LOCALE TECHNIEK INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT TECHNISCH ORGAAN V/D VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN. 8e JAARGANG 1939 NUMMER SOERABAJA-NUMIVIER

Transcriptie

1 LOCALE TECHNIEK INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT TECHNISCH ORGAAN V/D VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN REDACTIE: R. Moeh. Enoch G. van Galen Last Ir. Thomas Kar sten J. C. de Keyzer Prof Dr. Ir. C. P. Mom Jhr. Ir. C. Ortt Ir A. Poldervaart Ir. R. E. Kerkhoven Secretaris: Ir. H. A. Breuning, Tjili^voeng:straat 13, Bandoeng. 8e JAARGANG 1939 NUMMER SOERABAJA-NUMIVIER MAART - APRIL MEDEWERKERS : R. Abikoesno. Ir A. L. H. R. Gerla Ir. R Heida G. Hendriks Ir J. J. Heyting Ir F.M Razoux Schultz Dr F. J. van Rijn Ir R. M. Sarsito J. M. H. Timmermans Ir. E. A Voorneman Ir. H. Westbroek Correspondent in Nederland: Ir. J A Verhoef Adres voor alle brieven en stukken betreffende de Redactie en Administratie: Tjiliwoengstraat 13, Bandoeng. Adres voor advertenties: Reclannebureau,,Kolff" Petjenongan 72, Batavia-(C). UITGAVE: STICHTING,,TECHNISCH TIJDSCHRIFT" Het blad verschijnt tweemaandelijks; de leden der Vereeniging voor Locale Belangen en van den Ned.-Indischen Architecten Kring ontvangen het gratis. Abonnement voor niet-leden f 6. P- ], losse nummers f 1.25 p. st. INHOUD; Opmerkingen (Nog eens Locale Monumentenzorg) De Regentschappelijke Technische Diensten Soerabaja als congresstad Soerabaja in vogelvlucht: Ter inleiding Soerabaja, Marine-basis! ^-- Marine Luchtvaartdienst in Ned.-Indië Het Marine Etablissennent Soerabaja als Woon- en Handelscentrum De Kampongverbetering te Soerabaja Soerabaja als Industriestad Het Gemeentelijk Pasarbedrijf De in aanbouw zijnde nieuwe C. B. Z. De Vlieghaven Tandjong Perak Het verkeer in de stad Soerabaja De Electrische Tram te Soerabaja Het Museumwezen te Soerabaja Straatverkoop Octrooirubriek Uit de Tijdschriften (De Trolleybus Japansche Architectuur). Hoofdingang en Aula van het frontgebouw der Nederlandsch Indische Art.senschool te Soerabaja. Dit gebouw werd in 1922 opgericht in het toenmaals nog weinig tot ontwikkeling gekomen gedeelte van Soerabaja gelegen ten Oosten van de spoorlijn. Tegenover dit gebouw wordt thans de nieuwe Centrale Burgerlijke Ziekeninrichting gebouwd. Pintau besar dari.^ula dari sekolahan Nias di Soerabaja, jang dibangoenkan pada tahoen 1922 di tempat dari kota Soerabaja jang pada dahoeloe beloem begitoe rame. Letaknja di sebelah Timoer dari djalan spoor. Di moekanja jalah C. B. Z. jang baroe. 29

2 Afh. I. Aloon-Aloon te Tasikmalaja. Gezicht op de woning van den Assistent-Resident. Hiervóór midden op het plein wil men drie tennisbanen aanleggen. De piketten vooi het uitzetten dier banen zijn reeds aangebracht. De beide waringins op het linkergedeelte van deze afbeelding moeten dan gekapt worden. Het mooie rustige beeld van thans zou dan volkomen te loor gaan. Nu beseft men niet een hoe groot verlies dit voor Tasikmalaja zal beteekenen..men moet niet vergeten, dat hier te lande de aanleg, het beeld van het geheel, voor de cultureele en aesthetische belangrijkheid eener plaats veelal van meer beteekenis is dan monumentale bouwwerken. Het zijn vooral de Aloon-Aloon's, die hier een belangrijk element vormen. Het is dan ook zaak deze ongerept te houden. Aloon-Aloon di Tasikmalaja. Pemandangan dimoekanja romahnja Assistent-Resident, di mana akan dibangoenkan 3 lapangan tennis. Doewa poehoen waringin akan dibinasakan. Demikian akan merobah pemandangan hingga akan keliatan regam lagi. üemoem tidak insaf bahwa Aloon-Aloon itoe soeatoe pemandangan jang indah, maka seharoesnja djanganlah diroesak. OPMERKINGEN Nog eens Locale Monumentenzorg. Reeds eerder werd in ons blad (in no. 6, November 1934 van den derden, in no. 2, Maart 1935 van den vierden en in no. 3, Mei-Juni 1938 van den zevenden jaargang) gewezen op het groote belang van plaatselijke bemoeienis met de zorg voor monumenten van locale beteekenis. In den zin van de ruime definitie van het begrip,,monumenten" in de Monumentenordonnantie van 1931, n.l.:,,door mehschenhanden tot stand gekomen onroerende zaken, deelen en groepen van zaken, dan wel overblijfselen daarvan, die in hoofdzaak ouder zijn, dan 50 jaar of tot tenminste 50 jaar oude stijlperiode behooren en voor de praehistorie, geschiedenis en kunst van groot belang worden geacht", zijn behalve gebouwen van cultuurhistorische waarde ook tot de monumenten of wil men: tot de als secundair te onderscheiden,,locale monutenten" 1) te rekenen een of andere fraaie aanleg, een stadsgezicht of dergelijke, welke van voldoende schoonheid of cultureel belang zijn. Dit is vooral in Indië van zoo groote beteekenis, omdat veelal hier de cultureele en aesthetische belangrijkheid van een plaats, en zulks geldt in het bijzonder Afb. 2. Aloon-Aloon te Tasikmalaja. Gezicht op de Moskee waarvoor langs in een boog de trambaan naar Singaparna omzoomd door lage hegjes over de Aloon-Aloon loopt. Komt hierlangs ook de doorgaande provinciale weg te liggen dan wordt de rustige spheer van het plein volkomen verbroken. Het smerige keetje rechts op de afbeelding behoort bij de thans tegenover de sociëteit (rechts op de afbeelding niet meer te zien) aanwezige tennisbaan. Tegelijk met deze baan diende dit bouwsel te worden opgeruimd, üp den achtergrond van de foto, ongeveer in het midden is de stellage van een afschuwelijk reclamebord nog net zichtbaar. dat ware te verwijderen. Ook Aloon-Aloon di Tasikmalaja. Pengliatan terhadap niissigit; di moekanja ini soeatoe djalan trem ka djoeroesan Singaparna. Bila kelak djalan provincie di pindah di sisirnja djalan trem ini, nistjaja pemandangan Aloon-Aloon mendjadi lebih djelek lagi. Ini djalan trem dan romah ketjil jang terliat di sampingnja lapangan tennis seharoesnja di pindah sadja, agar Demikian poela bor-bor-re- mendjadi radjinja pemandangan. clame. voor de kleinere plaatsen, meer bepaald wordt door den aanleg, het beeld van het geheel, waarbij de beplanting een voorname rol speelt, dan door monumentale bouwwerken. Het zijn in het bijzonder de aloon-aloon's, de groote, veelal met fraai oud geboomte omzoomde en beschaduwde pleinen, die de meeste Indische plaatsen hun typisch en dikwijls zeer aantrekkelijk karakter verleenen. Ongetwijfeld ligt het dan ook op den weg der Locale Overheden, ja behoort het tot hun taak, om te zorgen, dat de aloon-aloon's ongerept blijven. Dat het juiste begrip hiervoor dikwijls nog ontbreekt, wordt door een recent voorbeeld aangetoond. Te Tasikmalaja heeft men thans plannen (welke reeds in een ver gevorderd stadium schijnen te verkeeren) om het voornaamste plein 2), het centrum, waar de groote wegen naar Bandoeng en Tjiamis, naar Garoet via Singaparna en naar Djokjakarta via Manondjaja en Bandjar samenkomen en waaraan de Moskee, de woning van den Assistent-Resident, de Sociëteit en belangrijke Landskantoren zijn gelegen, te verminken door het aanleggen van een drietal tennisbanen met bijbehoorende hooge omheining, welke het grootste deel van het plein in beslag zullen nemen en waarvoor twee waringinboomen moeten worden gekapt. Het is geen excuus, dat in de hoek van het 1) Zie: Loc. Techn. no '-) Te Tasikmalaja bevindt zich nóg een ruim plein, de De onderscheiding der loc. mon. is ter sprake ge- aloon-aloon waaraan de regentswoning is gelegen. Deze bracht in een der bovengenoemde artikelen, zoomede in de aloon-aloon, aan de weg naar.manondjaja, ligt echter niet belangrijke lezing van Or. ibosch op Decent, kongres Malang, centraal en veel minder belangrijk in het stadsplan dan het Techn. Mededeeling no plein, waarop deze opmerking betrekking heeft. 30

3 plein tegenover de Sociëteit en tusschen den weg langs de Moskee en de trambaan naar Singaparna, welke inet een bocht over het plein loopt, reeds een tennisbaan ligt. Integendeel, nu er meerdere tennisbanen benoodigd blijken, is het moment aangebroken, om deze elders aan te leggen, waarvoor te Tasikmalaja toch wel een stuk grond te vinden zal zijn. Het pleingedeelte vóór de Sociëteit zou dan na verwijdering van de tennisbaan als gazon kunnen worden aangelegd. Een afschuwelijk reclamebord op de hoek van den weg langs de woning van den Assistent-Resident en den weg naar Singaparna zou dan tevens kunnen worden opgeruimd. Dat de trambaan over het plein loopt is zeer te betreuren, maar het is zeker verkeerd zich daarop te beroepen om de verminking van dit, toch nog in vele opzichten aantrekkelijk centrum nu maar verder voort te zetten. Het grootste gedeelte van het plein, dat thans nog gaaf is, late men ongeschonden en men ontneme het niet de beide mooie schaduw gevende waringins. Een plan, dat in overweging schijnt te zijn om den provincialen weg van Tjiamis naar Singaparna langs de trambaan over het plein te leggen, is eveneens te ontraden. De reeds aanwezige doorsnijding van het plein met de trambaan zou hierdoor zeer verergerd worden en door het veel intensievere weg-, dan tramverkeer de ruimtelijke spheer van het plein nog meer worden doorbroken. Het moet stedebouwkundig mogelijk zijn het verkeersvraagstuk zonder aantasting van dit belangrijke stadscentrum op te lossen. Voor een Regentschapshoofdplaats als Tasikmalaja is het toch zeker te verlangen, dat een vraagstuk, dat zoo sterk de kern van deze plaats raakt, met ernst en toewijding wordt overwogen, teneinde te voorkomen, dat door weinig doordachte voorzieningen het stadsbeeld in het centrum voor langen tijd wordt bedorven. Wij hopen, dat het nog niet te laat is en dat het Bestuur van het Regentschap Tasikmalaja alsnog den weg tot een betere oplossing zal weten te vinden. Wij verbinden daaraan den wensch, dat men ook elders in voorkomende gevallen aan de eischen, die het moderne leven stelt, zal weten te voldoen zonder bestaande stadsbeelden van cultureele waarde, waarer vooral de aloon-aloon's, te verminken. DE REGENTSCHAPPELIJKE TECHNISCHE DIENSTEN. Het Decentralisatie Congres zal op Vrijdag 19 Mei behandelen voor de Technische Sectie van de Vereeniging voor Locale Belangen het onderwerp:,,algemeene taak, positie en organisatie van den Technischen Dienst van het Regentschap, mede in verband met de te verwachten ontwikkeling der Regentschappen en met hun verhouding tot Provincie, B. B. en Inlandsche Gemeenten". Een veertigtal terzake-kundige personen werd een stel vragen toe gezonden met het verzoek om in een beantwoording hun persoonlijke visie op de vraagstukken, die het onderwerp met zich medebrengt, duidelijk te doen blijken. Het resultaat van deze enquête was, dat er 16 antwoorden werden ingestuurd. Naar hun functie in de maatschappij verdeeld waren de beantwoorders: 1 vertegenwoordiger van het Europeesche B. B., 3 Regenten, 2 technisch gecommitteerden van een Regentschapsraad, 4 ambtenaren van de Provincies, waarvan 3 van de afdeeling Financiën, 3 Directeuren van Regentschapswerken, 2 vereenigingen en 2 particulieren, waarvan een de materie uitsluitend uit cultureel oogpunt beschouwde. Gezien deze bonte verscheidenheid van hen, die aan de enquête deelnamen, is te verwachten dat de vraagstukken van alle zijden belicht worden. De verzamelde gegevens zijn bewerkt door Ir. J. J. Bellingwout, oud-technisch-gecommitteerde van den Regentschapsraad Bandoeng die voor het congres als prae-adviseur optreedt en die naast een kort overzicht over de verschillende enquête- antwoorden (die met het prae-advies in extenso in druk zijn verschenen) zijn eigen opvatting betreffende het vraagstuk kenbaar heeft gemaakt, wat leidde tot een aantal conclusies, die op het Decentralisatie-congres door hem zullen worden toegelicht en verdedigd. Gezien de belangrijkheid van dit onderwerp, in verband met de verdere ontwikkeling van de Regentschappen, valt een groote belangstelling bij de congres-behandeling zeker te verwachten. Th. MEDEDEELING voornaamste hotels op de kaart aangeduid en zijn de namen der voornaamste straten en wegen daarop ingeschreven. Op blz. 50 en 51 in dit nummer is een kaart van Soerabaja afgedrukt, waarop de hoofdwegen en verschillende belangrijke gebouwen en instellingen benevens de pasars staan aangegeven. Verder zijn de plaatsen, waar de ontvangst voor het congres en de congres-vergaderingen gehouden zullen worden met duidelijke kenteekenen op de kaart aangegeven. Ten gerieve van de congressisten is de ligging der Di katja 50 dan 51 di nommer ini di moeat gambar denah dari kota Soerabaja, menoendjoekan djalan-, bangoenan^ jang penting dan pasar-. Lain dari pada itoe di beritanda djoega tempat- di mana nanti diadakan pertemoean congres. Agar soepaja tamoe^ dari congres dapat gampang perdjalananja, maka djalan- jang penting di kota Soerabaja di seboetkan namanja, dan di beri tanda djoega dimana letaknja masing- hotel. 31

4 SOERABAJA ALS CONGRESSTAD. congressisten immers in staat gesteld i<ennis te nemen van de vorderingen, weli<e op stedeliji< gebied zijn gemaai<t sinds het jaar, waarin een vorig congres op dezelfde plaats werd gehouden. Dit jaar geniet Soerabaja de eer congresstad te zijn en het stemt tot verheuging, dat na de periode van financieelen nood, die overal tot groote bezuinigingen noopte, thans weer tijden zijn aangebroken, welke betere perspectieven openen. Wat de openbare werken betreft, kon worden aangevangen met inhalen van achterstand, terwijl ook nieuwe behoeften voor vervulling in aanmerking konden komen. Zoodoende is Soerabaja gelukkig in staat verschillende nieuwe werken te toonen, al zijn verschillende daarvan nog niet gereed gekomen Ik noem o.a. de nieuwe brug over de Kalimas, de bouw van Pasar Pabean, de assaineeringswerken van N.O. Soerabaja, de regularisatie van de Kali Pegirian, Kampongverbetering, wegaanleg en verbetering, aanleg van sportvelden, de openbare schuilkelder bij de brandweerkazerne, het nieuwe vliegveld bij de haven, de bouw van de nieuwe C.B.Z. De laatstgenoemde twee werken worden weliswaar niet door de Gemeente, doch door het Land geëntameerd, maar ik meende ze toch te moeten noemen, omdat ze zoo belangrijk zijn. In de hierachter volgende artikelen, waarvoor ik gaarne mijn oprechten dank betuig aan alle medewerkers, zullen over vele dezer werken belangwekkende bijzonderheden worden medegedeeld. Ik hoop dan ook dat dit nummer van Locale Techniek U veel interessants zal bieden, en een leidraad zal vormen bij de bezichtiging en bestudeering van wat Soera- Het is een goede gewoonte om de decentralisatie- baja in dit opzicht te bieden heeft, congressen bij toerbeurt te houden in de verschillende De Burgemeester van Soerabaja, groote stadsgemeenten. Op deze wijze worden de W. A. H. FUCHTER. Voorgevel van het Raadhuis te Soerabaja. Architect van het Stadhuis is de helaas te vroeg ontslapen architect Citroen, die gedurende vele jaren te Soerabaja werkzaam was en o.m. voor de Gemeente Soerabaja eenige bruggen aesthetisch verzorgde. Moeka dari Qedong Madjelis Gemeente di Soerabaja jang dibangoenkan dengan rentjana dari architect Citroen. Sajangpoen ini architect jang di Soerabaja djoega soedah pernah mengrentjanakan djembatan-djembatan jang amat tjantik, sekarang soedah wafat. 32

5 SOERABAJA IN VOGELVLUCHT I. TER INLEIDING door Ir. R. HEIDA Hoofd van den Dienst van Publieke Werl<en, tr- FX Soerabaja, de stad waar dit jaar het congres van Locale Belangen" zal worden gehouden, heeft niet zoo een bekend verleden als Batavia. Haar historische beteekenis is niet van zoo groote waarde en er is uit de eerste tijden van de Oost-Indische Compagnie heel weinig bewaard gebleven. Toch werd reeds in 1617 door den grooten Coen een loge", een Europeesch handelscentrum, gesticht. Grissee, in de nabijheid van Soerabaja, is echter langen tijd een groote concurrent van haar geweest. Pas in de negentiende eeuw, vooral door besluiten van Gouverneur-Generaal Daendels, de donderende groote heer (Toewan Besar Goentoer), groeide Soerabaja snel. De grootste uitbreiding dateert echter van de laatste dertig jaar. Aanleg van de haven, verbetering der spoorweg-toestanden, bestemming van Soerabaja als vlootbasis en de geweldige uitbreiding van den handel (speciaal suiker) vonden in deze tijdsperiode plaats, terwijl de stad in 1920 zetel werd van de Provinciale Regeering. Het behoeft dan ook niet te verwonderen, dat juist in dit tijdsbestek de aanwas van de bevolking groot was. Telde omstreeks 30 jaar geleden Soerabaja inwoners, thans zal volgens de verwachtingen dit aantal in 1940, het jaar waarin de nieuwe volkstelling zal plaatsvinden, ongeveer zijn. Het is niet met juistheid bekend hoe de stad aan haar naam kwam. Er zijn verschillende lezingen over. Volgens professor Kern komt de naam het eerst voor in de Nagara Kretagama van de hand van den bekenden dichter Prapantjo, een lofdicht op de groote reis van Hajan Woeroek, den grooten vorst van Modjopait, door den Oosthoek in Volgens Professor Veth zou Soerabaja beteekenen dapper in gevaar" en afgeleid zijn van Soera-ingbaja. Een andere naamsafleiding berust op de bekende legende van den haai (soero) en den krokodil (bojo); in het stadswapen, waarin een haai en een krokodil voorkomen, vindt men deze legende terug. Het is merkwaardig hoe verschillend diverse schrijvers over de geschiedenis van Soerabaja van hun tijd de stad hebben beoordeeld. In het interessante boek over Oud Soerabaja" van de hand van den journalist G. H. von Faber vindt men dat de bekende dominee Valentijn de stad heeft beschreven. Hij meende dat Soerabaja in het begin der achttiende eeuw één der voornaamste en grootste steden van het rijk was met wel gezinnen. Men zag de prins, die een mooien stal voor zijn olifanten had, dikwijls op één zijner beesten door de stad rijden. De straten der stad waren breed en de Aloon Aloon was keurig aangelegd. De gezaghebber Rohtenbuckler daarentegen meldt van het Soerabaja uit het einde van de 18e en her begin van de 19e eeuw dat,,de stad weinig te roemen is, daar deze zeer misbouwd is en nauwelijks twee of drie groote straten heeft Het is te beklagen, dat men in de opbouwing niet meerdere regelmatigheid heeft geobserveerd. De huizen liggen verspreid door elkaar en daardoor worden meestal kromme, nauwe straten geformeerd, die aan de stad een niet zeer fraai voorkomen geven en derzelve bovendien minder luchtig maken. En dit convenient werd voorheen zelve nog vermeerderd door een rondomgaanden walmuur en een klein hoog Fordje even daarbuiten, doch welke beiden voor eenige jaren uit de weg zijn geruimd." Het tegenwoordige Soerabaja lijkt, voor wat betreft de stadsbeschrijving (de olifanten uitgezonderd) zoowel op het beeld dat dominee Valentijn daarvan geeft, als op dat beschreven door den Heer Rohtenbuckler. Het hangt er maar van af waar men zich bevindt. Toch is er sedert dien tijd veel geschied, zoowel wat betreft de stadsbebouwing als in hygiënisch opzicht, en wanneer genoemde schrijvers met hun feitenkennis en hun betrekkelijk bekrompen gezichtsveld van hun tijd de stad van tegenwoordig zouden kunnen zien, zou er zeker menig loffelijk woord uit hun pen vloeien. Zij zouden zich in een millioenenstad wanen. Soerabaja, 4 Maart PENDOELOEHAN. Walaupoen Soerabaja itoe boekan kota jang mempoenja 19 Djendral Daendels (Toewan Besar Goentoer) metadbirkan nwajat jang begitoe kesohornja seperti Betawi, akan tetapi beberapa atoeran, maka kota Soerabaja moelai memoerloeasboleh dibilangkan disini bahwa pada tahoen 1617 jalah Djen- kan sajapnja. Perloeasan jang paling besar terdjadi sedjak dral Coen jang mendirikan soeatoe romah loge", jang berarti 30 tahoen jang laloe. Pada dewasa itoe dibangoenkan soeatoe pendoeloehan dari timboelnja poesat perdagangan. pelaboehan jang lengkap, diperbaikanja itoe djalan^ spoor, Lam dari itoe ada diriwajatkan bahwa pada dahoeloe Soe- didjadikan soeatoe poesat oentoek tentara laoetan (vlootrabaja dapat konkoerensinja kota Grissee. Sedari pada abad basis), diperloeaskan peroesaan dagang (hoebaja"-^ dari per- 33

6 k,jm -[** nr '. rr.^^,>r_.??t.i,4.v r.h H^>^u^>u.^.^.^ Lgï Willemsplein. üp de bovenste foto ziet men hoe de toestand ter plaatse in vroeger jaren was: vanaf het Willemsplein had men het gezicht op een groep typische oude gebouwen, waaronder de oude Protestantsche Kerk, geflankeerd door mooie boomen. üp de onderste foto is te zien hoe de afsluiting van het plein thans gevormd wordt door het nieuwe groote kantoorgebouw der Internatio. Willemsplein pada zaman dahoeloenja terliat di gambar jang paling atas: ada berbagai-bagai romah asal dan zaman dahoeloe terliat disini, antara mana djoega soeatoe gredja Protestan. Di foto jang bawah terliat bangoenan-bangoenan pada sekarangnja, antara mana gedong dari Internatio. 34 i^ï

7 Aloon-Aloon. Hoe de toestand 25 jaar geleden was toont de bovenste foto. Thans zijn de mooie hoornen grootendeels verdwenen en heeft het geheel een meer stedelijk karakter gekregen, zooals uit de onderste foto blijkt. Daarop is rechts een gedeelte van het Gouverneurs-kantoor te zien en op den achtergrond het spoorwegviaduct, aan welk utiliteitswerk indertijd op uitstekende wijze vorm is gegeven door wijlen architect Citroen. Aloon-Aloon. Diatas terliat bagimana roepanja Aloon-Aloon pada 25 tahoen dahoeloe. Sekarang pohon-pohon jang bagoes soedah tak ada lagi. Pemandangan mendjadi keliatan tak sergam, seperti terliat dibawah. Disini terliat sebagean dari Kantor Ooepernoor dan terliat djoega djembatan spoor jang asal dari rentjana architect Citroen. 35

8 ésm. tv fcv- (?' Simpangplein. Hoe dit plein er 25 jaar geleden uitzag toont ons de bovenste foto De prachtige hoornen vormen een rii.stigen achtei grond voor het pretentielooze oude telefoonkantoortje Wat de moderne reclame-geest daarvoor in de plaats stelde geeft de onderste foto weer Simpangplein, jang di gambar paling atas terliat seperti adanja pada 25 tahoen dahoeloe. Pohonpohon jang bagoes terhat sergam di belakangnja kantor telefoon, üi foto jang paling bawah terliat bagimana roesoehnja pemandangan djika banjak ditaroeknja papan-papan oentoek reklame 36

9 dagangan goe'la). Pada tahoen 1920 Soerabaja mendjadi perdoedoekanja Pemerentah Provincie. Maka tak oesali diherankan, baiiwa pada dewasa kemadjoean itoe, amat bertambahnja tjatjah djiwa dari pendoedoek kota. Pada kira^ tahoen 1909 hanja ada djiwa djoemlah , pada tahoen 1940 dapat ditapsir djoemblah akan mendjadi Bagimana terdapat namanja Soerabaja, itoepoen berbedakan jang diriwajatkan. Mitoeroet Prof. Kern seboetan Soerobojo" itoe soedah sedari keradjaan Modjopait, jalah koetika atas perpegianja Hajam Woeroek ka daerah Djawa Timoer pada tahoen 1359, dibikin oleh djoeroe pengarang Prapontjo soeatoe sjairpoedjian jang dengan memakai perkataan itoe. Prof. Veth menerangkan berlainan poela, jaitoe dengan kata soero ing bojo" jang berarti berani dalam bahaja". Ada lagi jang menerangkan bahwa Soerabaja itoe asal dari kata soero" jaitoe ikan hioe" dan bojo" jaitoe,,boeaja". Maka oentoek stadswapen" di gambar djoega ikan hioe dan boeaja itoe. Beberapa riwajat poela jang dapat disiarkan oleh berbagaibagai djoeroe pengarang. Dalam boekoe,,üud Soerabaja" dari karanganja G. H. von Faber ditjeritakan, bahwa pada moeiainja abad 18 Soerabaja itoe jalah kota jang terbesar dari seloeroeh negeri Modjopait, jang mengandoeng keloearga. Aioen'^-nja amat sergam dan bagoes. Djaian^ amat lebarnja. Poetera radja sering kali naik gadjah berpoeter kota. Mitoeroet Rothenbuckler pada abad itoe Soerabaja poen boekan kota jang begitoe bagoes, melainkan ketjil sedang tida begitoe banjak adanja djalan-. sadja, lis II. SOERABAIA, MARINE-BASIS! door A. C. V. D. SANDE LACOSTE Kapitein ter zee, Marine-Commandant, Soerabaia. Het is ongeveer 100 jaar geleden, dat te Soerabaja meer permanent een Marine-basis werd opgericht. Daendels lieeft daartoe de eerste stoot gegeven, doch het zou nog tot 1846 duren, alvorens daadweriieiijk met de uitvoering van de plannen werd begonnen. De techniek was in die dagen nog niet ver ontwikkeld. De vloot bestond hoofdzakelijk uit houten zeilschepen en de eerste werkplaatsen waren danook op de reparatie en het onderhoud van dergelijke schepen ingericht. Eigenaardig is, dat werkplaatsen voor houtbewerking en een zeilmakerij, niettegenstaande hout op oorlogsschepen geweerd en uitsluitend mechanische voortbeweging toegepast wordt, nog bestaan en in oppervlakte welhaast nog grooter zijn dan vroeger. JL. Ongeveer 1896 kwamen de eerste oorlogsschepen, " zonder zeilvermogen, in Indië, met voor dien tijd vrij ingewikkelde machine-installaties en moderne snelvuurbatterijen. Hoe is echter sindsdien nog alles veranderd. De houten scheepsbouw, maakte geheel plaats voor den stalen, de zuigermachine werd verdrongen door de stoomturbine en de verbrandingsmotor, electriciteit werd steeds meer toegepast, ingewikkelde optische instrumenten werden ingevoerd. Gingen de schepen aanvankelijk nog om de 3 of 4 jaar naar Nederland om daar weer hersteld te worden, de oorlog bracht hierin verandering. De schepen moesten wel in den archipel blijven en hier het noodige onderhoud krijgen. En ziet het ging, nadat ook het Marine Etablissement zich aan den nieuwen toestand had aangepast. Sedert heeft de uitbreiding en moderniseering van dit Etablissement steeds gelijke tred gehouden met het nieuwe materieel, dat uit Nederland kwam. Eigenlijk moest het Etablissement steeds voorwerken, want wanneer de schepen hier aankomen, moet alles klaar zijn om deze te ontvangen. Men bedenke maar eens, wat voor speciale werkplaatsen noodig waren bij de aankomst van de eerste onderzeebooten, van de eerste turbineschepen. Momenteel is het Etablissement in staat alle onderhouds- en herstellingswerkzaamheden uit te voeren, en gaat ook geen schip meer naar het vaderland, uitsluitend om daar onderhoud te krijgen. Na den oorlog vroeg ook de vliegdienst om een plaats. Moro-Krembangan, werd, geheel losstaande van het M. E., ingericht en ook dit bedrijf breidt zich steeds uit. Om ten slotte eenige cijfers te noemen. Het Marine Etablissement geeft aan ± 8000 man werk, het vliegkamp aan ± 800. Het Marinepersoneel is ongeveer 4000 man sterk. In Soerabaja wonen een 700 Marinegezinnen. Wat dit alles voor Soerabaja beteekent behoeft geen toelichting. Verschillende handelskantoren zijn betrokken in Marinebestellingen; de particuliere industrie, wordt vaak te hulp geroepen voor de levering van verschillende onderdeelen, b.v. rubberartikelen. Daartegenover biedt Soerabaja den Marineman ook wel het een en ander en over het algemeen woont men hier gaarne. Men kan zich danook Soerabaja zonder de Marine nauwelijks meer indenken. De stad heeft zich geheel ingesteld op de Marine en omgekeerd de Marine weer op de stad. Ik wil dit artikeltje dan ook eindigen met het uitspreken van de wensch, dat dit zoo mag blijven in het belang van de defensie van Indië. SOERABAJA SEBAGI MARINE-BASIS.? P Marine-basis di kota Soerabaja poen soedah 100 tahoen lamanja, jalah sedjak zaman üoepernoer Djendral Daendels. Pada tahoen 1846 jalah terdjadinja bangoenan- oentoek basis ini. Zaman itoe jang dipelihara hanja kapal- dari kajoe, kerena techniek kapal memang masih sederhana sadja. Pada tahoen 1896 moelai ada kapal perang jang didjalankan dengan masin dan jang soedah memakai alat^ perang jang serasi, seperti meriam jang modern (snelvuurbatterij) dlsb. Lebih modern poela adanja perkakas- masin kapal: seperti jang dengan memakai kekoeatan stoomturbine, motor dan lestrik. Dahoeloe oentoek pembikinan betoel dari keroesakan kapal perang hanja dapat dioeroes di negeri Olanda. Oentoek itoe perloe djika kapal^ perang saban 3 a 4 tahoen satoe kali dikirim ka negeri Olanda. Sedjak perang doenia jang laloe (1914) oentoek mengirimkan kapal ke negeri Olanda itoe banjak rintangan; maka pembikinan betoel dari keroesakan laloe diserahkan pada etablissement di Soerabaja, jang dapat tjoekoep beres hal mengerdjakan. Marine-etablissement memberi kesempetan oentoek kerdja bagi ± 8000 orang. Personeel dari.marine ada ± 4000, antara mana 700 keloearga doedoek berdiam di kota Soerabaja. Demikian tentoe sadja memberi keoentoengan bagi kota Soerabaja; banjak peroesahaan dagang dan bringkil^ jang timboel kerena adanja Marine-etablissement. 37

10 Afb. 1. Start van het watervliegtuig X 2 op de reede van Soerabaja. Brangkatnja niacin terbang X 2 di pelaboean Soerabaja III. MARINE LUCHTVAARTDIENST IN NEDERLANDSCH-INDIE In de laatste twee decennia is met Soerabaja de Marine Luciitvaartdienst gegroeid tot een organisatie, die in het verre Oosten tot een der grootste op iiaar gebied kan worden gerei<end. Het terrein van actie omvat den geheelen Ned.-Indische Archipel en in de Buitengewesten zijn de marinevliegtuigen dan ook goede bekenden, die reeds vele jaren assistentie verleenen aan de Bestuursinstanties aldaar, indien spoedopdrachten moeten worden vervuld, welke met de eigenlijke oorlogstaak der vliegtuigen vereenigbaar worden geacht. Dat het in stand houden van een dergelijke dienst een uitgebreide grondorganisatie vergt, spreekt van zelf en in deze neemt het Marinevliegkamp,,Morokrembangan", onder bevel van Kapitein-luitenant ter zee P. J. Hendrikse, de voornaamste plaats in. Het is het basiskamp van den geheelen M.L.D., in verband waarmede aan dit vliegkamp meerdere diensten zijn opgedragen, die buiten Soerabaja niet of moeilijk kunnen plaats hebben. In de eerste plaats zou ik hier willen noemen de revisie van vliegtuigen en motoren, die uitgebreide werkplaatsen noodzakelijk maakt, waardoor alleen reeds van een groot bedrijf zou kunnen worden gesproken Het voortdurend grooter worden der vliegtuigen, gepaard gaande met den overgang naar metaal van het voor de constructie gebruikte materiaal, dat vroeger hoofdzakelijk uit hout en nu uit duraluminium bestaat, bracht in den loop der jaren een gestadigde groei mede van de metaalbewerking en door Kapitein ter Zee K. W. F. M. DOORMAN Commandant Marme Luchtvaartdienst montage-loodsen, terwijl ook aan de motoratdeeling steeds hoogere eischen werden gesteld. Het behoeft geen betoog dat hier alleen plaats is voor z.g. skilied labour, want meer nog dan bij de automobielindustrie wordt hier groote nauwkeurigheid bij de aflevering der werkstukken geéischt. Dat de Technische Dienst, die onder leiding staat van den Officier van den Marine Stoomvaart Dienst der Ie klasse A. A C. Kramer, geheel voldoet aan de zware eischen, die tegenwoordig worden gesteld, blijkt wel uit het feit dat noodlandingen wegens materieelstoornissen tot het verleden behooren en dat slechts uitzonderlijk slechte weersomstandigheden oorzaak kunnen zijn van het afbreken van een opdracht. In de tweede plaats heeft op het Marinevliegkamp,,Morokrembangan" de voortgezette opleiding van vliegers plaats, aangezien de jonge vliegers weliswaar geheel gebrevetteerd uit Nederland worden uitgezonden, doch deze categorie de bekwaamheid op de groote zeegaande machines nog mist, terwijl zij ook nog meerdere tocht-ervaring moeten opdoen. De oefening der jongere piloten geschiedt onder leiding van den Chef van den Vliegdienst, de Officier-vlieger der Ie klasse H. L. A van der Kroef, waarbij het streven is om hen zoo snel mogelijk als geheel volwaardig vlieger af te leveren, zoodat veel zorg wordt besteed aan blind- en nachtvliegen. Dat dit met zeer goede resultaten geschiedt, weet iedere inwoner van Soerabaia, die eenige malen per week 'de marinevliegtuigen bij hun avondoefeningen kan gadeslaan. 38

11 /"^m^: il wu fel mm rm?^^ imf l'^ Afb 2 Monteeren van een vleugel van een nieuwe Dormer X 1 Zooals uit de afbeelding wel blijkt beschikt men voor de verzorging der marinevliegtuigen over een goed geoutilleerde werkplaats Masangnja sajap dan masin terbang Dormer X 1 Dalam gambar terliat bagimana lengkapnja peliharaan dan masin-masin terbang dan marine Afb 3 Het monteeren van de motoren van een nieuwe Dormer X de grootste zorgvuldigheid geschieden Dit werk moet uiteraard met Masangnja motor-motor dan masin terbang Doinier X 1 jang baroe ini pekerdjakan haroes didjalankan dengan setiti 39

12 si 1^ it f«la-w.: Nieuwe Dornier X 1 geheel gemonteerd in de lian- Afb. 4. gar. Masin terbang Dornier X 1 jang soedah lengkap dan ditaroek di liangar. In de derde plaats nemen op het Marinevliegkamp Morokrembangan" de opleidingen van verschillende categorieën vliegend en niet-vliegend personeel een voorname plaats in, waarvan ik onder andere zou willen noemen de opleidingen tot reservewaarnemer, waartoe officieren van de koopvaardij worden toegelaten, zoodat ook voor den Marinevliegdienst de Nederlandsche Scheepvaart een waardevolle reserve vormt. Voorts brengt het streven om technisch personeel te betrekken uit deze gewesten mede, dat opleidingen bestaan voor personeel van den Technischen dienst, dat getrokken kan worden uit leerlingen van ambachtscholen e.d., die op het vliegkamp in een bij uitstek technisch milieu geleidelijk tot zeer goede werklieden worden gevormd. Van de overige diensten moge ik nog in het kort vermelden de radiodienst, die de berichtgeving verzorgt en tevens een belangrijke rol speelt bij de moderne navigatie door het geven van weerberichten en radiopeilingen. Ook hierbij wordt getracht om zooveel mogelijk te profiteeren van de vooruitgang in de techniek, die ook op dit gebied met zulke rassche schreden voorwaarts gaat. Voorts vervult voor de instandhouding van het personeel de Geneeskundige Dienst een zeer belangrijke rol. Gezien de zware eischen, die het vliegen op groote hoogte aan de physiek van het vliegend personeel stelt, is strenge selectie en voortdurende controle op den gezondheidstoestand daarvan noodzakelijk. In nauwe samenwerking met de Luchtvaart Afdeeling te Bandoeng hebben dan ook periodieke keuringen plaats, welke de waarborg geven, dat de vliegtuigbemanningen physiek geheel voor hun taak berekend zijn. Uit het bovenstaande moge blijken, dat met alle middelen welke de moderne techniek verschaft, getracht wordt om den M.L.D. te laten beantwoorden aan zijn taak, waarbij het een gelukkige omstandigheid mag worden genoemd, dat het basiskamp zich bevindt in Soerabaia, waar zich in de latere jaren meerdere groote bedrijven hebben ontwikkeld en dat in de toekomst zonder twijfel naast een groote handelsstad een belangrijk centrum van industrie zal worden. DIENST MASIN TERBANG DARI MARINE. Dienst Masin terbang dari Marine (Marine Luclitvaartdienst in Ned.-Indë) poen pada sekarang ini soedali mendjadi loeas adanja. Demikian kerena dienst ini tak meloeloe oentoek kota Soerabaja sadja, akan tetapi djoega goena seloeroeti Indonesia. Batikan sering kali mendjalankan djoega oentoek keperloeanja Bestuur, walaupoen demikian boekan koewadjiban jang tertamtoe. 40 Bagai keoerloean janf loeas itoe nistjaja diboetoehkanja organisatie jang lengkap, hoebaja-hoebaja bagai pekerdjakan jang tetap di darat. Jang terada jalah bringkil-bringkil goena reparatie dan pemeriksaan perkakas^ masin terbang. PemeriksaSn ini didjalankan dengan begitoe setiti dan dengan tenaganja orang jang berahli, hingga pada dewasa ini djarang adanja keroesakan atau ket]ilakaan sedang di perterbangan. Tempat bringkil^ dan lain sebagainja itoe terkoempoel di vliegkamp Morokrembangan". Disini ada kesempetan djoega oentoek memperladjari djoeroe terbang, dan lain^ personeel goena perterbangan. Ada djoega radiodienst oentoek mengabarkan tentang keadaan hawa (angin, hoedjan, dlsb.), jang temtoe sadja dapat menolong djoega bagai keperloeanja pelajaran. Oentoek pendjagaan kesehatan diadakan djoega geneeskundige dienst jang lengkap adanja.

13 Afb. 1. Omgeving van het schip,,zuiderl<ruis". Sel<itirn]a l<apal Zuiderl<ruis". IV. HET MARINE ETABLISSEMENT door P. A. G. BISSCHOP Hoofd v/d Bedrijfsadministratie bij het Marine Etablissement. Teneinde eenig inzicht te verschaffen omtrent het Marine Etablissement dient allereerst de doelstelling van deze inrichting te worden omschreven. Deze doelstelling is: het in stand houden van de Vloot en van het maritieme materieel, zoomede de bevoorrading daarvan". Hetgeen achter dit eenvoudig zinnetje verborgen ligt, is slechts aan insiders bekend en om zich als 'buitenstaander daarvan een voorstelling te kunnen maken moet men zich de slogan van de luchtvaartmaatschappijen in de gedachten brengen, nl. één man in de lucht tegen vijf op den grond" en dit begrip, zij het dan getemperd, toepassen op de verhouding: varende Vloot en Marine Etablissement. Eerst dan kan men zich eenigermate een idee vormen van den omvang van het conglomeraat van bedrijven, hetwelk het Marine Etablissement vormt. Er wordt hier vermeld een conglomeraat van bedrijven, want de aard van de artikelen, die aangemaakt worden of kunnen worden en de diensten, 'die aan de Vloot worden bewezen, zijn van zóó uiteenloopenden aard, dat niet van één fabriek of dienst, doch van meerdere fabrieken en diensten moet worden gesproken. Met opzet wordt hiervoor gezegd artikelen, die,,aangemaakt kunnen worden", want tot de taak van het Marine Etablissement behoort eveneens het stimuleeren van de particuliere industrie en het bevorderen van 41 voorraadvorming bij de importeurs, hoofdzakelijk van technische artikelen. Ter stimuleering van de Indische industrie wordt een deel van de werkzaamheden, welke zich daartoe leenen, niet in de eigen fabrieken uitgevoerd, 'doch aan de particuliere industrie uitgegeven. De prijs, die door de fabrikanten wordt berekend, is als regel iets hooger dan het eigen bedrijf daarvoor zou moeten rekenen; de fondsen voor dit meerdere bedrag komen niet ten laste van de Marine, doch worden uit de algemeene fondsen,,steunorders aan de particuliere industrie" betaald en zijn, zoowel uit een oogpunt van landshuishouding als uit een 'defensieoogpunt, volkomen verantwoord. Immers door het stimuleeren van de particuliere industrie wordt weder werkmogelijkheid geopend en de werkeloosheid bestreden, terwijl het uit defensieoogpunt van belang is, dat de Indische industrie niet alleen in staat is, maar ook reeds ingericht is op het verrichten van speciaal werkzaamheden voor de defensie. Weliswaar wordt dit terrein nog slechts schoorvoetend 'door de industrie betreden, omdat het veelal geen massa-werk betreft, doch resultaten zijn reeds bereikt. Het spreekt echter van zelf, dat de particuliere industrie zich hoofdzakelijk inricht op objecten met (terugkomende) winstmogelijkheid, zoodat de minder rendabele werkzaamheilen door het Marine Etablisse-

14 Afb. 2. Op het Marine Etablissement gebouwde patrouillevaartuigen. Soeatoe rombongan kapal jang dibikin di Marine Etablissement. ment worden verricht. De hoeveelheid werk is even- maak, het onderhoud en de reparaties van machines, wel zóó omvangrijk, dat het Marine Etablissement, drijfwerk, transportkranen en banen en de overige niettegenstaande deze onrendabele objecten, waarvoor technische voorzieningen van het M. E.-bedrijf zelve, ook weer minder rendabele machines noodig zijn, toch De afdeeling werktuigbouw (buitendienst) verricht nog aan een redelijken midden-prijs voor zijn afgele- alle werkzaamheden en herstellingen, welke aan boord verde producten weet te komen. van de kruisers, jagers, onderzeebooten, kanonneerboo- Ten aanzien van de productie kan het Marine Eta- ten, mijnenleggers, mijnenvegers, schepen van de Goublissement worden onderverdeeld in een 7-tal afdee- vernements Marine, enz. dienen te worden uitgevoerd, lingen, die bepaaldelijk het karakter van fabrieken dra- Onder haar ressorteeren de ketelmakerij en de mogen, t.w. de afdeelingen Scheepsbouw, Werktuigbouw torwerkplaats, terwijl voorts de verzorging en herstel- (werkplaatsen), Werktuigbouw-buitendienst en Elec- ling van de mechanische inrichting van de tijdelijk buitrotechniek. Artillerie, Pyrotechnische Werkplaats en ten dienst gestelde schepen van de Vloot tot de taak de Verificatie van Zee-instrumenten, welke afdeelingen van deze afdeeling behoort, hierna in korte trekken bespreking vinden. De afdeeling electrotechniek heeft de verzoiging en De afdeeling Scheepsbouw is, zooals de naam reeds reparatie van alles, wat zoowel aan boord van de scheaanduidt, belast met het ontwerpen en uitvoeren van pen als op het eigen bedrijf betrekking heeft op zwakalle reparaties aan de Vloot en met den nieuwbouw van stroom en sterkstroom, zoomede de electriciteitsvoorklein materieel (torpedomotorbooten, patrouillevaar- ziening van het eigen bedrijf. tuigen). Zij heeft de beschikking over de werkplaat- Zij beschikt over werkplaatsen voor generatoren, sen voor houtbewerking, de plaatwerkerij, zeilmakerij, transformatoren, ankerwikkelarij, vuurleiding, alsmede schilderswinkel en tuigloods; voorts ressorteeren onder over een accuwerkplaats en een werkplaats voor galhaar 'de dokken, het sloopbedrijf en de uitslagzolder, vanostegie. De afdeeling werktuigbouw (werkplaatsen) bestaat De afdeeling artillerie is belast met de verzorging en uit de bankwerkerijen, de draaierij, de gereedschapma- herstelling van het artillerie- en vuurleidingsmateriaal kerij, de gieterij, de koperslagerij, de verzinkerij en en van de z.g. draagbare wapenen en beschikt daarom vertinnerij, de lasscherij en de smederij. over een geschutmakerij, geschutloods met schietbaan. Zij verzorgt de aanmaak van alle onderdeden, wel- het artilleriemactazijn enz. ke 'benoodigd zijn zoowel voor de eigenlijke Vloot en De pyrotechnische werken omvatten de pyrotechnide maritieme inrichtingen zelve, als voor de inrichting sche werkplaats met bijbehoorende magazijnen alwaar daarvan. de munitie voor de vloot wordt geconfectioneerd; de Voorts heeft deze afdeeling te zorgen voor de aan- proeven met het aangemaakte materiaal worden daar 42

15 Afb. 3. Een in de werkplaats van het Marine Etablissement in gebruik zijnde ponsmachine. Perkakas pons jang dipakai di Marine Etablissement Afb. 4. Tot de uitrusting van de werkplaats van het.marine Etablissement behoort ook deze hypermoderne boormachine. Antara dari alat-alat perkakas jang dipakai djoega ini masin boor jang amat modern. genomen, de periodieke keuringen daarvan hebben plaats, enz. De afdeeling verificatie van zeeinstnimenten heeft de verzorging van de ingewikkelde praesicie-instrumenten voor de navigatie, van vaar- en vliegtuigen, voor de bewapening en de fijne werktuigelijke inrichtingen en omvat de instrumentenmakerij, kaartenkamer, peilschaalinrichting, enz. Naast deze zuivere productie-afdeelingen staan de gemengde afdeelingen, waar het productie-idee slechts in beperkte mate aanwezig is t.w. de afdeelingen Haven, inventaris en uitrusting, Conservatie van schepen. Politie en debarkementsgebouwen en Magazijnsdienst, welke meer het karakter dragen van diensten. De taakomschrijving van deze afdeelingen is in het kort de volgende: De afdeeling Haven, inventaris en uitrusting, welke het beheer heeft over de Marine-havens, met daaraan inhaerent het 'baggerbedrijf, mastbok, drijvende kranen. De regeling van het verhalen, meren, ontmeren en ledighalen van schepen en vaartuigen, het in- en uitbrengen van schepen in/uit het Marine-bassin behoort mede tot de taak van deze afdeeling. Verder het volledig uitrusten van de schepen, den bassin- en terreindienst, het opslaan en uitgeven van de inventarissen van schepen, het bijhouden, samenstellen 43 en aanvullen van deze inventarissen en de inspecties van scheepsinventarissen. De afdeeling conservatie van schepen heeft er voor te zorgen, dat de tijdelijk buiten dienst gestelde schepen in hun geheel gerepareerd en gemoderniseerd worden en vaargereed zijn, zoodra zij weer in dienst gesteld dienen te worden. De afdeeling politie en debarkementsgebouwen is belast met de politie- en bewakingsdienst, de luchtbeschermingsdienst, de dactyloscopie en het hotelwezen (debarkementsgebouwen). De magazijndienst heeft de tweeledige taak van de verzorging van het arsenaal van de Vloot en de inkoop en verstrekking van de materieele behoeften van de Vloot, de Maritieme-inrichtingen en het M. E.-bedrijf zelf. Naast deze, kortheidshalve te noemen,,exploitatieafdeelingen", beschi'kt het Marine Etablissement als overkapping voor de verschillende afdeelingen nog over, de z.g. bureaux welke de constitueerende en dirigeerende arbeid mogelijk maken, waaronder gerekend dienen te worden het statistiek-en'bedrijfscontrole Bureau, de afdeeling personeele en algemeene zaken, alsmede over de afdeelingen voor bedrijfs-boekhouding en voor technische correspondentie. Dat een zoo omvangrijke inrichting als het Marine

16 Etablissement van groot belang is voor de stad Soerabaja springt duidelijk naar voren als men bedenkt, dat van de bedragen, welke door het Marine Etablissement worden uitgegeven, een groot gedeelte in den vorm van salarissen, loonen en aangekocht materiaal te Soerabaja in omloop wordt gebracht. 'De uitgaven van het Marine Etablissement 'bedragen over de jaren 1934 t/m 1938: Gewone dienst. ƒ Buitengewone dienst. ƒ Hiervan wordt ongeveer 20% uitbetaald aan salarissen en loonen van het personeel, zoodat b.v. in 1938 een bedrag van ƒ op die wijze te Soerabaja werd omgezet. Voorts werd in 1938 voor een bedrag van ongeveer ƒ rechtstreeks te Soerabaja ingekocht, terwijl ten slotte vrijwel het geheele bedrag van den z.g. buitengewonen dienst door 'de Genie wordt verwerkt, voor welke werken zoowel de loonpost als de materiaalpost, hoofdzakelijk wordt besteed te Soeraibaja. De toename van de uitgaven van het Marine Etablissement in de periode is een weerspiegeling van de meerdere activiteit van de Vloot en de uitbreiding daarvan, aangezien de uitgaven van het Marine Etablissement slechts een gevolg zijn van de eischen, die de Vloot stelt. Het is echter verre van eenvoudig de organisatie van het bedrijf in te stellen op deze groote werkvermeerdering. Voor de uitvoering van de werkzaamheden dient n.l. over gespecialiseerd personeel te worden beschikt, hetwelk zeer schaarsch is. Kon vroeger door overgang van militair personeel in burgerdienst gespecialiseerd personeel worden verkregen, thans heeft de Marine van haar personeel niemand te missen, zoodat deze wijze van aanvulling niet meer mogelijk is. Door de algemeene bewapeningswedloop is op de Europeesche markt geschoold personeel evenmin gemakkelijk te verkrijgen er zijn wel vele werkloozen in Nederland, maar juist niet in de vakken, welke met scheepsbouw, machinebouw en oorlogsindustrie verband houden, terwijl aanneming van dat personeel 'bovendien wordt bemoeilijkt, omdat niet, zooals door de particuliere werkgevers, het aan te bieden salaris in voldoende mate de wisselingen van vraag en aanbod kan volgen. De bedrijfsleiding van het M. E. is n.l. afhankelijk van allerlei ambtelijke instanties, die op personeelsgebied invloed kunnen uitoefenen en daarover zeggenschap hebben en die, hoewel van goeden wil, niet steeds in vollen omvang het intrinsiek verband dat 'bestaat tusschen de perioden van vaarmogelijkheid van 'de Vloot en de revisie en herstelperioden bij het Marine Etablissement, kunnen overzien. In onderstaande grafieken komen de evenbedoelde moeilijkheden, waarmede het bedrijf heeft te kampen tot uiting. GRAFIEKEN Verhouding tu.sschen het procentiieele accres aan inkomsten van het bedrijf ten opzichte van het procentueele accres in aantal van de hij het bedrijf gebezigde groepen van personeel. (1934=100%). ^ : 230 Leg< ïnda 220 en ( uitgaven) M.^. leiders (adj.) 200 toezicht.._.._... uitvoerders u^ nn% 90 p,n ^"..-^ * y' r ""^" '^"d- s'^' y' ^ r'' / / / / y y y.f y ^.^ ^y / Grafiek 1 doet uitkomen, dat de lijn van het accres in aantal uitvoerders sterk divergeert t.a.v. het accres in uitgaven. Deze lijnen behooren in een bedrijf als het M.E. vrijwel parallel te loopen. Waar dit evenwicht verbroken is duidt dit op een tekort aan arbeiders, welk tekort in aantal slechts gereduceerd kan worden door opvoering van het aantal man-uren per dag, derhalve overwerk. Waar het zich laat aanzien, dat uit Europa voorloopig geen volwaardig toezichtpersoneel op Gouvernementsvoorwaarden kan worden betrokken, is overgegaan tot het opleiden van personeel van de Indische markt. De stijging van deze lijn in 1937 ^1938 duidt dit aan, aangezien dit personeel reeds in de grafiek als volwaardig toezichtpersoneel is verwerkt. Evenals bij de arbeidsgroep geeft deze lijn een nog te sterke divergentie aan, welke goed gemaakt dient te worden door overwerk. De vermeerdering van het aantal leiders is hoofdzakelijk verkregen door de toevoeging van adjunct-leiders en zal eerst na eenige jaren, n.l. zoodra dit personeel volledig is ingewerkt tot taakverlichting van de leiders kunnen voeren. Ook hier dient het tekort in aantal leiders voorloopig door intensief overwerk te worden ondervangen. Dalam grafiek 1 terliat, bahwa pada moelai tahoen 1937 garis uitgaven" (pengloearan biaja) lebih naik dari pada garis uitvoerders" (toekang-toekang jang mengerdjakan). Ini berarti bahwa pada moelai tahoen itoe koerang adanja toekang-toekang. Djoega adanja leiders" (pemimpin) dan toezicht" masih koerang djika dihandingkan dengan garis pengloearan biaja. Semoea garis-garis itoe seharoesnja bersamaan naik atau toeroenja. Boeat ganti kekoerangan tenaga orang itoe perloe dikerdjakan dengan overwerk". 44

17 ( Accres in totale uitgaven ten opzichte van het accres in loonen en salarissen. Grafiek 2 geeft de zelfde gegevens (waarbij de groepen loonen en salarissen zijn samengetrokken), doch thans uitgedrukt in geldelijke bedragen, waarin nog duidelijk tot uiting komt de abnormale verhouding tusschen de toename van het werk en de toename van het personeel. Ook hier komt derhalve tot uiting, dat het niet mogelijk is het materieel van de Vloot willekeurig uit te breiden, alvorens de personeelsorganisatie daarop is ingesteld, zoodat een harmonisch geheel wordt verkregen tusschen materieelsvermeerdering en personeelsvermeerdering. Het Marine Etablissement is op commercieele basis geschoeid, het systeem van bedrijfsboekhouding, kostprijsberekeningen, voor- en nacalculaties en bedrijfscontróle komt overeen met de bij groote particuliere fabrieken in Europa toegepaste bedrijfsvoering, aan welk systeem op 1 Januari j.l. door toepasselijk verklaring in de Indische Bedrijvenwet, wettelijke sanctie is verleend. Grafiek 2 menoendjoekan poela perbandingan antara djoemlah pengloearan biaja dan djoemlah pengloearan gadjih-gadjih oentoek personeel. Disini terliat djoega keadaan jang tida seharoesnja, jaitoe bahwa garis pengloearan gadjih tak bersamaan naiknja dengan garis biaja. MARINE ETABLISSEMENT. Bringkil2 dari Marine Etablissement amat loeas^ adanja, kerena amat loeas djoega keperloean dan alat- dan dienst alat- perang. Bagean..Artillerie": mengerdjakan keperloean meriam dan Marine itoe. Dalam bringkil-bringkil itoe dibikin beberapa Bagean Pyrotechnische werken": mengerdjakan pembikinan munitie (mimis, obat, patroon, bom, dlsb.). matjam perkakas. Maka dibagai djoega bringkiu tadi dalam 7 bagean, seperti dibawah ini. Bagean,,Verificatie van Zeeinstrumenten": mengerdjakan Bagean Scheepsbouw": oentoek membikin kapal goena keperloean alat- oekoer (instrument oentoek oekoer), alatoentoek mendjalankan meriam, dlsb. Djoega mengoeroes hal tentara laoetan jang tergolong ketjil seperti torpedoboot, patrouillevaartuig, dlsb., dan jang membikin betoel keroesakan kaart-kaart dlsb. dari kapal jang besar djoega. Bringkil dari bagean ini mengoesahakan pekerdjakan-pekerdjakan kajoe, besi-plaat, lajar, Lain dari terseboet diatas masih ada bagean- seperti bagean Haven, inventaris dan uitrusting", bagean,,conservatie van tali, tjet, dlsb. Schepen", bagean,,politie en debarkementsgebouwen", dan bagean Magazijndienst". Bagean Werktuigbouw": jaitoe bagean pertoekangan besi, Biaja jang dikloearkan saban tahoen: pada tahoen 1934 seperti bankwerkerij, draaierij, verzinkerij, pembikinan alattoekang, dlsb.: dan membikin poela alat^ jang terpakai dalam gewone dienst. Pada tahoen 1938 djoemblah itoe ada ƒ goena Gewone dienst dan ƒ goena Buiten kapal. Disini dibikin betoel djoega berbagai-bagai masin, ƒ goena Gewone dienst dan ƒ goena Buitengewone dienst. kraan-moeat, dlsb. Golongan ini mengerdjakan djoega reparatie diatas kapal^, 20% dari djoemblah itoe jalah goena gadjih personeel. Maka Bagean Electrotechniek": mengerdjakan semoea jang berhoeboengan dengan perkoeatan lestrik. ƒ oewang jang berfaidah di kota boleh dibilang bahwa dalam tahoen 1938 djoemblah ada Soerabaja. V. SOERABAJA ALS WOON- EN HANDELS-CENTRUM door Wanneer men de naam Soerabaja hoort, denkt men steeds aan den handel, en dit is niet vreemd. Alle groote kuststeden in Indië zijn door den Handel groot geworden en groeien daardoor nog steeds.-in zeer groote mate is dit bij Soerabaja het geval geweest. Het handelscentrum, oorspronkelijk gesticht nabij de Roode brug, bevindt zich daar nog steeds, maar breidt zich langzamerhand langs de Societeitstraat naar het Zuiden uit. De Chineesche en Arabische handel is meer geconcentreerd langs Kembang Djepoen, onmiddellijk ten Oosten van de Roode brug gelegen. In de Haussejaren zijn verschillende schitterende, uit ruime beurs gebouwde, kantoren van handels- en cultuurlichamen ontstaan. Gedurende de malaise lag de nieuwbouw op dit gebied vrijwel stil, maar den laatsten tijd zijn weer teekenen van opleving te bespeuren. Ir. R. HEIDA Hoofd van der Dienst van Publieke Werken. 45 'De Inheemschen wonen te Soerabaja in hoofdzaak in het midden en Noord-Oosten van de stad. Hun woongelegenheid kan niet direct schitterend genoemd worden, in verschillende stadsgedeelten is deze zelfs slecht. Het stadsbestuur heeft echter de laatste 10 jaren met behulp van het Gouvernement zeer veel voor de hygiëne in de kampongs gedaan. De riante woonwijken met breede boulevards liggen meer Zuidelijk. Hier vindt men de mooie woonhuizen met schaduwrijk geboomte. De vroolijk gekleurde electrische tram loopt op eigen baan midden over den breeden weg. In de meer stille zijstraten treft men rijen vriendelijke woonhuizen aa.i. Deze wijken zijn de laatste 15 a 20 jaar ontstaan. Het bouwtype wijkt af van dat van het oud Indische woonhuis van omstreeks Het laatste is niet meer exploiteerbaar te maken. De woningen zijn thans over het algemeen kleiner, maar gezelliger ingericht