeerd paneel aan de onderzijde. De grote gevelopeningen werden verdeeld door traceringen van betonvormstukken; de vulling daarvan bestaat voor een deel uit betonroosters, open of met glas bezet en overigens uit stalen ramen enz. Enige tussenwandjes ter verdieping werden als Pruess-wandjes gemaakt (1/4-steens, gewapend). De vrij grote overspanningen in de kantoorruimte maakte zware betonbalken nodig, die immer ongunstig zijn voor de verlichting; daarom werden vlakke plafonds toegepast, en wel van steengaas, gepleisterd, met den eis ze streng volgens fabrieksvoorschrift te behandelen. De ervaring hiermede is niet onverdeeld gunstig; het bleek in de Indische omstandigheden moeilijk die voorschriften inderdaad geheel korrekt uit te voeren, fouten wreken zich direkt vrij ernstig, en ook waar de uitvoering niet onjuist is geschied, is het vlak toch niet feilloos. De dakkonstruktie werd in staal uitgevoerd. Het onderbrengen van de partiële bovenverdieping en architektonische overwegingen leidden ertoe een attiek toe te passen, zomede een betrekkelijk steil dak. 56

35 Afh. 4. Kantoorgebouw S M N., Semarang. Hoek en Zijgevel. Links de ingang der verhuurbare kantoren (afb. 5) en aan het einde de garage. Het phnt, de verdiepingvloerrand en de onderzijde van luifels en kroünhjst van beton gehüuchaideerd, de ronde kolommen, luifel- en kroonlijstranden enz van gew. beton schoon uit de kist. Vlaggestok en wapenschild zijn die van het Noorse konsulaat. Sehelah podjok dan sisi. Disebelah kin pintau ka bagean- jang disewakan oentoek kantor lain^nja. Paling belakang garage. Tembok lis-ris dibawah dan lislis dl atas dan beton jang dipoekoel dengan martil tadjam. Het werd ingedekt niet gesmoorde Echtse pannen uit Europa, die door de Nederland" in ballast werden aangevoerd. De (extra verzekerde) dekking der pannen op het ronde dakgedeelte heeft geen moeilijkheden opgeleverd en houdt zich v.z.v. bekend goed. Inwendig werd de ruimtebehandeling zo strak mogelijk gehouden, met de ramen, de stalen tussenwandjes en een weinig kleur, ook in de tegels, ais enige verfraaimg. De vestibule van het passagekantoor (afb. 7) kreeg een eenvoudige betegeling (p.c.-tegels, deels z.g. gekristalliseerd). Tegen de getinte witte wanden overheersen hier, indachtig aan de zee-sfeer, lichte grijzen en groenen, zowel bij het schilderwerk als bij glas en tegels. Bij de uitvoering waren o.m. betrokken de 0.1. Aannemingsmaatschappij als hoofdaannemer, voorts de Holl. Beton Mij. (betonwerken) en de Vries Robbé (stalen kap). Afb. 5. Kantoorgebouw S M.N., Semarang. Ingang voor de bovenkantorcn. Plint van ongewapend beton, gebouchardeerd. üew betonluifel schoon uit de kist, met gebouchardeeid onderpaneel. Smeedijzeren opschriftplaat. Trap met gesmeedijzeien leuning, verchroomde handrails en treden van groene teirazzoplaten. Vloer grijze en lichtgroene p.c. tegels. Pintau ka bagean di atas Temtaok jang paling bawah dari beton jang kelak dipoekoel dengan martil jang tadjani. Tangga meniaké djobin daii terrazzo Lantai dan djobin p.c. warna klawoe dan hidjo moeda. 57

36 Afh. 6. Kantoorgebouw S.M.N., Semarang. Gang voor het publiek in het Passagekantoor. Ronde kolommen van gewapend beton schoon uit de kist. Ramen met traceringen en roosters van betonvormstnkken, en stalen ramen. Loketten en banken betegeld. Tempat djalan ocntoek publik. Tiang dari beton. Djendela memake perhiasaii rooster dari beton. Ragangan djendela dari besi. Loketdan bangkoe^ memake djobin. Afb. H. Kantoorgebouw Zustermaatschappijen, Semarang. Plint: geboiicliardeerd beton, kolommen: baksteenmetselwerk gepleisterd, dak van de rand: gewapend beton, middendak: ijzerhouten sirappen, met ventilatiekapje, stalen ramen enz. Tembok-ris di bawah dari beton, jang dipoekoel dengan martii tadjam. Tiang^ dari batoe tembok. Atap disisi dari beton, ditengah dari sirap. Paling atas ada atap pake lobang oentoek pemberian hawa. Djendela^ dan pintau2 dengan ragangan dari besi. ^ ^^^^ Hisgen. 58

37 Afh. 7. KantooroL'houw SM.N, Scmarang. Vestibule van het Passagel<antoor. Vloer, lambris en toonbanken betegeld met gekristalliseerde p.c. tegels (Tegelfabriek Tegal) in lichte gi ijzen en groenen. Tussenwandjes in staal, met lichtgekleurd glas. Plafonds gepleisterd op steengaas. Bagean oentoelc piiblik. Lantai, pinggiran tembok dan medja-loket dengan djobin p.c. warna klawoe moeda dan hidjo. Ragangan dari dinding^ terbikin dari besi. Pjan dari kawat besi jang di-plester. Kantoorgebouw Zustermaatschappijen. Omstreeks '28 vertoonde het vroegere kantoor der Zustermaatschappijen, een oud-indisch verdiepinghuis, verschijnselen, die, vooral i.v.m. de vrij zwaar door kantoormeubilair belaste verdieping, een nieuw^bouw urgent maakten. Deze kwam tot stand kort voordat de malaise deze maatschappijen ernstig trot. T. b. der financiering was evenwel reeds dadelijk het voorgedeelte van het zeer grote voormalige terrein verkocht; hier is voor kort het Semarangkantoor der B.P.M, verrezen. Tussen dit perceel en het oude kantoor werd het nieuwe gebouwd, dat enige jaren vanaf Bodjong zichtbaar bleef, doch eigenlijk ligt aan de v.d. Endtweg; wegens deze situatie (afb. 9) is het erop berekend overhoeks, vanuit het N.O., te worden overzien; hiertoe werd aan de N. zijde een groot zijerf vrijgehouden, waaraan ook de hoofdingang ligt (afb. 8 en 10). Is thans de situatie aan de genoemde weg een vrij ongustige, zo zal dit geheel veranderen na zijn doortrekking als hoofdweg overeenkomstig het stadsplan, tot aan de Sijthofflaan en verder tot de nieuwe H.B.S. Naar de suggestie van den toenmaligen Hootdvertegenwoordiger, Ir. Diephuis, werd in het plan (afb. 11) een grote centrale ruimte bestemd voor algemene personeelzaal, met archief en kluis in het midden, en lage afscheidingen tussen de atdelingen (zie afb. 13). Om deze grote hal loopt een gang, waaraan de chefskantoren enz. gelegen zijn; ook langs de buitenzijde bestaat daartussen kontakt, via de buitengalerij (zie ook de doorsnede, afb. 12). Behalve bij het kantoor van den H.V. en het Vergaderzaaltje daarnaast zijn de tussenwandjes tussen deze kantoren gemakkelijk veranderbaar (1/2-st. muurtjes). De gehele plattegrond werd op een streng aangehouden assenstelsel opgebouwd, en wel met een travee van 2,42 m, zijnde dit: de maat van 12 tegels van 20 X 20 cm (inkl. voegen), en van 2 plafondplaten Celotex, de minimum hart-ophartmaat voor nevenvertrekken en een goede halve maat voor gewone vertrekken. Ook bij de opbouw werd van deze eenheidsmaat uitgegaan (dubbele deur- en raambreedte 1,22 m, kahhoogte 2,44 enz., onderkant gevelbalk 4,88 m enz.); voor onderdelen werd waar mogelijk als modul 1,22: 4 of 30,5 cm aangehouden, 59

38 v.d ENDT-WEQ Afb. 9. Kantflori^cbouw Zustermaatschappijen, Semarang. Situatie. De V. d. Endtweg, welke begint bij het I<riiispunt Bodjong-Cjenielaan-Depük (naast het nieuwe Semarangkantüüi- der B.P.M, rechts) loopt thans dood, doch wordt later tot de Sijthofflaan en de nieuwe H.B.S. doorgetrokken. Gambar letaicnja. Djalan baroe v. d. Endtweg moelai dari djalan simpang Bodjong-Cienielaan-Denok sekarang ini niisih sebagai djalan mati. Akan tetapi kelak aka'n diteroeskan sampai Sijthofflaan dan H.B.S. baroe o.a. voor de verdeling der tussenwandjes, enz., ook wel 1,22: 3 of rond 41 cm, zijnde praktisch 11/2 steen. Het geheel heett door deze systematische indeling in- en uitwendig het beoogde strenge karakter gekregen, terwijl ook bij de afwerking het stroken van allerlei onderdelen esthetisch en praktisch voordeel gaf. Op een gewone fundering is het gebouw in baksteen opgetrokken. Ook hier werd een gebouchardeerd plint toegepast; het werd goed uitgevoerd, en vertoont dan ook vrijwel geen naden, doch de beton is wederom voldoende sterk geweest om zwart worden geheel te voorkomen (1: 3: 5). In enkele waterdicht opgetrokken kolonmien werden t.b.v. de regenafvoer gietijzeren pijpen ingewerkt, wijd 20 cm. De gehele rand en de omlopende gangen zijn afgedekt met een vlak gew.-betondak met ver uitkragende luifel; boven de vertrekken werd een isolatielaag van vulbeton aangebracht, waardoor tevens de vereiste helling werd verkregen. Een iets te zuinige wapening aan de hoeken der overstekken heeft een doorhangen daarvan tengevolge gehad, dat later slechts gedeeltelijk geredresseerd is kunnen worden. De grote hal van ca. 22 X 31 m, zonder tussensteunpunten, kreeg een stalen kapkonstruktie en een indekking van ijzerhouten sirappen. 60 Afb. 10 Kantoorgebouw Zustermaatschappijen, Semarang. Hoofdingang en Zijgevel. In het uitwendige aanzicht speelt ook de vloer van de buitengalerij (terrazzotegels, gebroken rood en geel) bepaaldelijk een rol, doordat hij het betonplint afdekt, en de plinttegel van de vierkante opgaande kolommen als een basement werkt. In verband hiermede is aan deze kolommen liovenaan, bij de aansluiting aan de gew.- betondakbalk, eveneens een tegel ingewerkt (liggend, met ronde kant). Bij de zijgevel, rechts onderaan, de uitloop van de waterafvoerkolom op de hoek. Pintau besar dan sebelah sisi. Djobin^ dan terrazzo dengan warna merah-koening terliat sebagai loearbiasa, kerena dapat menoetoep ris-ris dengan pantas djoega. Kaki dari tiang terboengkoes djoega dengan djobin terrazzo.

39 PLATTE6B0HD Afb. 11. Kantoorgebouw Zustermaatschappijen, Seniarang. Arcliitt-'kt: Ir. Thomas Karsten. Plattegrond, Schaal 1 : 400. Plattegrond (en opbouw) zijn opgezet op een kubisch assensysteem met eenheidsafstand van 2,42 m horizontaal (=: 12 tegels en 2 Celotexplaten) en 2,44 m vertikaal (grote-deurhoogte, halve vertrekhoogte enz.). Rondom de grote personeelszaal in het midden, zijn aan 3 zijden vertrekken gelegen. (Jp het terras aan de vierde zijde is thans een niet-passende tijdelijke uitbreiding verrezen. Gambar denah. Rentjana dari denah diatoer agar semoea bagean^ dengan oekoeran^ jang tjotjok dengan oekoeran^ dari djobin, dlsb. Maka semoea oekoeran^ dibawah ganda-berganda dari 2.42 m. Kamar oentoek anggauta di paling tengah. Disisi ada beberapa kamar^ lagi, Di sebelah sisi jang kosong, sekarang dibangoenkan tambahan jang sajang ta' tjotjok dengan lainja. Ajb. 12. Kantoor Zustermaatschappijen, Semarang. Typische doorsnede A-B. Rechts een deel van de grote personeelzaal, met sirappen-dak op stalen kapkonstruktie, plafond- en dakventilatie, en hooggeplaatst zijlicht. Daarnaast een gang, toegang gevende tot de vertrekken voor het hogere personeel, met vlak betondak en buitengalerij. L: leidingenkanaal. Gambar-penampang. Di kamar-kamar oentoek anggauta memake atap dari sirap dan ragangan-kap dari besi. Penerangan dan hawa dapat dari atas. Di sini letaknja kamar^ oentoek pembesar^. Atap di bagean ini dari beton. 61 ^

40 De inwendige afwerl<ing werd in overeenstemming met de gehele opzet solide doch zeer sober gehouden. Voor de vloeren werden in het algemeen terrazzotegels gebruikt; wanden en plafonds werden in tint gewit, met spaarzame toepassing van steenverfwerk. De grote hal kreeg een plafond van Celotex in een in het zicht komend geraamte van profielstaal, en randen met plafondventilatie. De verwachte enigszins geluiddempende werking van belang in een kantoorruimte met veel personeel, al zitten de tikkers afgescheiden is niet uitgebleven, terwijl de naturelkleur nieuw zeer goed was; het Celotex is evenwel langzamerhand zo nagedonkerd, dat steenverven of i. dg. wel niet zal kunnen uitblijven, en dan vermindert ook de geluiddemping. Veel zorg werd besteed aan de stalen ramen en deuren, o.a. aan een geschikte konstruktie voor de chassinetten, jaloezieën en bovenlichten (afb. 15), en aan de openzetinrichting der hooggeplaatste halramen. Tussen de geheel open vestibule en de hal werden grote hekken van inheems smeedwerk aangebracht, met de initialen en de geboortejaren der 4 Zustermaatschappijen (afb. 14). In de hal werden enige leidingkanalen aangebracht, zowel onder de vloer als ter plafondhoogte van de randvertrekken. Het kleurschema werd opgebouwd op een matte cremetint van het witwerk. In de terrazzovloeren werd mat geel, en licht gedekt rood gebruikt; het verfwerk werd bruinrood, n.iet zeer lichtbruin voor de deurbekledingen van abc-plaal. Voor de bovenlichten, o.a. die van de grote zaal, werd uit Europa met veel moeite naar een hier voorhanden staal een licht en zacht-bruinrood kathedraalglas verkregen. Hier en daar werden 62 Afh. 13. Kantoorgebouw Ziistcrmaat.schappijcn, Scinaran^. Personcclzaal. De hoge, rondom met lichtbruin gekleurd gla.s verlichte personeelzaal van ca. 20 X 30 m vormt het middelpunt van het gebouw. Links en op de achtergrond de daaromheen lopende gang met vertrekken; tussen de kolommen is liet houten leidingenkanaal langs de gang (op plafondhoogte der vertrekken) te zien Rechts het grote complex van archiefkasten, dat, met een kluis als centrum, het midden der zaal inneemt. Celote.xplafond in stalen omlijsting, met ventilatie in de staande randen. De bev/egingsinriehtinl; der stalen bovenramen is uit het zicht gewerkt, doch goed bereikbaar. Verlichting door grote FH-armaturen. Kamar ocntock a^jiaiita, letaknja paling ditengah; oekoeran 20 x 30 ni; didalam a nat loeas Di sebelah kiii dan belakang terliat gang-gang. Disebelah kanan ada banjak lemari boeat mensimpan archief. Ditengah soeatoe kamarkuiis boeat iiiensimpan oewang dan barang berharga. Pjan dan celote\ serta meniake lobang oentoek pemb^'rian hawa. Aib. 14. Kantoorgebouw Znsterniaat.schappijen Senuirang. Vestibule. Foto Hisgen. De entreevestibule is naar buiten geheel open, en van het gebouw (de peisoneelzaal) afgesloten met grote ^nieedijzeren hekken (Karsidm, Semarang). In het middenhek de monogrammen der 4 Zustermaatschappiien, met de jaartallen van oprichting: S J S., 1881, - () J.S, 1888, S.CS, 1894, S.D.S', 18!)o. Pintau be.sar. Fintau dan besi jang pake perhiasan terbikin oleh toekang besi bangsa boemi-poetera (Karsidin) Perhiasan itoe dengan nama- S.J.S., dlsb. -T

41 tegenkleuren toegepast, vooral wat groen en lichtpaars, o.a. in de letteropschriften, tegelvloer enz. Ook de meubilering werd door schr. verzorgd; Kantoor H.V. en Vergaderzaal kregen een lambris van djatitriplex en enige verlevendiging door steenverfwerk. De uitvoering geschiedde door de Nedani, als hoofdaannemer; de stalen kappen werden geleverd door Lindeteves Stokvis, de stalen ramen door de Vries Robbé, het smeedwerk door Karsidin, Semarang, en het gekleurde glas door W. J. Stokvis. Karsten. DOEWA BANGOENAN KANTOR' Dl SEMARANG. Kantor Stoomvaart Mij. Nederland" dibangoenkan pada toen '30 mitoeroet rentjana dari architect Ir. Thomas Karsten & Schouten (kelak Ir. Thomas Karsten & Schijfsma) Kerena perceel oentoek pembangoenan ini amat soempit adanja, maka dalam rentjana di-teristimewakan bahoea seboleh-boleh bagean^ dihikin serasi dengan ta' ada tempat jang terboewang. Ini bangoenan niemake bagean loteng. Bagean di bawah digoenakan oentoek kantor S.M.N., sedang bagean jang lain dapat disewakan oentoek kantor lain^-nja. Kantor S.J.S., S.C.S., dlsl)., djoega dibangoenkan mitoeroet rentjana dari architect- terseboet di atas. Letaknja sekarang beloem keliatan baik. Dapatnja terliat baik kelak djika djalan baroe v. d. Endtweg soedah diteroeskan mitoeroet Stadsplan. Bangoenan ini terliat bagoes dan iaras, waiaupoen ta' memakai banjak perhiasan. Adapoen bagean--nja liatlah gambar^ serta keteranganja. Afb. 15. Kantoorgeliouw Zustermaatschappijen, Semarang. Stalen raam. In samenwerking met de leverancier, de Vries Robbé, zijn de stalen ramen en deuren zorgvuldig i.v.m. de Indische behoefte ontworpen, dus o.a. met chassinetten, jalouzieén, haakjes voor heel en half open zetten enz. De jalouzieén zijn van hout, in een smalle houten lijst, gevat in het stalen raam. Djcndela dengan ragangan dari besi. Terbikin oleh firma de Vries-Robbé. Modelnja amat serasi oentoek keboetoehan di negeri sini. Dinding dari djendela terbikin dari kajoe. Hoewel het de bedoeling is over de thans te Semarang in aanbouw zijnde Centrale Pasar te zijner tijd meer uitvoerige publikaties in dit tijdschrift te doen verschijnen, rechtvaardigen aard en omvang van dit werk er in dit Semarang-nummer reeds enige mededelingen over op te nemen, te meer waar een bezoek van de technische kongresdeelnemers aan het werk op het programma staat. De nieuwe Centrale Pasar komt in de plaats van een vijftal oude, merendeels bijzonder slechte pasars in het stadscentrum, en wel Djohar, Pedaniaran, Beteng, Djoernatan en Pekodjan. Zij okkupeert het terrein van de beide eerstgenoemde, vergroot met dat van de voormalige Inlandse gevangenis, met een aantal aangekochte Chineese-kamppercelen en een strook van Aioenen Regentserf. De situatie in het midden der oude stad, o.inu'ddelijk naast Aloen^ en Chinese kamp en vlak nabij de Europese winkelbuurt (Bodjong) is in 1) Spelling IETS OVER DE CENTRALE PASAR '). vele opzichten zeer gunstig, doch zij brengt wel mee dat het uiterlijk aan zekere, zij het eenvoudige, welstandseisen moet voldoen. Het thans in aanbouw zijnde pasartype is tijdens de voorbereiding van het werk deels op grond van algemene gezichtspunten ontwikkeld. Sedert, enige decenniën geleden, nieuwere konstrukties in hout, doch vooral in beton en staal in de pasarbouw hun intrede deden, zag men bij de stadspasar, die meestal op kostbare grond staat, een duidelijke tendenz naar de overdekking van het gehele pasarterrein, om dit volledig te kunnen benutten, wat echter slechts uitvoerbaar is door, in het middengedeelte, licht-enluchttoevoer van boven. Tevens deed zich bij bijzónder nijpend grondgebrek de vraag voor, of door toepassing van een beperkte verdiepingbouw geen oppervlak kan worden gewonnen. Dan bleek de lijn, waarlangs pasar en omgeving elkaar raken dus de buitenzijde der pasar een zo gunstige situatie voor standplaatsen, dat 63

42 het onjuist leek hiervan niet zoveel nu)gehjl< gebruik te maken. De kombinatie der beide laatstgenoemde overwegingen leidde tot het ook i.e. toegepaste type, waarbij, boven aan de straat gelegen afsluitbare pasarstandplaatsen, waroengs enz. (,,buitenwinkeltjes"), een verdiepingrand met gewone pasarplaatsen wordt gemaakt; deze verdiepingrand ligt dan rondom, en kijkt uit op, de grote overdekte binnenhal. Bij juiste keuze der niveau's kan men dan bereiken dat verdieping en hal door verkoper en pasarganger nog als één geheel worden gevoeld, en dat dus daardoor de verdieping wordt aanvaard; natuurlijk moeten de trappen gemakkelijk, voldoende in aantal en juist gesitueerd zijn. Bij de Pasar üede in Solo (1929) is dit loodstype het eerst gebouwd en goed bruikbaar gebleken (fig. 1); het werd na gezette overweging ook te Semarang aanvaard. In beide gevallen heeft het 't bijkomstige doch uit welstandsoogpunt belangrijke voordeel ener vrij grote gevelhoogte. Natuurlijk is dit loodstype nu op verschillende wijzen te konstrueren. Voor pasars is en blijft gewapend beton het meest verkieselijke materiaal, vooral in de vorm der zg. mushroomkonstruktie, door de volkomen afwezigheid van donkere hoeken of holle ruimten, de geheel vlakke onderzijde van daken en vloeren en de (toevallige) overeenkomst tussen de meest ekonomische kolomafstanden (ongeveer van 5 tot 7 m) met de normale pasartraveebreedte (pad met standplaatsen aan weerszijden, eveneens normaal 5 a 6 m). Tenzij men genoegen zou nemen met zeer kleine kolomafstanden, is deze konstruktiewijze bovendien niet duurder dan andere in gewapend beton. Ook mogelijk is echter de toepassing van staalof houtkonstrukties, eventueel in kombinatie met gewapend béton voor kolommen enz. Daar echter zowel de licht-en-luchttoevoer van boven als een,,schoon" binnenaanzicht een vlakke en lichtreflekterende bovenafsluiting der binnenruimte van groot belang maken, wordt dan een plafond gewenst, met het nadeel, dat een niet of moeilijk bereikbare holle ruimte ontstaat, die toevlucht voor ratten en ongedierte kan worden; al kan men door rattenvrije afsluiting en door te zorgen dat het plafond van de pasarwaren door lange gladde kolommen gescheiden is, dit nadeel tot acceptabele afmetingen reduceren. Bij de toepassing dezer staal- of houtbouwwijzen kan men de voorkeur geven aan zeer grote, middelbare of kleine overspanningen. De laatsten hebben het voordeel zich zuiver aan te sluiten bij de pasarplattegrond, immers bij de bovengenoemde typische breedte-eenheid van gang-met-plaatsen; daardoor krijgt men, tegelijk met de loo'/r overdekking, toch een natuurlijke indeling van de ruimte, die voor de Inheemse, voor grote almetingen wat huiverige gebruikers niet anders dan aangenaam is, en dus beter is voor een juiste pasarsfeer (fig. I en IV). Westers-technisch verdieni echter soms de middelbare hal de voorkeur (fig. VI en VII) of de grote (Medan). Bij al deze oplossingen speelt ten slotte de vraag, hóe men licht en lucht van boven toevoert een grote rol. Hoofdeis is daarbij dat het licht diffuus is, dus vrijwel zonvrij en nergens verblindend; wordt goed aan deze eis voldaan, dan behoeft de hoeveelheid licht niet bijzonder groot te zijn, en is matigheid daarin zelfs een voordeel voor de pasarsfeer. Vermeldenswaard is nu de omweg, waarlangs het in aanbouw zijnde loodstype der Centrale pasar (fig. V) verwezenlijkt werd. Toen in '29 twee buurt-pasars te Semarang werden gebouwd (en gemeentelijk ontwerp Holleweg naar Djatingaleh, fig. II, naar ontwerp van ondergetekende), is daarvoor de mushroomkonstruktie gekozen, zowel om de algemene verdienste daarvan als om ervaring op te doen voor de grote pasarbouv/, die steeds meer nodig werd. De verlichting van boven werd daarbij verkregen door het middendak hoger te leggen dan het randdak. Het eerste (uitgewerkte) ontwerp voor de Centrale Pasar (fig. Ill, 1933) vertoonde dan ook hetzelfde type, doch gekombineerd met de verdiepingrand. Door de grote horizontale afmetingen van de loodsen werden echter twéé daksprongen nodig; uitwendig zou zulk een bouw zeker interessant en mooi kunnen worden, doch binnen werd de middenruimte wel zeer hoog. Waar het doorwerken der malaise ingrijpende verlaging der kosten vereiste, werd, in '35, de omvang van het werk gereduceerd door de uitbreidingsmogelijkheid uit den bouw te schrappen en te verleggen naar een vrij te houden terreinstuk voor een derde loods, en tevens de konstruktie opnieuw onder het oog gezien; daartoe werden na een vooronderzoek van ook andere typen, nieuwe voorontwerpen ingediend voor een staalkonstruktie met lichtkapjes (fig. IV) en voor een goedkoper mushroomkonstruktie zonder verhoogde daken, doch met achthoekige bovenlichten in alle veklen (fig. V). Toen echter het staalontwerp voor uitwerking was aangewezen, doch na de guldensdepreciatie de prijsverhoudingen zich snel wijzigden en uiterst onstabiel werden, bleek het geboden bij de aanbesteding in medio '37 ook aannemersontwerpen uit te lokken, waarvoor aanwijzingen werden gegeven. Merkwaardig en goedkoop (ruim 2,8 ton) was een offerte voor een bouw volledig in djatihout, niet slechts voor alle kolom- en draagkonstrukties (met overspanningen van ca. 20 m) en voor de dakvlakken, doch zelfs voor de verdiepingvloer (nuttige belasting 500 kg/m- inkl. standplaatsen) en zijn ondersteuning, en met veelvuldige toepassing van dunne gewitte houten bekledingsplaten voor de gladde afsluiting aller spantpoten, onderzijden enz. (Ontwerp-Elenbaas, Tjepoe, fig. VI). De lagere prijs woog evenwel niet op tegen de nadelen der enorme, midden tussen de pasarwaren uitkomende insektenruimten, tegen de andere risiko's van dit grootscheepse experiment in hout, en tegen de voor het stadsbeeld weinig 64

43 p in l«i Doorsnedetypen van Pasarloodseti. Schaal 1 : 400. I. Pasar Gcde, Solo, 1929; met verdiepingrand. Verdiepingvloer en onderbouw: gew. beton, balkenkonstiiktie, bovenbouw: staalkonstriiktie, dakbedekking: ijzerhouten sirappen, plafonds: asbestcementplaat (abc-plaat zg. eternit). II. Pasar Djatin<i,aU'h, Semaranu, 1930; gew. beton, mushroomkonstruktie. III. Centrale Pasar, Semarang, ontwerp- 1933, onuitgevoerd; gew. beton, mushroomkon.'^truktie. IV. Idem, be.stekontwerp-i937, onuitgevoerd. Onderbouw verdieping en bovenbouw: staalskelet, verdiepingvloer: gew. beton, dakbedekking: dakijzer, plafond: abe-plaat. Varianten: halkolomnien van gew. beton, kapjes van staal of hout. V. Idem, Voorontwerp 1936,.Aannemersontwerp H.B.M, en Uitvoeringsontwerp 1937; in uitvoering; gew. beton, mushroomkonstruktie; elk veld tussen 4 kolommen, groot ca. 6X6 ni, krijgt een afzonderlijk achthoekig bovenlicht. VI. Idem, Aannemersontwerp-Elenbaas, Tjepoe, 1937, onuitgevoerd; alles djatihout, inkl. vloeren (zg. Elenbaasvloer), dakbedekking (djatisirappen) en bekledingen (dunne samengestelde houtplaten), VII. Pasar 16 Ilir, Palemhang; Aannemersontwerp H.BM., in hoofdzaak kf. bestekontwerp; ; in uitvoering; met verdieping op rand en middenstrook. Verdiepingvloer en onderbouw: gew. beton, balkenkonstruktie, opgaande kolommen, spanten boven de verdiepingen, zakgoten enz.: gew. beton, kapspanten boven hallen: staalkonstruktie, gordingen enz.: hout, dakbedekking: dakijzer, plafonds: abc-plaat. In alle doorsneden zijn de insektendicht afgesloten holle ruimten kruis-gearceerd, de overige holle ruimten gearceerd. Aangegeven zijn de gewone standplaatsen, hoog 70 a 80 cm, deels met berging (K = kist) boven de standplaatsen (bij I en II) of eronder (bij de overige); voorts bij VII enkele rakken en dg. achter en boven standplaatsen. Ontwerpen, waar niet anders vermeld, van schr. Pasar üede. Solo, 1929; dengan loteng di-bagean jang di sisi djalan. Pasar Djatingaleh, Semarang 1930: dari beton model,,mushroom". Pasar Central, Semarang mitoeroet rentjana-1933: dari beton model mushroom". Idem, rentjana-1937: ragangan bageanbawah dan loteng dari besi; selasar loteng dari beton, atap dari senk; pjan dari eternit. Idem, model dari H.B.M, jang dibangoenkan sekarang ini. Ini model mitoeroet rentjana 1936 dari Ir. Thomas Karsten; djoega mushroom" dari beton. Idem, rentjana-elenltaas Tjepoe, 1937, jang ta'dipakai; semoea dari kajoe djati. Pasar Ilir Palemhang: model H.B.-M. dengan mitoeroet rentjana dari Ir. Thomas Karsten; sekarang sedang dibangoenkan; djoega pake loteng; ragangan dibawah dan selasar-loteng dari beton; ragangan kap jang paling diloear dari beton djoega. Ditengah raga-ngan kap dari besi; atap dari senk; pjan dari eternit. 05

44 aanlokkelijke grote goedangachtige daken der grote hallen. Te meer waar daarnaast werd aangeboden een mushroonikonstruktie praktisch gelijk aan het mushroonivoorontwerp '36, welke dan ook, met een bouwsom van ruim 3 ton, voor uitvoering werd gekozen (Holl. Beton Maatschappij, fig. V). Een variant, ook van de H.B.M., met betonkolommen en houten kapjes, overigens gelijk aan het staalontwerp (fig. IV) kostte praktisch evenveel als het houtontwerp, doch verdween geruisloos uit de diskussies; de staalontwerpen op dat moment (medio '37) waren belangrijk duurder (boven 3,7 ton). In verband met het bezoek aan den bouw worde hier verder slechts op twee punten kort ingegaan. De funderingsgrond voor de pasar was bij grondonderzoek niet geheel betrouwbaar gebleken, met name niet gelijkmatig (toegelaten gronddruk normaal 0,25 kg/cm-). Juist nu bij een ruimtelijke konstruktie als het nuishroomsysteem kunnen ongelijke zettingen der kolommen gevaar opleveren; en zo had de H.B.M, in haar ontwerp gerekend, niet slechts op een grondverbetering door langdurig walsen en op extra-walsen der slechte stukken, doch ook op,,opvijzelvoegen" in de kolommen; deze zullen het mogelijk maken te veel zakkende kolommen later met verdiepingvloer, dak en al, wat op te halen. Konstruktief werden deze opvijzelvoegen pas recht interessant, waar zij moesten worden aangebracht in kolommen, waardoorheen water- of vuilafvoer moet plaats hebben; de mushroonikonstruktie immers brengt min of meer vanzelf mee, dat men deze door de kolommen leidt, die dan natuurlijk waterdicht moeten worden uitgevoerd. Een deel van deze kolonunen werd ter verhoging van de weerstand tegen agressie getrild; andere kregen extra voeringen van grèsbuis. Karsten. Pasar Central jang pada sekarang sedang dibangoenkan jalah gantinia pasar- üjohar, Pedamaran, Beteng, Djoernatan dan Pekodjan. Letaknja ditempatnja pasar Djohar dan Pedamaran jang soedah di-boengkar. Kerena ini tempat koerang besar adanja, maka ditambah poela dengan perceel- lain (bekas tempat romah boei, perceelbekas toko, bagean dari pekarangan kabopaten dan sebagean ketjil dari Aloen^). Letaknja pasar Central ini serasi bawasanja, kerena ta' sahadja dipoesatnja kota, akan tetapi djoega dekat Aloen-, toko- kampoeng Tjina dan toko^ besar di Bodjong. Adapoen bangoenan pasar ini dengan diteristimewakanja beberapa pengertian jang baroe. Kerena bangoenan pasar itoe biasa letak di tanah- jang mahal harganja (di PASAR CENTRAL. poesat kota) maka seboleh-boleh djangan sampai ada tanah jang terboewang. Boeat serasinja misalnja pasar diroepakan sebagai bangoenan jang memake loteng, sedang semoeanja tertoetoep. Dari atas bisa dapat hawa dan penerangan dengan tjoekoep. Mitoeroet pendapatan baroe pasar itoe teroetama dibikin dari beton, kerena dapat senantiasa bersih, tegoeh, ta' takoet kebakaran serta ta' berat onderhoudnja. Bagean jang loear sendiri digoenakan oentoek toko^; diatasnja jalah itoe bagean pasar-loteng. Soedah dapat dinjatakan bahoea pasar jang model demikian itoe (seperti pasar Gedé di Solo, liatlah gambar no. I) amat serasinja. OPENBARE REINIGING VAN BEVOLKINGSCENTRA IN NED.-INDIE. (Bespreking van het desbetreffend prae-advies, uitgebracht door ir. H. WESTBROEK). De enquête, die voor de behandeling van bovengenoemd onderwerp is ingesteld en waarvan de vragenlijst in extenso in Locale Techniek No. 6, Jaargang 1937 is afgedrukt, heeft een rijke oogst gehad. Van niet minder dan 20 steden en 31 regentschapsplaatsen werden antwoorden ontvangen. Uiteraard waren niet alle antwoorden even uitvoerig, doch op deze wijze is men thans toch in het bezit gekomen van een groote hoeveelheid vergelijkbare gegevens, waaruit ongetwijfeld belangrijke conclusies kunnen worden getrokken. Ir. H. Westbroek, die betreffende dit onderwerp op het Decentralisatie-Congres als prae-adviseur optreedt, heeft de vele ontvangen gegevens in een lijvig prae-advies ') verwerkt, waarbij hij de cijfers, die zich daartoe leenden, in een zeer duidelijke staat heeft gegroepeerd. Hierdoor kan reeds na korte bestudeering een belangrijk beeld van de omvang der Reinigingsdiensten in de verschillende centra en de daaraan besteede kosten worden gevormd. ^) Technische Mededeeling no. 11 van de Ver. v. Loc. Bel. Van de meer belangrijke centra gaf prae-adviseur voorts een meer uitgebreide beschrijving van de gevolgde werkwijzen, terwijl hieraan belangrijke algemeene beschouwingen voorafgaan. Van deze algemeene beschouwingen is een puntsgewijze samenvatting gegeven, waardoor het geheel aan overzichtelijkheid wint. Het prae-advies is tenslotte nog verlucht met bijna 40 foto's, die voornamelijk betrekking hebben op het transporteeren van het vuil. De nauwkeurigheid en de volledigheid, waarmee de stof behandeld is, maken dit prae-advies tot een soort handboek op het gebied van de reiniging der Indische bevolkingscentra. Hieraan zal dit boekje dan ook zeker een blijvende waarde ontkenen. Voor de behandeling van het onderwerp ten congresse, zal het prae-advies ongetwijfeld in hooge mate verhelderend werken, waardoor bij de debatten aan kostbaren tijd zal worden gespaard. De bij het prae-advies gevoegde staat is bijzonder leerzaam. In de eerste plaats vinden we hier eenige algemeene gegevens, waarvan enkele zeker de moeite 66

45 waard zijn om hier even te vermelden. De bevolkingsdichtheid blijkt in de Kotta Mangkoenegaran het grootst te zijn (110 inw. per ha). Hierop volgen Temanggoeng, Banjoewangi en Bandoeng met ruim 72, terwijl Batavia en Semarang nog fieneden 30 blijven. Het minimum blijkt Palembang te vertoonen met 4,15. Over de bebouwde kom gerekend geven de cijfers een heel ander beeld. Wel is hier weer de Kotta Mangkoenegaran het hoogste met 150; maar Bandoeng, met 100, wordt gepasseerd door Menado (113,7), terwijl Palembang van 4,15 op ruim 95 springt. Hieruit blijkt wel, dat de jas van deze laatste stad op de groei gemaakt is. Gaan we verder de staat na, dan blijkt de grootte van het gebied, dat bij de reinigingsdiensten in onderhoud is, bij de verschillende steden ver uiteen te loopen. Batavia verzorgt verreweg het grootste gebied (6466), maar dan volgt dadelijk Bandoeng met 2050 ha, dat grooter is dan hetgeen Soerabaja verzorgt. In verhouding tot de totale oppervlakte wint Bandoeng het verre van de andere groote steden (73% tegen Bat. 35%, Soer.: 25% en Sem.: 16%). Bij de twee steden van de Vorstenlanden, die steeds een uitzonderlijke positie innemen, wordt echter een nog grooter gedeelte door de reinigingsdiensten verzorgd; voor de Kotta Mangkoenegaran werkt de reinigingsdienst zelfs over de geheele oppervlakte. Een zelfde opgave geeft Tasikmalaja terwijl Pati slechts 6 ha niet verzorgt. Aan de andere kant zijn er ook zeer veel centra, die slechts een klein deel van hun oppervlakte verzorgen; bij Pemalang is dat nog geen 2% en Palembang geeft het uiterste cijfer met nog geen /'/2%, "wat natuurlijk nauw samenhangt met de wijde jas. Nu doet zich uiteraard eveneens de vraag voor, in welke intensiteit de reiniging in de verschillende plaatsen geschiedt. Hiervoor gelden de cijfers voor de hoeveelheden verwerkt vuil per inwoner en per jaar. Van de hierover geproduceerde cijfers wordt bij enkele Regentschappen de juistheid der opgaven door den heer Westbroek in twijfel getrokken; de resultaten hiervan vallen ook inderdaad wel wat ver van de normale. Laat men deze twijfelachtigen buiten beschouwing, dan blijkt bij de goed georganiseerde diensten dit cijfer te liggen tusschen 0,75 en 1,25 m^ te liggen. Cheribon blijkt een goed georganiseerden dienst te hebben en tevens een rijkelijk vuil-produceerende stad te zijn; hier wordt n.m.l. het record gehaald van 1,29 m^. Bij de vier groote steden varieert het cijfer tusschen 0,75 (Sem.) en 0,95 (Bat.). Het laagste cijfer {0,03 m^) vertoonen de plaatsen Bandjaran en Slawi (Tegal). Nu is de taxatie van de hoeveelheid vuil bijzonder lastig en afhankelijk van de persoonlijke beoordeeling. Al te veel waarde kan dan ook aan deze cijfers niet gehecht worden, maar ze geven toch wel eenigen kijk op de intensiteit, waarmee de reinigingsdiensten werken. Prae-adviseur heeft in zijn staat ook veel runnte gewijd aan de kosten, die in de verschillende centra voor de reiniging worden besteed. Onderdeelsgewijs zijn hier zeer belangrijke conclusies uit te trekken: behandeling hiervan zou in deze korte bespreking echter te ver voeren. Beperken we ons tot de totaalkosten, dan blijkt Batavia jaarlijks meer dan 2,5 ton aan de reiniging te besteden, hierop volgt Soerabaja met bijna 1,8 ton en als derde prijkt Medan met ruim / ton. Semarang en Bandoeng blijven daar nog juist onder. Het laagste bedrag wordt opgegeven door Bandjarnegara (ƒ 137. ). Een juiste opgave blijkt bij de Regentschapsplaatsen echter niet mogelijk omdat vele werkzaamheden door gevangenen worden verricht; we zouden ons anders ook niet kunnen voorstellen, dat Bandjarnegara voor het genoemde bedrag de opgegeven hoeveelheid van m'^ vuil verwerkt. Gaat men voor de verschillende plaatsen de kosten per lia na, dan blijken de steden op de buitenbezittingen duur te werken, wat ongetwijefld een gevolg is van ongunstiger omstandigheden en een hoogere loonstandaard; voor Menado zijn deze kosten ƒ 130. en voor Medan ƒ 94.. Voor de steden op Java staat Cheribon aan de top tezamen met Soerabaja (ƒ 88,50); een normaal getal voor de andere groote steden blijkt ongeveer ƒ 50. te zijn. Het laagste getal vinden we bij Poerwakarta (Krawang) met ƒ 4,47. Nu kunnen we moeilijk hieruit de conclusie trekken, dat er in de laatste plaats zeer economisch en in Soerabaja uiterst royaal gewerkt wordt; er zal toch in de groote steden veel meer vuil per ha geproduceerd worden en bovendien zal men ook in de kleine plaatsen niet de zelfde hooge eischen stellen (en hoeven te stellen), zoowel uit aesthetische als hygiënische overwegingen, als in onze groote steden. Deze factoren zullen uiteraard van grooten' invloed zijn op de kosten per ha. De kosten per inwoner per jaar blijken bij de vier grootste steden alle beneden ƒ 0,50 te liggen; Semarang is hier het laagste, de drie anderen geven practisch gelijke cijfers met verschillen van onderdeelen van één cent. Van de steden op Java overschrijden Malang en de Kotta Mangkoenegaran dit bedrag met enkele centen, doch op de buitenbezittingen laat Medan, de stad met de hooge loonen, een veel hooger bedrag zien (ƒ 1.38). O.a. is dit het gevolg van een zeer hooge post voor het onderhoud en de exploitatie van de mechanische tractie. Als laatste gegeven komt op den staat voor: de kosten van onderhoud per m'^ verwerkt vuil. Aangezien de taxatie van de hoeveelheden veelal afhankelijk zijn van persoonlijke waardeering mag men, volgens mijn meening, niet te veel waarde aan deze gegevens hechten. Volledigheidshalve zij hiervan echter nog vermeld, dat, volgens de in de staat voorkomende cijfers, wederom Medan het hoogste bedrag vertoont (ƒ 1,42). Voor Java is Buitenzorg het duurst (ƒ 0,79), hierop volgt de Kotta Mangkoenegaran (ƒ 0,72) terwijl Koedoes 67

46 bijna dit bediag bereikt Bij de groote steden vaneeien deze kosten tusschen ƒ 0,62 (Soei ) en ƒ 0,494 (Sem ) Piae-adviseur is van meening, dat men met bezuiniging op de Reinigingsdiensten, zoo al niet de grens van het hygiënisch toelaatbare overschieden heeft, dan toch op die giens is gekomen Deze meening kan dezerzijds ten volle onderschreven worden, er mogen enkele centra zijn, waarbij men de kosten op vuiltransport en vuilverwerking nog niet op de meest economische wijze doet geschieden, bij de meeste grooteie Gemeenten is dit zeker wel het geval. Het door den heer Ii Westbroek samengestelde prae-advies bevat zulk een schat van gegevens, dat het alleszins aanbeveling verdient om de oplaag zoo groot te doen zijn, dat het de ruime veispreiding zal kunnen krijgen, die het verdient BERICHTEN // ]ac P Thijsse, Ji Jeugdsportterreinen ^) Door het bestuur van de Prinses Juliana ]LUgdstichting (voorzitter Prof Dr R A H Djajadiningrat, lid Raad V Indit, secretaris h H A Claessen, inspecteur Lichamelijke opvoeding) is dd 10 Maart 11 aan de burgemeestei en de hoofden van plaatselijk bestuur een rondschrijven gericht, waaruit wij het volgende ovei nemen,,het doel der stichting is bevordering van de lichamelijke en zedelijke ontwikkeling der Nederlandsch-Indische schooljeugd, alsmede verschaffing van de daartoe geëigende ontspanning De fondsen waarover de stichting beschikt, zijn verkiegen uit het lestant van de in Nederlandsch-lndic bijeengebrachte gelden voor het aan de Prinses aangeboden huwelijksgeschenk,,het Bestuur dezer Stichting heeft zich beraden over de midelen om het gestelde doel te bereiken en tevens een blijvende herinnering te scheppen aan het huweliik van H K H Prinses Juliana met Prins Bernhard Als eeiste en voornaamste is daaitoe gekozen htt btvordeien van het tot stand komen \an jeugdsportterreinen op zooveel mogelijk plaatsen in Nedirlandsch- Indie Het IS namelijk gebleken dat op alle groote, en op de meeste kleinere plaatsen zeer groote behoefte bestaat aan speelterreinen voor de schooljeugd, zoowel voor de spoitlessen op de school, als vooi de ontspanning, het jeugdwerk, in den vrijen tijd,,de bestaande velden zijn meestal geheel noodig vooi de voetbal- en andere sportvereenigingen, terwijl ook de overige vrije terreinen als regel door de schoolvrije jeugd in beslag genomen wolden, of niet voldoende m aantal zijn om de steeds grootei woidende behoefte te dekken,,het IS uitgesloten, dat de Stichting voor bovenomschreven doel terreinen zou kunnen aankoopen, omdat daartoe de fondsen verre van toereikend zouden zijn Het bestuur meent echter te mogen aannemen, dat vele gemeenten en andere locale ressorten wel zullen willen medewerken om aan het tekort aan speeltei leinen tegemoet te komen en doet de volgende suggestie De gemeenten en de plaatselijke besturen stellen een of meer terreinen beschikbaar,,als minimum afmeting van een terrein zou genomen kunnen worden 40 bij 70 m Maximum maten behoeven niet te worden vastgesteld, in het algemeen zijn grootere dan de bovengenoemde beter ^) Zie de Opmerking onder denzelfden titel biz 27,,De P J J S draagt bij in de kosten van egaliseeren en omi asteren Het veld krijgt den naam Sportterrein Prinses- Juliana-Jeugdstichting",,Het sportterrein wordt uitsluitend bestemd voor de schooljeugd Voor het beheer en het richtige gebruik wordt eer» kleine plaatselijke commissie gevormd,,deze commissie is veiantwoordelijk tegenover de PJJS,,Bij opheffing der PJJS kan de zeggingsschap ovei dergelijke teireinen worden overgedragen aan een andere, daarvoor in aanmerking komende instantie, bv aan een Centrale jeugdwerkcommissie, zoo die dan mocht bestaan, of aan den Inspecteur voor de Lichamelijke Opvoeding De Eerste Aanlegkostenverordening. Bij besluit van den G Ci is goedgekeuid de door den (jemeenteraad van Palembang op 21/VII/37 vastgestelde,,veroidening op het heffen van bijdragen in de kosten van Stadsaanleg en Stadsverbetering, oftewel de Palembangsche Aanlegheffingenverordening Behoudens enkele geheel bijkomstige wijzigingen en een andere groepeering der artikelen, komt zij overeen met de,,proeve ener Aanlegkostenverordening", welke was opgenomen in het artikel,,de financiering der Stadsvorming', verschenen in dit tijdschrift, 1937 no 4 BIJ de goedkeuring is op een ondergeschikt punt een aanvulling voorgesteld, en is de wensch te kennen gegeven, dat de Gemeente,,voorshands jaarlijks over de werking van de onderwerpelijke vooiziening" aan den Adviseur voor de Decentralisatie een rapport doet toekomen en in de vakpers een publicatie het licht doet zien (waarbij in het bijzondei L T \s genoemd) Naar verluidt, zijn in de beslissing over deze, inderdaad nieuwe wegen gaande verordening ook hoogste instanties gekend Vergadering der Stadsvormingscommissie. (Jp 2'J, 26 en 27 April kwam de Stadsvormingscommissie in vergadering bijeen onder presidium van Prof 1 ogemann Aan de orde was gesteld de behandeling van het dooi de werkcommissie samengestelde ontwerp voor een Stadsvormings-ordonnantie De vergadering ging in hoofdzaak met dit ontweip accoord, slechts het aanbrengen van enkele wijizigingen bleek noodzakelijk Zoo weid, in afwijking van het vooigestelde, niet de Adviseui voor de Decentralisatie doch den Gouverneur-Generaal aangewezen om, bij in gebreke blijven van de Gemeente-bestuien om tijdig hun stadsplannen of detailplannen in te dienen den Burgemeestei tot het uitvoeren van de noodzakelijke werkzaamheden te bevelen Het in de ontw^rp-oidonnantie uitgewerkte piineipe om de kosten van de stadsvorming uitsluitend ten laste van de diiecte belanghebbenden te brengen mocht bij alle leden instemming vinden Evenzeer was dit het geval met het gescheiden houden van de schadeloosstellingen, aan legbijdrage en baatheffing Ook het principe om bij bestaande bebouwing^ die de rooilijn overschrijdt, uitsluitend,,herstel toe te laten en zulks slechts zoodanig, da*- alleen het vooitbestaan van den ouden vorm en uitvoering mogelijk is, mocht viijwel algemeene instemming verkrijgen, slechts de heer Tham rin drong aan op een nog mildeie houding Het ligt in de bedoeling van de Stadsvormingscommissie der Regeering om toestemming te verzoeken, om het door haar goedgekeurde concept in het openbaar te behandelen Indien de Regeeung hiermee accoord gaat, meent de Commissie, dat uitwisseling van gedachten betreffende deze zeer belangrijke materie het best zal kunnen geschieden dooi hiervoor een congres te doen plaats hebben door de Vereeniging voor Locale Belangen, speciaal voor dit eene onderwerp Deze stedebouwkundige dag heeft men zich gedacht in Octobei of November (jehoopt wordt op een uitvoerige gedachtenwisseling 68