Adres voor alle briepen en stukken betreffende Redactie en Administratie: Postbox 23, Bandoeng. MONUMENTENZORG,

Transcriptie

1 I.B.T. LOCALE TECHNIEK TECHNISCH ORGAAN VAN DE VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN EN DE VEREENIGING VAN BOUWKUNDIGEN 3c JAARGANG No* 6 NOVEMBER e JAARGANG VAN HET INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT Adres voor alle briepen en stukken betreffende Redactie en Administratie: Postbox 23, Bandoeng. MONUMENTENZORG, Naar aanleiding van het verzoek van den Directeur van O. en E. aan Gemeenten en Regentschappen om opgave der plaatsehjke monumenten" worden in dit nummer een aantal oude bouwwerken afgebeeld, die voor de verschillende bevolkingsgroepen van belang zijn en de aandacht verdienen. Zijpoortje van den Chineeschen tempel (Gapoera ketjil dari klenteng) Petak Sembilan, Batavia. Batavia bezit nog vele fraaie voorbeelden van Chineesche bouwkunst, vooral aan de tempels, doch ook aan een aantal oude woningen en in enkele bijna nog ongerepte straatbeelden. De tempels loopen in het algemeen nog weinig gevaar van schending door de conservatieve gezindheid der Chineesche bevolking te dien aanzien; bi) woningen en straatbeelden evenwel heeft snelle modernisecring plaats en het zou overweging verdienen tenminste enkele intact te houden. Dl Betawi misih banjak tjonto^ pembikinan romah jang berdasar pembikinan model Tjina" seperti itoe klenteng^ disana dan lain^ romah disitoe. Banjak straat^ di bagean kampoeng Tjina jang misih mempoenjai pemandangan bouwkunst Tjina", aken tetapi ada sajang di zaman sekarang ini banjak perobahan jang mengganggoe itoe keadaan jang endah Tjoema klenteng^ sadja jang slamat tida terganggoe, oleh karena banjak bangsa Tionghoa jang ingin memperhatiken itoe keadaan koeno. Akan tetapi banjak romah^ dan straat^ soedah dapet perobaan menoeroet zaman sekarang. (Foto Anionisse). 125

2 OPMERKINGEN. Monumentenzorg. Bij een brief van den Directeur van O. en E. van 1 Sept aan alle Gemeenten en Regentschappen, vergezeld van een uitvoerig schrijven van het Hoofd van den Oudheidkundigen Dienst, is aan die ressorten een opgave gevraagd van de in hun gebied voorkomende monumenten", in den zin van de Monumentenordonnantie van 1931.') Hiermede is eigenlijk, zooals in een meer uitvoerig artikel in ons zusterblad Locale Belangen van 1 Nov. j.l. reeds betoogd werd, de kwestie van de plaatselijke bemoeienis met de monumentenzorg in haar gehéél aan de orde gesteld. Want reeds dadelijk wordt door het verzoekzelf een beroep gedaan op de locale belangstelling voor, en de kennis van plaatselijke historische en cultureele overblijfselen. Maar met een antwoord op het verzoek zonder meer wordt het eigenlijke doel nog in het geheel niet bereikt, want dat doel is natuurlijk niet de registratie doch de bewaking en bescherming dier monumenten, de voorkoming vooral van hunne schending of volkomen verdwijning, die voortdurend blijkt te dreigen. De brief van het Hoofd van den Oudheidkundigen Dienst wijst met nadruk op de talrijke gevallen", die daarvan,,in de laatste jaren" te zijner kennis kwamen. En die bewaking en bescherming moge bij zeer belangrijke monumenten van nationale of wereldbeteekenis kunnen worden verricht door een centralen dienst, bij de meer talrijke van locaal belang, die toch een waardevol cultureel bezit vormen, is dat ondoenlijk, en is plaatselijke medewerking onmisbaar. Doch ook dat doel is niet het laatste: deze monumenten moeten geen doode overblijfselen van het verleden zijn, alleen gewaardeerd door kleine groepen van belangstellenden, deskundigen of touristen. Zij hebben een belangrijker functie te vervullen : zij kunnen vormen een levenden band van onzen zoo snel voortschrijdenden tijd met de perioden, waaruit zij zijn voortgekomen, zij kunnen ontwikkelen het besef der eenheid in de verscheidenheid van heden en verleden, zij kunnen uiterst leerzame lessen geven in historie en wezen ook van andere bevolkingsgroepen, zij kunnen in het kort een belangrijke opvoedende werking hebben in breeden kring. Doch ook die functie der monumenten kan niet tot haar recht komen zonder locale belangstelling, studie en publieke voorlichting. Wel zal dit werk slechts voor een deel door de ressorten-zelf kunnen geschieden, en vooral moeten worden verricht door vereenigingen of ') Deze ordonnantie noemt,,monumenten" : door menschenhand tot stand gekomen onroerende zaken, deelen en groepen van zaken, dan wel overblijfselen daarvan, die in hoofdzaak ouder zijn dan 50 jaar of tot een tenminste 50 jaar oude stijlperiode behooren en voor de praehistorie, geschiedenis of kunst van groot belang worden geacht". Ook eenvoudige gebouwen, of een of andere fraaie aanleg, een stadsgezicht en derg kunnen er dus onder vallen, mits zij slechts van voldoende schoonheid of cultureel belang zijn. andere organisaties, zooals er reeds enkele hier te lande zijn, doch de locale overheid behoort hierin toch mee, liever vóór te gaan. En vooral hare technische diensten hebben op dit gebied een zeer positieve taak: bij het bouwtoezicht: wijl dat feitelijk een directe bewaking der bestaande bouwwerken kan vormen, en bij het corrigeeren van voorgenomen verbouwingen zoon bijzonder grooten en gunstigen invloed kan hebben; bij het ontwerpen van allerlei plannen, omdat daarin, bij góéd begrip, de grondslag gelegd kan worden van een juiste opname der van belang zijnde oude bebouwingen, beplantingen en dergelijke in het stads- of landschapsbeeld, maar ook omdat door zulke plannen, bij gebrek aan begrip, juist vaak een verkeerd gebruik, verminking, ja opruiming wordt uitgelokt of zelfs voorgeschreven ; en bij de uitvoering van werken: omdat daarbij de technicus het niet zelden zelf en onmiddellijk in de hand heeft, om oud schoon te behouden en te cultiveeren, of onverschillig onder den voet te loopen of te laten loopen. Inderdaad, het valt niet te ontkennen: menige schending is, zij het te goeder trouw, door onvoldoende inzicht in de beteekenis van esthetische en cultureele waarden door een hoogeren of lageren technischen dienst bedreven! En het opvoedende werk, dat locaal gedaan moet worden, zullen de bestuurder en de technicus van goeden wille dan ook niet alleen naar buiten moeten richten (in en buiten ambtelijk verband), maar ook naar binnen! Om van dit arbeidsgebied nu tenminste éénigszins een beeld te geven, dat meer spreekt dan een betoog alleen, zijn in dit nummer een aantal afbeeldingen opgenomen van monumenten, onverzorgde, góed-verzorgde en... fout-verzorgde. Gepoogd is daarbij de verschillende cultureele tijdperken, die dit werk omvat, alle even te belichten, al is van eenige volledigheid natuurlijk geen sprake; alleen de vóór-mohammedaansche monumenten, wier beteekenis wel genoegzaam bekend is, zijn achterwege gelaten. Niet alles wat afgebeeld wordt moge daarbij de kwaliteit hebben, waardoor het op de officieele nationale monumentenlijst kan komen, doch wel is alles van een zoodanige, zij het locale waarde, dat het aanspraak mag maken ten minste op de plaatselijke zorg; ook het verlies van deze kleine, doch veelvuldiger monumenten zou voor ons land een groote cultureele verarming beteekenen. Om bij onze lezers de gedachten aan deze monumentenzorg levendig te houden, denken wij ook in volgende nummers van ons blad zoo nu en dan fraaie of leerzame voorbeelden op te nemen, waarbij wij mede hopen op medewerking uit onzen lezerskring. De Titel Architect", Een artikeltje in Promitechnea, het orgaan van middelbaar-technische en andere ambtenaren van de Provincie West-Java ^), wijst, naar aanleiding ^) Architect zijn, door A. v. Doorn, Promitechnea No. 4 van 15/X/'

3 Poera (tempel-tjandi) Bandjar Pa' tahan, Singaradja, Bali. Restauratie met toepassing van verschillende foutieve materialen en werkwijzen, die den stijl vervalschen en het geheel ontsieren; zie b.v.de,,piasan" (godenzetel) op den voorgrond met golfijzeren dak, de pannendaken met dakijzeren rand op de andere tempeltjes, de overal gecementeerde treden, de keermuren vankalisteenmetselwerk enz.; de daken behooren gedekt te zijn met idjoek, atap of sirappen enz. Vele van dergelijke leelijke restauraties zijn op Bali door de bevolking tot stand gebracht naar de aanwijzing van ondeskundige Europeesche bestuursambtenaren. Disini mereka dapet Hat, bagimana perobahan atau perbaikan di zaman sekarang ini jang diberikan oleh bangsa Boemipoetra atas pembikinan^ tinggalan dari zaman dahoeloekala ada banjak jang kliroe, biarpoen (seperti keadaan di sini) itoe biasanja dengan penoentoenannja pembesar^ bagean Europeesche B.B.-ambtenaar.Pajon jang moestinja ditoetoep dengan idjoek, atap, sirap atau dslb. disini memake zenk (liat itoe piasan jang kliatan paling moeka). Emperan^ dari zenk, plesteran cement di bagean trap-trap, dan pasangan dari batoe kali itoe semoeanja boekan kebiasaanja pembtkinan dalam zaman dahoeloe. (Foto Oadhk. Dienst) Mesigit Anke, Batavia. Dere kleine mesigit, gebouwd in 1761, vertoont in zijn hoofdopzct het normale bouwtype der Indische moskeen met vierkanten grondvorm en puntdak op 4 middenstijlen ; in de details is zij evenwel sterk oud-houandsch beïnvloed (stoep, hoofddeur met omlijsting, bovenlicht en kroonlijst, topversiering met steenen vaas i. pi. v. de traditioneele moestaka" enz); zelfs zijn enkele Chineesche invloeden merkbaar! (bovenbeeindiging benedenhoekkeper). Deze dooreenmenging van stijlen, die steeds het sterkst in Batavia is geschied, heeft niet verhinderd dat een aardig geheel is ontstaan. Nevenstaande afbeelding geeft den verregaanden staat van verval weer, waarin het gebouwtje verkeerde; het werd omstreeks 1920 door den Oudheidk. Dienst gerestaureerd, en gebracht in den toestand volgens de onderste foto. Missigii Anke di Betawi. Tjara pembikinan ini Missigit, jang terbikin pada taoen 1761, tjotjok dengan kebiasaanja boemi poetera, jaitoe dengan memake dasaran persegi, memake pajon boetjoe dan 4 bidji soko goeroe. Tjoema sadja ada tertjampoer dengan tjara-tjara niroe dari Blanda, sepertinja itoe moestaka dipasangin boemboengan batoe, pintoe besar di moeka memake lis-lis terpoeter; djoega ada tjampoeran asal dart tjaranja bangsa Tjina, sepertinja bolehnja membikin kembangan di bagean doedoer. Memang di koelilingnja Betawi banjak djoega lain-lain pembikinan romah jang bouwstijl"-nja ada tjampoeran. Biarpoen begitoe, itoe missigit misih dapet kliatan endah. Foto diatas menoendjoekan itoe missigit sabloennja diperbaiki oleh Oudheidkundige Dienst pada taoen Dibawah, foto dari adanja sekarang. (Foto's Oudheidk. Dienst).

4 van het nieuwe reglement voor het examen Architect voor Locale Werken" en een passage in het rapport der Commissie-Westbroek over de herziening, nog eens op de onjuistheid van den titel architect" zoowel voor dit, als voor het V. & W.-examen. Inderdaad is, en wordt er hier nog bij voortduring, een begripsverwarring bevorderd, die voor het bouwbedrijf zeer ongelukkige gevolgen heeft. Want parallel aan woorden als: ingenieur, dokter, advocaat en dergelijke, duidt in het Nederlandsch architect' den man aan, die in een der vrije beroepen, en wel in dat van het ontwerpen van gebouwen, zijn vak technisch, economisch en artistiek beheerscht, en daardoor een maatschappelijke functie bekleedt van gelijken rang als de evengenoemden, een positie, waaraan de daarheen voerende opleiding evenredig moet zijn, dus liefst een,,hoogere', al is dat ook naar onze meening niet de eenig mogelijke weg. De beide Indische examens evenwel, die dien titel verkenen, bereiken het peil, dat met de juiste beteekenis van het woord architect" zou kloppen, bij lange niet; immers zij voeren niet slechts typisch naar een middelbaar niveau, doch geven bovendien geen waarborg van een all-round ontwikkeling zelfs op deze hoogte, doordat daarbij aan het artistieke, dus aan het eigenlijke architectonisch kunnen geen voldoende eischen gesteld worden. En terwijl aan de titeldragers dezer examens zeker een ruime technische ontwikkeling niet kan worden ontzegd, wordt zoo dan toch bevorderd de ongelukkige gewoonte, om den onbeschermden titel van architect" te gebruiken voor hem, wien dat naar de juiste beteekenis des woords niet toekomt. Waardoor dan het veel erger, maar zeer algemeen misbruik door den geheel ondeskundigen beunhaas in het bouwbedrijf schijnbaar wordt gerechtvaardigd. Wij meenen dan ook het te mogen betreuren, dat de Vereeniging van Locale Belangen, c.q. de commissie die haar adviseerde, van de reorganisatie van haar technisch examen (waarvoor in den ouden vorm nog slechts één candidaat slaagde en waarbij het historisch gegroeide dus al een zeer kleine rol speelde) geen gebruik heeft gemaakt om deze fout te redresseeren. Dit zou te meer reden hebben gehad, omdat bij de veranderingen die in de thans grootendeels door de Provinciën overgenomen oude B.O.W.-organisatie hebben plaats gegrepen, ook het examen voor Architect bij 's Lands Waterstaat in afzienbaren tijd nog wel eens onder handen zal moeten worden genomen. Goed voorbeeld zou goed hebben doen volgen, thans is men maar voorzichtigjes in de buurt van den grooten broer gebleven... Des te meer reden is er echter, om de opmerking der commissie in haar verslag, dat beide examens tegelijk op deze fout moeten terugkomen, hier nog eens te onderstrepen, en in 't algemeen op deze kwestie nog eens de aandacht te vestigen, speciaal ook van de vereenigingen die dat nader aangaat: de Vereeniging van Bouwkundigen, die zich hierover al herhaaldelijk in denzelfden zin uitsprak, en de N. I. Architektenkring, die de meening, welke zij over dit punt wel schijnt te hebben, nog nooit tot uiting bracht. Een wettelijke bescherming van den architecten-titel moge men als het einddoel willen stellen, voorloopig zou men al tevreden mogen zijn, als de overheden en de half-officieele lichamen ophouden hem ten onrechte te verleenen. Ingang Aloon^-Noord te Solo. Op den 64eD Javaanschen verjaardag van Z.V.H, de Soesoehoenan werd hem door de Europeesche inwoners van het Rijk Soerakarta een geschenk aangeboden, waarvoor de Vorst zijn keuze het vallen op een vernieuwing van den reeds eenigszins vervallen hoofdingang van de groote Aloen^ (links, opname van ca. 1920; men kijkt in de richting van de as naar den Kraton, dien men in de verte ontwaart). Een prijsvraag, waarbij voor het bouwwerk een in de omgeving passend karakter werd verlangd, leidde tot het in de 2e foto afgebeelde resultaat (Arch. L. Schenkenberg van Mierop, Soerabaja). De aanleg bestaat uit 3 poorten (kori, de foto laat alleen de voorste zien), welke 2 kleine, ommuurde en met waringins beplante voorpleinen insluiten. De hoofdopzet van het nieuwe werk is een ernstige en als geheel geslaagde poging tot wederopvatting van de laat-javaansche stijl; de detailleering der profieleeringen enz. is echter minder gevoelig dan aan het oude werk. De beide Hindoe-Javaansche wachterbeelden zijn oud, en hierheen overgebracht. Djalan Masoek ka Aloen^ Koeion di Solo. Pada hari toemboek dalam" jang ka 64 dari Sri Padoeka Soesoehoenan oleh pendoedoek^ bangsa Europa di sekitirnja Soerakarta di hoendjoekanja soeatoe penngatan, jaitoe pembikinan gapoera (kori) baroe di moeka Aloen^sepertikliatan dl foto ini jang paling kanan. Foto kiri menoendjoekan gapoera jang dahoeloe jang soedah banjak roesak; foto dari taoen 1920; disini kliatan djoega kratonja Sn Padoeka. Dengan peratoeran prijsvraag" (bertandingan mana rentjana jang paling bagoes), terdapet soeatoe rentjana boeat itoe kori jang amat tjantik dan tjotjok dengan bouwstijl"-nja (laras anja) bangsa Djawa; sajang sadja pembikinan lis-lis pinggirin dari tembok ada tida begitoe loewes seperti gapoera jang lama; jang dapet prijs nomer satoe jaitoe Arch. Schenkenberg van Nierop dari Soerabaja. Disini kori ada 3, jang kliatan di foto tjoema jang paling moeka; di blakangnja ini kori ada plataran dimana ada tertanem 2 poehoen ringin memake pageran tembok. Retja 2 di moeka di pasang disini ataspermintaannja Sri Padoeka. 128

5 Eenigc gegevens over het onderhoud der asfaltwegen te Bandoeng. WEGENONDERHOUD. Ongeveer in 1922 werd de asfalteering van het Bandoengsche wegennet systematisch aangepakt. Nadien werd uitsluitend de methode van opperviakte-asfalteering toegepast. Met deze goedkoope methode was het mogelijk om binnen korten tijd met beperkte fondsen alle wegen van een asfalteering te voorzien. Destijds bedroegen de kosten ongeveer 45 cts/m^. Aanvankelijk werd verwacht, dat deze oppervlakte-behandeling hoogstens 4 jaar stand zou kunnen houden, maar deze termijn werd aanzienlijk overschreden. De oudste lagen bestonden reeds bijna 10 jaren en nog leek geen herhaling van de oppervlakte-asfalteering noodig, totdat vrij plotseling over de heele stad het wegdek in een steeds steeds sneller tempo slechte plekken begon te vertoonen. Een onderzoek van de asfalthuid wees uit, dat het bitumengehalte daarvan, dat aanvankelijk + 15 ''/n tot 25 "lü zal hebben bedragen, door afslijting en indringing van minerale stof aanzienlijk teruggeloopen was, waardoor het terugvloeien (levend blijven) van de asfalt niet meer mogelijk was, zoodat door de groote brosheid van de huid, deze op vele plaatsen stuk gereden werd. De vraag deed zich nu voor, hoe men dit kwaad moest bestrijden. Hierbij kon men verschillende groepen van wegen onderscheiden : Ie. Wegen, waarvan de verharding nog in goede conditie is en waarvan het dwarsprofiel normaal is (tonrondte 1 : 50). Hierbij kan men volstaan met het aanbrengen van een nieuwe paintlaag. 2e. Wegen, waarvan de verharding door inwendige slijtage of door indringen van den ondergrond in minder goede conditie gekomen is. Bij deze wegen dient men den weg op te ploegen, de verharding te verbeteren, opnieuw te walsen, waarna de nieuwe asfalthuid kan worden aangebracht. 3e. Wegen, waarvan de verharding eigenlijk nog in goeden staat is, doch waarin door verkeersslijtage gaten gevallen zijn. Bij deze wegen zou een licht ploegen en weder inwalsen van de bovenlaag aan het asfalteeren vooraf moeten gaan. 4e. Wegen, waarvan de tonrondte te groot is. Aangezien een te groote tonrondte aanleiding geeft tot uitglijden van paarden en ook slipgevaar voor auto's met zich mede brengt, is het gewenscht deze wegen onder het juiste dwarsprofiel te brengen vóór men tot overasfalteeren overgaat. Hier dient men dus eveneens de bovenlaag te ploegen en opnieuw te walsen. Voor het wegennet van Bandoeng, waarvan de oppervlakte ruim 1 millioen m^ bedraagt, werden de kosten van deze herstellingen begroot op 1 millioen gulden. Men stelde zich voor om in 10 jaar de verbetering tot stand gebracht te hebben ; per jaar zou dus f extra voor de wegen beschikbaar gesteld moeten worden. Na de periode van 10 jaar zal echter de asfalteering weer in gelijke omstandigheden gekomen zijn als thans en men zal dus nadien ook steeds in hetzelfde tempo moeten doorgaan. De financieele zorgen van de Gemeente maakten naar oordeel van B. en W. de beschikbaarstelling van f per jaar onmogelijk en met moeite werd voor 1934 een extra-post van f beschikbaar gesteld. Door het besnoeien op dezen post was het onvermijdelijk, dat de toestand van het wegennet nog aanmerkelijk achteruit ging, zoodat vele wegen van de Ie groep naar de 3e verhuisden. Een tijdelijke besparing op de fondsen brengt onvermijdelijk met zich mede, dat de totale uitgaven belangrijk stijgen zullen. Er kan dan ook niet genoeg de aandacht op gevestigd worden, dat hier penny wise pound foolish " is. Men doet dus wijs, te Bandoeng de beschikbare gemeentelijke gelden zooveel mogelijk voor het onderhoud van de wegen aan te wenden, om althans te trachten den toestand op peil te houden en voor snelle achteruitgang te behoeden. Het gewone onderhoud van de wegen geschiedde in de laatste jaren uitsluitend door het flikken. Alle gaten, die in de asfalthuid werden opgemerkt, werden schoongemaakt en gevuld met een mengsel van fijn steensplit met koude asfalt. De kosten hiervan bedroegen voor het geheele wegennet gemiddeld 5'/2 ets. per m^ per jaar. In het loopende jaar bleek, dat voor een goed onderhoud dit bedrag bij den huidigen toestand van het wegennet ontoereikend is. De vraag heeft zich nu voorgedaan of voor geringe kosten méér, in plaats van dit flikken, in afwachting van het aanbrengen van een normale asfaltlaag, niet overgegaan kan worden tot het consolideeren van het wegdek op andere wijze, waardoor een degeneratie van de bovenlaag der verharding kan worden voorkomen. Dit heeft men getracht te bereiken door het overasfalteeren met zoo gering mogelijke kosten; dus met minimum materiaal-verbruik en minimum loonen. De goedkoopste oplossing werd verkregen met Socofalt, welke cutback-asfalt uitgestreken kan worden tot een minimum van 0,3 1/m^; dadelijk na het uitstrijken wordt de oppervlakte afgedekt met een laag zand en voor het verkeer opengesteld. Met een ploeg van 20 man wordt per dag een oppervlakte van ruim 1500 m^ geasfalteerd. De kosten die aan deze methode verbonden zijn, bedragen per m^ ongeveer 6 ets., dus slechts weinig meer dan het voor flikken per jaar noodige bedrag. De analyse van dit bedrag is als volgt: 3/10 1 Socofalt a f 0,10 = f 0, Madjalaja-zand a f 0,03 =... 0,01 werkloon 0,01 gereedschappen, enz, 0,01 Totaal... f 0,06 129

6 Per dag kan (met 15 koelies en 1 mandoer) worden geasfalteerd 900 m^. Op de omschreven wijze zijn thans te Bandoeng enkele proefstukken gemaakt en tot nu toe bevindt zich de nieuw gevormde oppervlakte in een zeer goeden staat. Hoelang een dergelijke laag van minimum dikte intact zal kunnen blijven, is een open vraag. Toch kan men veilig aannemen, dat de wegen in ieder geval minstens een jaar voor verdere degradatie behoed kunnen worden. Op deze wijze kunnen dus de wegen, waarin thans nog geen gaten voorkomen, voor kosten, die slechts een weinig meer bedragen dan het gewone onderhoud, in goeden staat worden gehouden. Het toepassen van deze methode komt alleen in aanmerking voor consolideering van de steenslaglaag, in afwachting van definitieve her-asfalteering. Deze bestaat uit het aanbrengen van een dikkere asfaltlaag, waarbij als afdekmateriaal split van trachiet kan worden benut. Men verkrijgt daarbij een mooie stroeve asfaltlaag, waarvan de levensduur op 8 a 10 jaar kan worden gesteld. Hiervoor wordt te Bandoeng gewone warme asfalt benut. De kosten, die aan het aanbrengen van een dergelijke laag verbonden zijn, bedragen + f 0,20 per m^ waarbij dan 1,2 1/m^ aan asfalt gebruikt wordt. De analyse hiervan luidt: 1,2 kg asfah a f 0,065 = f 0,08 10,01 1 spht a f 0,0085 = 0,08= werkloon, gereedschappen, onvoorzien enz. 0,03= Totaal... TÖW Per dag kan (met 20 koelies, 1 koker-waker en 1 mandoer) overgeasfalteerd worden een oppervlak van 800 m\ Als bezwaar van deze methode geldt het groote stofbezwaar. De afdeklaag van split wordt weliswaar door een tandemwals aanvankelijk in de paintlaag gedrukt, doch deze is niet in staat om in korten tijd de totaal benoodigde hoeveelheid minerale stof in zich op te nemen, zoodat het resteerende deel van de split door het verkeer in de asfaltlaag moet worden ingereden. Hierbij is de tijd een belangrijke factor. Tijdens het inrijden wordt een deel van het split verpulverd en dit gevormde fijne stof wordt door wind en snelrijdende vervoermiddelen opgewaaid, waardoor voor de omwonenden een groot inconvenient ontstaat. Heeft men te maken met een bebouwing met diepe voorerven, dan is dat bezwaar nog niet zoo overwegend, maar heeft de asfalteering plaats bij een gesloten bebouwing, zooals in de winkelstraten, dan is de stofplaag inderdaad zeer schadelijk. Allereerst heeft men getracht om de periode, waarbij de split op den weg ligt, zoo kort mogelijk te maken. Uit analyses van de asfalthuid op verschillende tijden na het asfalteeren bleek, dat na ongeveer 4 dagen de samenstelling uit + 15 % asfalt en + 85 "/o minerale stof bestaat. Deze verhouding aan minerale stof neemt nadien aanvankelijk slechts zeer weinig toe. Bij verschillende wegen is men er toe overgegaan, om na 4 dagen den weg schoon te vegen. Na korten tijd vertoonden zich op deze wegen vette plekken en het was noodzakelijk om deze opnieuw met split in te dekken. Het indringen van de split in de asfalt is dus een kwestie van tijd, die tengevolge heeft, dat men bij deze methode het stofbezwaar moet accepteeren. Voor winkelstraten is het dus gewenscht om een andere methode toe te passen, waarbij het stofbezwaar bij het asfalteeren geheel wordt opgeheven. Omdat tegelijkertijd, met het oog op de beperkte begrooting, de nieuw te volgen methode ook zoo weinig kostbaar mogelijk moet zijn, is allereerst een proefstuk gemaakt met Socofalt (cutback-asfalt). De bestaande afgesleten wegoppervlakte werd met een dikke laag Socofalt afgestreken (1 1/m^); daarna werd per m^ 10 1 split aangebracht, die dadelijk met luiwagens zoo goed mogelijk met de reeds aangebrachte asfaltlaag werd vermengd. Het resultaat van deze methode was niet bijzonder fraai; in de eerste plaats bleef men het stofbezwaar behouden (zij het dan ook in geringere mate), maar bovendien bleek de menging van socofalt en split op deze wijze zeer ongelijk tot stand te komen. Hiervan getuigen de vele vette plekken, die in dit proefvak voorkomen. Op een kleine oppervlakte werd een dikkere laag aangebracht, bestaande uit 1 l/m' Socofalt en 15 1/m^ split. Na eenige dagen het verkeer te hebben gedragen, vertoonde deze laag een vrij belangrijke golfvorming, zoodat reparatie noodig was. Daarna werd overgegaan tot een ander proefvak, waarbij een tapijt van vertinde split werd aangebracht. Ten behoeve van de aanhechting werd het oude wegvlak met een dunne laag Socofalt afgestreken (0.5 1/m^), waarop een met schoppen goed doormengd materiaal van 0,8 1 Socofalt op 14 1 spht tot een laag van 14 mm dikte wordt uitgespreid en daarop ingewalst. Aanvankelijk bracht dit walsen de moeilijkheid met zich mede, dat het materiaal aan de walswielen bleef kleven. Afdekken van het tapijt met zand voorkwam het aankleven, doch daarbij trad wederom het stofbezwaar op. Het vochtig maken van de walswielen zonder aanbrengen van zand bracht verbetering, doch een gemakkelijk in walsen werd eerst verkregen, wanneer het vertinde splitmateriaal eenigen tijd had gelegen, waardoor de vluchtigste benzine-achtige koolwaterstoffen uit het mengsel waren verdampt. Dadelijk na het afwalsen werd het verkeer op de nieuwe laag toegelaten. Het resultaat van dit vertinde split-tapijt is inderdaad zeer goed te noemen; men verkrijgt een zeer gelijkmatig, stroef wegoppervlak, dat in den korten tijd, dat het voor het verkeer is opengesteld, nog geen reden tot klachten en uitsluitend tot velerlei lof heeft gegeven. Vergeleken met de, op normale wijze met warme asfalt behandelde wegen, is het wegoppervlak veel gelijkmatiger en stroever. Zooals van zelf spreekt, moeten deze voordeelen en het wegnemen van het stofbezwaar ook tot uiting komen in den prijs. Per m'^ kost een dergelijk tapijt op een oude asfaltlaag aangebracht, rond f 0,30 tegen f 0,20 voor een normale over- 130

7 asfalteering. Of de hoogere prijs ook een hoogere levensduur in zich houdt (1,3 1/m^ socofalt tegenover 1,2 1/m^ warme asfalt), is een vraag, die alleen door de toekomst kan worden beantwoord. Ook de soort van verkeer (grobaks-, alleen auto-, of gemengd verkeer) kan natuurlijk van vee! invloed zijn. De analyse van 1 m^ volgens deze methode behandeld, luidt als volgt; 1,3 1 Socofah a f 0,10 =.. f 0, spht a f 0,08^ =.. Werkloon en walswerk =:. Gereedschappen enz. =. Totaal Per dag kan (met 35 koelies en werkt worden een oppervlak van 600 m^. 0,12,. 0,05 0,01 f 0,31 mandoer) be- De wegen, die aan het begin van dit artikel onder 3e en 4e zijn opgenomen, n.m.l. die waarvan de verharding nog in goeden staat is, maar waarin plaatselijk gaten voorkomen en waarvan de tonrondte al dan niet bijwerking behoeft, werden tot voor kort uitsluitend verbeterd door het opploegen van de bovenlaag, het bijvullen en opnieuw inwalsen daarvan en asfalteeren van het nieuwe wegdek. Als doorsnee-prijs voor deze bewerking kan per m^ in totaal f 0,95 worden aangenomen. Men kan de verbetering van deze wegen ook op andere wijze tot stand brengen, n.m.l. door het afstrijken van de oppervlakte met een cutbackasfalt, het onder profiel brengen en het vullen van de gaten met een mengsel van vertinde fijne steenslag of grove split (naar gelang van de dikte der op te brengen hoeveelheid). Deze aanvullingen worden aangewalst en tenslotte wordt de weg afgedekt met een zelfde tapijt van vertinde split als hierboven reeds is omschreven. Te Bandoeng werden op deze wijze enkele proefstukken behandeld. Gedeeltelijk werd daarbij materiaal van de B.P.M, gebruikt; de oorspronkelijke wegoppervlakte werd afgestreken met 0,75 1 m^ cutback F, terwijl de vertinde split bestond uit 1,4 1/m^ Shellmac en 21 1/m^ split. Een andere gedeelte werd behandeld met Socony-producten; voor het afstrijken werd gebruikt 0,6 1/m^ Socofalt en de opgebrachte laag werd samengesteld uit 0,8 1/m^ Socofalt en 14 1/m^ split. Beide methoden zijn uiteraard niet vergelijkbaar ; met de Socofalt werd gestreefd naar een zoo goedkoop mogelijk product, terwijl de B.P.M.-methode meer op langeren levensduur is gericht. De kosten van deze beide methoden bedroegen f 0,83 en f 0,55 per m^. Vooral met Socofalt bereikt men op deze wijze dus een belangrijke besparing, vergeleken bij de oude methode, terwijl veilig kan worden aangenomen, dat het technisch resultaat zeker niet minder zal zijn, aangezien een bestaande, goed ingereden verharding niet minder vastheid zal bezitten dan een nieuw ingewalste steenslaglaag. Op deze wijze is tevens het stofgevaar geheel ontgaan. Ter juiste vergelijking van de kosten, volgen hierbij de analyses van de voor een dergelijken weg in aanmerking komende methoden: a. 1 m^ ploegen en nieuw asfalteeren. (voor 1 m^ deklaag, blijvend dik 8 cm, heeft men noodig 0,12 m' steenslag lie soort; de uitgeploegde steenslag wordt uitgezift en weder gebruikt, zoodat slechts 0,10 m^ nieuwe steenslag in bewerking wordt gebracht) 0,10 m^ Steenslag lie soort a f 3,10 = f 0,31 0,012 m^ Tjitaroem-zand a f 1,90. expl. kosten stoomwals per m^. Samen. rond. 1 m^ asphalteeren Totaal per m' 0,02 0,30 f 0,63 0,60 0,35 f 0,95 b. 1 m^ aanbrengen B.P.M, vertinde split op voor ploegen in aanmerking komenden weg. aanstrijken ^i 1 cutback a f 0,10 ^ f 0,07" vertinde M,4 1 Shellmac a 0.10 = 0,14 spht ^ 21 1 spht a 0,008^ 0,18 werkloon, 0,07 walswerk -X f 10= 0,07 (Indien deze methode in het groot wordt toegepast zal het mogelijk zijn, door volledig benutten van de stoomwals, op het walswerk nog aanzienlijk te bezuinigen.) lapwerk (oneffenheden gelijk maken). Samen.. rond.. 10 "Al onvoorzien in verband met den toestand van te lappen oppervlak Totaal per m**.. 0,20. f 0,735.,. 0,75. 0,08. f 0,83 c. 1 m^ aanbrengen Socofalt vertinde split op voor ploegen in aanmerking komenden weg. aanstrijken H 1 Socofalt a f 0,10 f 0,075 vertinde ) 0,8 1 a 0,10 = 0,08 spht ] 14 1 split a 0,0085 _ ^^ o,12 werkloon 0,05 walswerk 0,015 lapwerk (oneffenheden gelijk maken).. 0,15 Samen.. T(\49 10 "/n onvoorzien in verband met den toestand van te lappen oppervlak 0,05 Totaal per m^.f 0,54 rond 0,55 Het opploegen van de bovenlaag zal in de toekomst uitsluitend noodig zijn bij de onder 2e genoemde wegen of weggedeelten, waarvan de verharding door inwendige slijtage of door indringen van den ondergrond (klei) in een minder goede conditie gekomen is (bewegelijk). Mocht in de toekomst blijken, dat de oppervlaktebehandeling met vertinde split, ook t.a.v. levensduur, voordeelen vertoont boven die der tot nu toe gevolgde oppervlakte-asfalteering, dan kan ook het overdekken van deze wegen met een tapijt van vertinde split worden overwogen, Tenslotte verdient nog vermelding, dat de verschillende proefnemingen in overleg met- en met daadwerkelijke hulp van de Ned. Ind. Wegenvereeniging werden genomen. Ir. f. P. Thijsse. 131

8 Straat te Koedoes. Koedoes heeft nog talrijke woningen in weiverzorgden laat-javaanschen bouwstijl ; ook deze straat, speciaal de bebouwing aan de linkerzijde, vormt hiervoor een even zeldzaam als fraai voorbeeld dat bescherming waard is en bv. niet door een rooilijn behoort te worden aangesneden. De bebouwing is in beginsel open", doch de open ruimte op de erven is tot een minimum gereduceerd en de bijgebouwen zijn met topgevels tot aan de straat doorgetrokken ; veelal zijn daarin waroengs of kantoren ondergebracht. Tut schen deze topgevels ziet men de erfmuren met groote poorten, toegang gevende tot de voorerven; in feite heeft men dus een gemengde open" en,,gesloten" bouwwijze. Men lette op de groote stijleenheid, op de tegelijk rustige en krachtige werking van het geheele straatbeeld, op de mooie verhoudingen der topgevels, en op enkele aardige details (nokversieringen, gevelconsoles enz.). Een moderne behandeling van het wegoppervlak behoeft het beeld niet te verstoren, mits bij de detailleering (bv. van de weggoten!) aan de werking in het straatbeeld de noodige aandacht geschonken wordt. Di kota Koedoes misih banjak romah-romah pembikinan boemi poetera jang dapet terpelihara baik seperti mereka bisa liat di gambar ini di bagean kiri, soeatoe tjonto jang bagoes dari pembikinan berdasar dalem bahasa Blanda terbilang: laat-javaansche bouwstijl", jang haroes di djaga djangan sampe dapet diroesak pemandangannja (sepertinja sadja nanti djika ada perobahan rooilrjn'j.tjara pembikinan romah di sini dikatakan tjampoeran open bebouwing" (pembikinan romah memake kebonan di koelilingnja) dan gesloten bebouwing" (pembikinan romah tida pake kebonan kanan-kiri: petakan). Antaranja itoe romah^ gandok jang,,topgevel'-nja (pipinja) ada kliatan sampe mepet djalan, ada pintoe-pintoe gapoera, di mana bisa masoek ka kebon moeka dari itoe romah-romah. Ini bagean djalan sebetoelnja dapet pemandangan jang amat asri dan tentrem, manisdjoega djika mengliatkan itoe topgevel-topgevel jang disini dapet oekoeran jang kebetoelan. Liatlah doedoer-doedoer dari itoe romahromah jang memake kembang-kembangan dan sikon sikon di moeka romah jang memake oekiran begitoe tjantik dan dan loewes. Maka pembikinan demikian djanganlah nanti dapet diroesak; biarpoen djalannja nanti dapet diperbaiki memake aspal, pemandangan itoe akan tida bisa berobah, asal sadja itoe perobahan djalan dibikin dengan atoeran jang pantes dengan keadaan sekarang (seperti bolehnja ngatoer got^ djangan sampe kliroe.) {Foto Ie. H. Maclaine Pont.) PEMELIHARAAN DJALAN ASPAL. Dengan pembantoeanja dari Ned. Ind. 'Wegenvereeniging oleh Gemeentewerken Bandoeng soedah lama dikerdjakan boeat membikin pertjobakan tentang pemelihataan djalan aspal, soepaja dapet menjatakan bagaimana peratoeranja pemeliharaan terseboet, tida sadja jang ada cendah onkosnja, akan tetapi djoega jang ada kekal kedjadiannja. Pemberitaan dari itoe Gemeente diterangkan seperti terseboet dibawah. Ie. Tentang keroesakan aspalan dari djalan, dimana verharding" {dasaran batoe dibawah] masih ada baik, dan miringnja djalanan ada betoel: 1:50. Peratoeran jang biasa dikerdjakan jaitoe, sesoedahnja lobang-lobang diaspalan dibikin bersih, ditoetoep poela dengan kritjakan tertjampoer dengan aspal dingin; itoe peratoeran mengloearkan ongkos rata^ 5 ct/m^. Boeat mendjaga soepaja verharding" tida akan lekas roesak, lebih teroetama djika itoe djalan aspal sama sekali ditoetoep dengan lapisan aspal masakan (socofalt atawa cutbackasfalt) jang tebel ada kira^ tjoekoep memake 0,3 1/m^. Ini lapisan ditoetoep poela dengan pasir. Pengeloearan ongkos tjoekoep 6 ct/m^, biarpoen ada lebih mahal sedikit tetapi lebih bergoena. Oentoek her asfalteer ing" (penambahan aspal jang teges) bisa memake lapisan jang lebih tebel (1,2 1/m^). dan ditoetoep dengan kritjakan ketjil dan trachiet", begitoepoen terdapat aspalan jang tida bisa litjin dan bisa koeat boeat antara 8 dan 10 taoen: pengloearan ongkos dapet 20 ct/m^. Akan tetapi dengan itoe peratoeran dapet poen soeatoe kesoekeran, jaitoe kedjadian terdapat banjak aboe asal dari kritjakan jang soedah digilas oleh kreta^ dan lain kendaraan, menjoesahkan pendoedoek^ di kanan-kirinja itoe djalan. Maka ditjari poela peratoeran jang lebih teroetama jaitoe: Pertama djalanan disiram dengan socofalt tebel 0.5 1/m^. Ditoetoep poela dengan lapisan (tebel 14 mm) dari tjampoeran socofalt dengan kritjakan ketjil 14 1; sesoedahnja digilas dengan wals. Soepaja kritjakan tadi tida mlengket, kritjakan jang terboengkoes aspal diwals sesoedahnja ada kering sedikit. Dengan ini peratoeran memake perfindesp/if" (kritjakan tersiram aspal) bisa dapat aspalan jang tida begitoe litjin ; pengloearan ongkos sampe 30 ct/m^. 2e. Tentang pemeliharaan djalan aspal, dimana verharding ada soedah roesak, oleh karena soedah tertjampoer tanah gemoek dari bawah, atau banjak antjoer dan kelamaan soedah terpake, haroes diatoer seperti bcrikoet: Itoe verharding di bongkar (petjok) sama sekali, di tambah kritjakan poela, di gilas dan di aspal lagi. 3e Tentang djalan aspal, )ang verharding"-nja masih baik akan tetapi ada banjak lobang^ dan: 4e. Idem. semoeanja masih baik akan tetapi miringnja kanen kiri ada terlaloe miring, djadi amat berbahaja oentoek koeda-koeda atau kreta^ motor, boleh memake peratoeran seperti di bawah:,,verharding" dibongkar sedikit sadja, ditambah kritjakan poela, dan di aspal. Boeat pemeliharaan oentoek 3e dan 4e djoega soedah didjalankan pertjobaan oppervlakte asfalteering" (aspalan tida memake bongkar verharding) dengan vertinde split" (kritjakan ketjil tersiram ditjampoer dengan aspal). Peratoeran begini: Djalanan disapoe (disiram) dengan cutbackasfalt, sesoedahnja lobang^, atawa tambahan soepaja miringnja djalan ada betoel, ditoetoep dengan tjampoeran kritjak besarketjil jang disiram sabeloemnja dengan aspal. Digilas poela dan ditoetoep lagi dengan..vertinde split." Laloe di gilas boeat kedoea kalinja. Djika memake materiaal kloeran B.P.M, siraman jang pertama memake cutback F tjoekoep /m^, dan vertinde split dari tjampoeran 1.4 1/m^ Shellmac dengan 21 l/m^ split. Ongkos tjoekoep 83 ct/m^. Djika memake materiaal darisocony: boeat siraman memake Socofalt 0.6 1/m^ dan lapisan dari tjampoeran Socofalt 0.8 1/m^ dengan 14 l/m^ split, ongkos ada lebih moerah: 55 ct/m^. Begitoepoen dapet peratoeran jang lebih enteng ongkosnja dari aspalan dengan bongkar verharding, djoega dapet aspalan jang tida litjin dan tida beraboe. Akan tetapi itoe peratoeran baroe, misih dikatakan pertjobakan sahadja jang beloem bisa dianggap soedah ternjata ada palingteroetama. 132

9 NOGMAALS SEPTICTANKS EN ZINKPUTTEN VOOR DEN FAECAALAFVOER IN DE TROPEN. Het ingezonden artikel van Ir. Schaafsma in dit tijdschrift van September, mij door vriendelijke hand in Holland toegezonden '), noodzaakt mij nogmaals op bovengenoemd onderwerp terug te komen. Ik heb in mijn artikel in het Juli-nummer uitdrukkelijk voorop gesteld, dat algemeene rioleering (mits zonder gevaarlijke verontreiniging van openbare wateren) de ideale wijze van faecaalafvoer is. Zoodra een dergelijke rioleering ergens in Indië tot de financieel-aanvaardbare mogelijkheden zou behooren, zou ik de plannen ten sterkste ondersteunen. Buiten de steden zal zij wel nooit mogelijk zijn. Ik heb echter als mijn overtuiging te kennen gegeven dat wij geen van allen een dergelijke ideale oplossing zouden meemaken. Aangezien er intusschen toch iets met de faecaliën van onze millioenen-bevolking zal gedaan moeten worden en naar mijn meening septictank of zinkput, in elk geval faecaalafvoer in den bodem, de eenige overblijvende oplossing is, heb ik in mijn artikel voor de technici nog eens raad gegeven over de constructie. Ik accepteer dus zoolang er geen andere betere oplossing is" de verontreiniging van den bodem, omdat ik verontreiniging van de oppervlakte of waterarme openbare leidingen zeer veel gevaarlijker acht dan bodemverontreiniging. Lang niet overal en niet het geheele jaar door, zal bodem dus eventueel grondwater-verontreiniging merkbaar zijn in openbare wateren. Inderdaad acht ik septictanks of zinkputten minder gevaarlijk dan vrije loozing of op het platteland het willekeurig deponeeren op de erven. Voor de tropen durf ik zelfs met Imhoff van meening te verschillen, die blijkens het citaat van Schaafsma aanraadt: In Uebergangszeiten und für kleinere Hausergruppen soil man lieber ohne Klaranlagen auskommen als dass man Haus-Klaranlagen verwendet". Toestanden in Europa mogen niet vergeleken worden met die in de tropen, waar besmettelijke darmziekten en mijnwormziekte veel voorkomen, waar horden vliegen onvoldoende geborgen faecaliën bezoeken en waar de bevolking zich in door directe faecaliënloozing verontreinigd water zou blijven baden. Bij den bouw van een militaire kazerne werd eenige jaren geleden betoogd, dat de faecaliën zonder meer op de nabijzijnde kleine rivier zouden kunnen worden geloosd. De faeces van deze gekeurde en steeds medisch gecontroleerde groep menschen waren van zoo prima kwahteit, dat men dankbaar moest zijn ze in een openbaar water en vandaar op de sawahs te ontvangen. Deze prima kwaliteit" valt helaas voor de faeces van de vrije bevolking niet te garandeeren. Ik acht daarom als praktisch hygiënist het ') Tot onzen grooten spijt blijkt ons hieruit, dat onze poging Dr. de Nooy de opmerkingen van zijn opponent direct te doen toekomen, niet is geslaagd. Red. (Ingezonden). slot van het betoog van Schaafsma:,,steek geen kapitalen in septictanks e. d." een gevaar voor de gemeenschap. Al zal mettertijd gelukkig een riolenstelsel al onze steden doorsnijden, zoo zal toch in den langdurigen overgangstijd voor het platteland en voor de steden een ander systeem gebruikt moeten worden en zullen septictanks en zinkputten noodig blijven, tenzij men ons tijdelijk een beter systeem kan geven. Het zal niet mogelijk zijn voor onze millioenen-bevolking binnen en buiten de steden de Balische methode toe te passen en er allen een hond en een varken op na te houden om het vuile werk op te knappen. /. H. de Nooy. (Debat gesloten). Woning in Kp. Papandak bij Garoet. Nabij Garoet is in enkele vroeger zeer geïsoleerde kampoengs een woningbouwstijl behouden, die sterk afwijkt van de normale Soendaneesche, en vermoedelijk een oud-indonesische is; zij vertoont verwantschap met sommige huisvormen op Sumatra en elders. Ook het straatbeeld van de kampoengs, waar de huizen zeer dicht op elkaar gebouwd zijn met naar den weg gekeerde topgevels, is voor Java hoogst ongewoon. Di ini kampoeng pembikinan romah lain dengan kebiasaanja di antero Priangan. Bertaoen-taoen itoe matjem kampoeng tida bcrobah; boleh dikatakan berdasar,,oud- Indonesische bouwstijl" (pembikinan tjara India zaman Kedjawèn, sabeloemnja Boedo). Di lain tempat sepertinja di Sumatra djoega terdapet pembikinan romah sedemikian. ", i_ o i k ^j) K ^\J>- ^" M^ t\ü ^ ^ 'UL^I^^ g^.,.jüv-, '^H^^^l~nJ(r,i^ii..,^,,- oc^^

10 Moskee te Mantengan bij Koedoes. Deze kleine, bij een oude heilige begraafplaats gelegen moskee, werd slechts enkele jaren geleden door de oudheidkundigen ontdekt". Zij bevat ingemetseld in de muren van het gebouw, een groot aantal zeer fraaie natuursteenen medaillons en dg uit den oudsten Mohamedaanschen tijd, vermoedelijk afkomstig uit een ouder gebouw, (tusschen de poort door zijn er eenige op de foto te zien; geheel rechts zitten er twee in den voetmuur) Moet men dankbaar zijn, dat deze behouden zijn gebleven, zoo is bij de recente restauratie van het gebouw-zelf, en van verschillende poorten en ringmuren van den aanleg, zeer veel verknoeid. Bij den hier afgebeelden poortingang lette men b.v. op den rommeligen opbouw en het ontbreken van stijleenheid met de moskee-zelf, op de bonte trapbetegeling, op de empers van dakijzer, op de bovenlichtjes van hard-gekleurd glas, enz. Aan de moskee-zelf is de origineele dakbedekking van djati-sirappen nog slechts op de bovendaken behouden,op het onderste zijn maar pannen gelegd, zoodat thans aan dit kleine komplex 3 soorten dakbedekkingen van verschillende kleur en structuur zijn benut, wat een goede totaalindruk reeds op zichzelf onmogelijk zou maken! Sedan samentara taoen jang laloe oleh Oudheidkundige Dienst dapet dipelihara soeatoe missigit ketjil didekatnja keramat dekat Koedoes. Seperti mereka bisa Hat di bahageanja tembok-tembok, di mana ada keliatan beberapa batoe kembang jang biasa dipake oleh bangsa Sclam zaman dahoeloe boeat perhiasan tembok romah (liat di dalam poera dan kanan di bahagean tembok bawah), mereka bisa menjatakan bahwa ini missigit jang amat tjantik soeatoe pembikinan jang soedah toewa. Blakangan jang laloe ini diberi perbaikan jang tida pantes boeat bouwstijl"-nja (larasnja pembikinan) dari itoe missigit, sepertinja sadja tambahan di bahagean tembok poera, djobin berwarna-warna dari trap, emperan dari zenk, dan katja jang begitoe semeblak warnanja diatas pintoe-pintoe. Oleh kerena pajonnja sekarang ini terbikin dari 3 matjam, jaitoe paling atas sirap djati jang asainja dari dahoeloe, bawahnja lagi genteng, lantas ada emperan dari zenk, tentoe sadja semoean tida bisa kliatan tentrem. {Cliché Oadheidk. Dienst). RESULTATEN DER MALARIA-BESTRIJDING DOOR ASSAINEERING TE TEGAL.') Het is wel van voldoende bekendheid, dat voor de bestrijding der malaria te Tegal in de jaren 1928 en 1929 assaineeringswerkzaamheden tot stand kwamen. Uitvoerig is de geschiedenis hiervan vermeld op blz. 316 e.v. van het Decentralisatie-gedenkboek". Het komt ons voor van belang te zijn thans ruim vijf jaren na de uitvoering dezer werkzaamheden het een en ander bekend te maken over de daarmede bereikte resultaten. Daartoe leent zich bijzonder goed een ') Ter publicatie ontvangen van den Burgemeester van Tegal. 134 door Dr. R. Soesilo, Leider der Malariabestrijding van den Dienst der Volksgezondheid opgemaakt rapport, omtrent een bezoek aan deze werken en een ingesteld medisch onderzoek in geassaineerde kampongs. Wij vermelden daaruit het volgende: Teneinde een inzicht omtrent den invloed op de volksgezondheid der assaineering van de Oostelijke kuststrook van Tegal te verkrijgen, werd op den 8sten Maart 1934 de miltindex der kinderen bepaald van enkele Noordelijk gelegen kampongs, die eertijds zwaar werden geteisterd

11 door chronisch-endemische malaria, t.w. de kampongs Medjabong en Pendjalan. De uitkomsten toonen aan, dat de toestand in beide stadsgedeelten uit een malaria-oogpunt alleszins bevredigend kan worden genoemd. Van de kampong Medjabong konden 40 kinderen boven 6 jaar en 73 kinderen beneden 6 jaar worden onderzocht. Van de kampong Pendjalan kwamen ter onderzoek 45 kinderen boven 6 jaar en eveneens 73 kinderen beneden 6 jaar. De gevonden miltindices bleken voor Medjabong te zijn resp. 5 en 4.5 %, voor Pendjalan onderscheidenlijk 8 en O "/o. De zeer lage waarden bij de zeer kleine kinderen wijzen er op, dat de laatste 6 jaar de infectiekansen zeer gering zijn geweest. De enkele voelbare milten zijn klein en kunnen, waar zij bij de kinderen boven 6 jaar hard aanvoelen, gevoegelijk worden beschouwd als restanten" van infecties, opgedaan in de periode vóór de gezondmaking. Maar ook de kampongs in het westelijk gedeelte van de kotta blijken uit een malaria-oogpunt niet in minder gunstigen staat te verkeeren. Zooals bekend, werd kort na het gereedkomen van de assaineering van het oostelijk gedeelte van Tegal een aanvang gemaakt met de gezondmaking van West-Tegal, speciaal het Chineesche kerkhof en naaste omgeving. De werken omvatten ophooging en afwatering, benevens drainage van het geheele complex en uit de volgende miltindexwaarden moge blijken, dat thans in de betrokken kampongs de malaria geen belangrijke volksziekte is. Kampongs Assemtiga. Tegalsari- West en -Zuid Kraton-lor en -Kidoel. Aantal onderzochte kinderen. boven 6 jaar beneden 6 jaar boven 6 jaar beneden 6 jaar boven 6 jaar beneden 6 jaar Miltindex Ook de kinderen van die gedeelten van Tegalsari, welke bekend staan als kampong Pekaoeran en Kandangmendjangan, gelegen onmiddellijk ten Westen van de Sociëteit Slamat" werden in het onderzoek betrokken. De in deze kamponggedeelten gevonden waarden geeft de volgende staat weer: Kampongs. Pekaoeran Kandangmendjangan Aantal onderzochte kinderen. boven 6 jaar 38 beneden 6 jaar 61 boven 6 jaar 55 beneden 6 jaar Miltindex o/o O O 1.1 O Dat de thans gevonden lage waarden wel verband houden en gevolg zijn van de tot stand gekomen assaineeringswerken, leert de volgende tabel, welke aangeeft de miltindices in de verschillende voorafgegane jaren gevonden door de artsen van den Dienst der Volksgezondheid. MILTINDICES BIJ KINDEREN. Stadsgedeelten. Vóór 1926 Maart April 1926 September 1929 Mei Februari 1932 Maart Medjaboeng 89% boven 6 beneden 6 "/o boven 6 j. beneden 6 j. o/o o/o boven 6 j. ^^ ^ beneden 6 j. boven 6 j. beneden 6 j. o/o 5 4. Pendjalan - Noord boven 6 beneden boven 6 52 o; boven 6 j. beneden 6 j boven 6 j beneden 6 j. 5 boven 6 j beneden 6 j. 8 0 Pendjalan - Zuid boven 6 j beneden 6 50 Asemtiga sou/o boven 6 beneden 6 j boven 6 j. beneden 6 j 18 0 alleen bloedonderzoek boven 6 j beneden 6 j Tegalsari - West Tegalsari - Zuid j69«o boven beneden 6 j boven beneden 6 j. 40 boven 6 j. beneden 6 j alleen bloedonderzoek boven 6 j beneden 6 j Kratonlor en- kidoel 83 "lo boven beneden 6 j 40 boven 6 j. beneden 6 j alleen bloedonderzoek boven 6 j. beneden 6 j 0 0 Kandangmendjangan boven 6 j beneden 6 j Pekaoeran boven 6 j beneden 6 j

12 Achtereenvolgens werd een bezoek gebracht aan het onbekleede gedeehe van de KaH Gong met omgeving, de OosteHjke kuststrook, het gotenstelsel op het Chineesche kerkhof en de bakoebakoe (mangrove) terreinen in de kampongs Kandangmendjangan en Pekaoeran (onmiddellijk achter de Sociëteit). Tusschen de mondingen van de Kali Gong en de Kali Ketiwon, benoorden het vliegveld, hebben zich nieuwe lagunes gevormd, welke potentieel gevaarlijk zijn. Regelmatig werken hier eenige koelies om een open verbinding met de zee in stand te houden. Helaas is dit vrijwel onbegonnen werk, aangezien de zee al te spoedig de gemaakte opening met zand afsluit. De kust groeit hier jaarlijks eenige meters aan en het is te verwachten, dat de rechter leidam van de Kali Gong binnen afzienbaren tijd geheel verzand zal zijn. Volstrekt noodzakelijk is daarom een regelmatige controle van bedoelde lagunes. Gedurende het bezoek was de uitgebrachte monding van de Kali Gong open, zoodat momenteel uit deze kali geen gevaar dreigt. Teneinde deze brakwaterverzamelingen onschadelijk te houden, worden ze regelmatig met solarolie besproeid, waarbij gebruik wordt gemaakt van een geïmproviseerde sproeier. Het komt doelmatiger voor en zeker op den duur economischer, indien voor de wekelijksche behandeling der brakwaterplassen gebruik wordt gemaakt van een apparaat, dat de D. V.G. reeds jaren met goed succes heeft aangewend, t.w. de z.g. Calimaxspuit, welke te bekomen is bij Lindeteves Stokvis. Voorts wordt geadviseerd instede van solarolie te gebruiken de veel goedkoopere blubber van de B.P.M, die in larvendoodende werking niet ten achter staat bij solarolie. De groote boezem in het westelijke gedeelte van de stad, welke eertijds werd gegraven om grond te verkrijgen voor de ophooging der gevaarlijke terreininzinkingen op het Chineesche Kerkhof, verkeert thans in goeden staat en levert geen direct gevaar. De aarden goten (primitieve leidingen achter de sociëteit Slamat"), welke in het jaar 1926 op advies van den D.V.G. werden gegraven om de getijbeweging in de terreinen met bakoe-bakoeaanplant te verzekeren, verkeeren eveneens in goeden staat. Het verdient aanbeveling deze goten voortdurend op diepte te houden. De gegraven afwateringsgoot in de kampong Kandangmendjangan, welke loost op de leiding achter de sociëteit, de z.g. Sengonleiding, dient te worden uitgediept en vrij gemaakt van oevervegetatie. De aanleg van enkele open aarden zijdrains zal de afwatering nog meer ten goede komen. Er loopen een 2-tal afwaterings- tevens drainagegoten op het opgehoogde terrein tusschen de Kali Gong en de Kali Ketiwon. Het komt gewenscht voor, ter verbetering van den afwateringstoestand, een 3e parallel-drain, eventueel onderaards aan te leggen, teneinde te bewerkstelligen dat het hemelwater op het vliegveld en naaste omgeving niet te lang blijft stagneeren, waardoor malariagevaar kan ontstaan. Ook het meest Zuidelijke gedeelte van het opgehoogde terrein, bewesten den benedenloop van de Kali Gong, tusschen deze rivier en de boog in de spoorbaan van de S. C.S., verkeerde wat betreft de afwatering niet in een idealen staat. Ofschoon het recente bevolkingsonderzoek heeft geleerd, dat uit bedoelde terreinen geen onmiddellijk gevaar dreigt, kan het toch zijn nut hebben het euvel naar voren te brengen, aangezien een minder goede afwatering in dit stadsgedeelte een potentieel gevaar beteekent. Eenige voorziening t.o. van de afwatering behoeft ook het complex tusschen den boog in de spoorbaan en den grooten weg naar Pekalongan. Tenslotte wordt bij het Gemeentelijk Bestuur aangedrongen op het handhaven van den post, bestemd voor het onderhoud der assaineeringswerken. Juist in tijden van depressie is het voortzetten van preventieve maatregelen meer urgent dan in normale tijden. PENJEGAHAN TENTANG BAHAJA PENJAKIT MALARIA" DI DALAM KOTA TEGAL DENGAN PERATOERAN ASSAINEERING". Tentang penjegahan bahaja penjakit malatia" dengan peratoeran assaineering", seperti sedari tahoen 1928 kedjadian didalam kota Tegal dan sekitirnja, mereka dapet pertoendjoekan didalem rapportnja Dr. R. Soesilo, Leider dari Malariabestrijding, didalem mana rapport dapet boektiboekti, bahwa dajaoepaja demikian ada amat berfaedahnja. Ditoendjoekan djoega dengan tabel-tabel tentang keadaan miltindex" (pendapatan pemeriksaan soentik di dalam bahagean limpa (koera)) oentoek anak-anak pendoedoek di dalem itoe kota. Di ini tabel-tabel mereka bisa liat, bahwa percentage oentoek pendapatan miltindex" sekarang ioiada dapet lebih baik, djika dibandingkan dengan pendapetan keadaan percentage dari pemeriksaan miltindex di dalem tahoem 1926 laloe. Boeat ambil ringkasnja dari karangan bahasa Blanda dari ini hal, disini diterangkan sahadja tjonto-tjonto tentang assaineeringswerken" didalem kota terseboet, jang boleh dioemoemkan dan haroes diperhatikan djoega oleh Pemerentah^ lain kota, di mana sering djoega diserang oleh itoe bahaja penjakit malaria, oleh karena seperti pemberitaannja dokter terseboet pendjagaan sedemikian ada lebih enteng biajanja, djika dibanding dengan ongkos-ongkos jang nanti terpaksa akan dikloearkan oleh negeri, djika itoe penjakit soedah kedjadian menjerang dalem kota. Di sekitirnja bahagean Barat dari kota Tegal di perbaikin tanah tanah jang ada amat rendah dan lekok dengan oeroekan atau diberi drainage" (iliran got-got),soepajatida kedjadian air berdiam di sitoe. Bahagean pesisir, di kanan-kirinja lak (koeala) dari K. Gong dan K. Ketiwon ada toeboeh bebrapa rawas, oleh karena itoe pesisir semangkin lama semangkin tambah madjoe ka laoet, bertambah-tambah tanah-pasirnja jang bikin boentoe semoea iliran ka laoet atau kali-kali terseboet; tempat demikian ada amat berbahaja, maka di sitoe poen selaloe dikerdjakan boeat membikin iliran dan got-got ka laoet dan kali. Boeat boenoeh bidji-bidji njamoek malaria, jang gampang. toeboeh di tempat air masin seperti di rawas-rawas atau lak-lak terseboet, air di beri semprotan (disiram dengan sproeier) dengan minjak solar. Boeat perkakas semprot bisa memake perkakas Calimaxspuit", jang di kloearkan oleh firma Lindeteves-Stokvis, dan soedah taoen-bertaoen di pake djoega dengan berhatsil baik oleh D. V. G Mereka dapet pertoendjoekan djoega, bahwa boeat semprotin itoe air masin lebih teroetama djika memake,,blubber" (kotoran minjak) dari B.P.M, jang ada lebih moerah harganja dan berhatsil djoega boeat memboenoeh itoe oelar-oelar njamoek malaria. 136

13 Aloon^ Zuid te Jogja, gezicht van den Kraton af naar het Z. Het oud Ngajogiakarta is naar een bijzonder mooi lavaansch stadsplan op ruime wijze aangelegd (einde 17de eeuw); de hoofdweg (Maliobara) had 4 rijen waringins. Hoewel het oude stratenplan ook nu nog goed is, is het stadsschoon op vele plaatsen jammerlijk verminkt, een schending, die ook thans nog voortschrijdt. Het best behouden is almee de kleine" aloon^ achter (ten Z. van) den Kraton; zij valt nog binnen de kratonmuren (in de as van den weg naar het Z. ziet men de poort in deze muren). Het geheele plein is omringd door een steenen omwalling, met poorten en penanten; de beide speciaal vereerde middenwaringins (waringin koeroeng) worden geregeld geschoren. Sfeer, beplanting en omwallingen waren tot voor enkele jaren nog volkomen intact en stijlvol, als op de foto; sedert dien zijn de ommuringen (koeroeng) der beide waringins op weinig gelukkige wijze gemoderniseerd". Ngajogjakarta itoe soeatoe kota lama, terdiri pada abad jang ka 17. Ini kola dibikin dengan atoeran Djawa, memake rantjangan jang ada lebar dan loeas pemandangannja. Djalan jang besar sendiri doeloenja jaitoe Maliabara, di mana doeloe ada ditanemin kanan-kirinja dengan "1 larikan pohon ringin. Biarpoen itoe djalan sekarang ini dapet perobahan jang sebetoelnja membikin djelek pemandangannja, ini djalan misih kliatan asri. Oentoeng sadja itoe Aloen-aloen ketjilscblah kidoelnja Kraton tida dapet toeroet terganggoe. Ini Aloen-aloen toeroet masoek golongan dalem tembok benteng. Di pengabisan djalan ka Kidoel, kebetoelan dapet di as-nja djalan, ada kliatan soeatoe gapoera. Di koelilingnja itoe Aloen-aloen tembok lama misih ada, djoega pintoe-pintoe gapoera jang lain. Di tengah ada 2 ringin koeroeng jang selaloe dipiara. Di ini aloen-aloen keadaan misih kliatan asri, tjoema sadja itoe pager tembok dari ringin koeroeng dapet perobahan jang tida menjotjoki. (Foto Adam-Java-Instituut) Mr. D. Hudig, f. In Nederland is op 18 Sept. 11. overleden de Secretaris-Directeur van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw, Mr. Dr. Hudig. Zijn zeer groote beteekenis voor de ontwikkeling der Hollandsche ideeën op de door deze organisatie bestreken gebieden, moge blijken uit de volgende aanhalingen uit het In memoriam", geschreven door den Voorzitter H. P. J. Bloemers in het Septembernummer van het tijdschrift van het Instituut-,,Zijn arbeid in het belang der huisvesting, dien hij als Directeur van het Centraal Bureau voor Sociale Adviezen had aangevangen en in den Nationalen Woningraad voortgezet, vond zijn bekroning in het prachtig werk, dat hij daarvoor gedurende tal van jaren in het Instituut verrichtte... Met zeldzaam inzicht in de beteekenis daarvan...wist hij een geheel nieuwe belangstelling te wekken voor den stedebouw, die niet alleen reorganisatie van het Instituut en de instelling van den Stedebouwkundigen Raad tengevolge had, maar zijn zegenrijken invloed weldra in het gansche land zou doen gevoelen". Niemands werk voor de volkshuisvesting en den stedebouw in Nederland is van zoo vèrstrekkenden invloed geweest als het zijne". Wij meenen, dat de krachtige strijd van Mr. Hudig ook hier te lande een wellicht niet dadelijk aanwijsbaren, maar daarom niet minder grooten invloed ten goede heeft gehad op de ontwikkeling van den Indischen stedebouw. BERICHTEN. Vaststelling van Verordeningen met Teekeningen. Ter zake van de kwestie, waarover een Opmerking" ging in ons Januari-nummer van dit jaar: hoe de afkondiging moet geschieden van bij locale verordeningen behoorende teekeningen, is dd. 1 Nov. een beslissend rondschrijven van den Directeur B.B uitgegaan. Allereerst wordt daarin nog bevestigd, dat beperkingen van het gebruik van eigendom door rooilijnen, wegenplannen, bestemmingsplannen, bouwschema's, e.d. naar de opvatting van de Regeering behooren te worden opgelegd niet bij eenvoudig raadsbesluit doch bij verordening". In overeenstemming met de, ook door ons blad verdedigde praktijk van Midden-]ava en afwijkende van die van West-Java, (waar de Provincie voor hunne afkondiging de opname van teekeningen in het provinciale blad door middel van reproductie verlangde), is de Regeering van meening, dat het nut van zoodanige reproductie niet tegen de, onder omstandigheden zeer hoog oploopende, kosten opweegt, en dat voor Java en Madoera volstaan kan worden met verwijzing in den tekst van de verordening naar gewaarmerkte, ter provinciale secretarie en ter secretarie van het betrokken regentschap of van de betrokken stadsgemeente te deponeeren kaarten of plannen". Voor de Buitengewesten treedt dan het kantoor van den Adviseur voor de Decentralisatie in de plaats der provinciale secretarie. 137

14 Decentralisatiecongres Voor het Decentralisatiecongres, dat in 1935 te Bandoeng zal plaats vinden, is als eerste hoofdonderwerp gekozen,,de Locale Ressorten en de Welvaartsbevordering", terwijl als sociaal-technisch hoofdonderwerp zal worden gesteld De Aanleg van stedelijke bevolkingskampoengs". Over het laatstgenoemde onderwerp zal materiaal verzameld worden door het rondzenden van kleine vragenlijsten aan de Zelfbesturen, Gemeenten en Regentschappen. Examen Architect Locale Werken. Naar wij vernemen, is op den oproep tot deelname aan het eerste examen voor Architect L.W., dat na de reorganisatie zal worden gehouden, een zeer bevredigend aantal antwoorden binnengekomen. Daar de reflectanten bijna algemeen bezwaren bleken te hebben tegen een afnemen in Januari, zal het eerst omstreeks Mei worden gehouden. <l Pendapa voormalige Regentswoning Salatiga. (foorzijde). Deze pendapa heeft een mooie situatie aan de Aloen^, is goed van verhoudingen, en is versierd met zeer opmerkehjk snijwerk o.a. aan de op deze foto zichtbare overstek-consoles van ongewoon model. Het hek is vermoedelijk een (minder geslaagde) latere toevoeging. Na de vereeniging der regentschappen Salatiga en Semarang is deze Regentswoning in gebrurk genomen door de Veldpolitie, en de fraaie pendapa wordt bedreigd met amoveering of verminking. Dapet tempat jang kebetoelandi Aloen-aloen. Oekoeranoekoeran semoeanja timbang. Itoe oekiran^ dari sikon^ di emperan ada baik loear biasa. Sesoedahnja Regentschap Salatiga dipersatoekan dengan Regentschap Semarang itoe Kabopaten laloe dipake boeat tangsi pèlpoelisi. Asal sadja nanti itoe pendapa jang amat tjantik dan bagoes djangan diberi perobahan jang menimboelkan keboesoekan tentang ini pembikinan jang soedah baik keadaantija. (Foto Java-Institaat). Internationaal Woningcongtes, Praag. De beide internationale enquêtes, ingesteld ter voorbereiding van het Woningcongres van het Internationaler Verband für Wohnungswesen, dat in Juni 1935 te Praag wordt gehouden, zijn na overleg met het congressecretariaat door de Technische Commissie van de Vereeniging van Locale Belangen voor Indië bewerkt: beantwoording wordt van een aantal Gemeenten en eenige andere instanties verwacht. De beide onderwerpen:,,de Bouwwijze en Inrichting van Kleine Woningen", en,,de Verbetering van Slechte Stadsdeelen" zullen gelegenheid geven om het vele werk, dat in de laatste tientallen jaren hier te lande op die gebieden is verricht op het laatste in den vorm van,,kampoengverbetering" eens in internationaal verband te toonen; en dat pleegt niet alleen leerzaam te zijn voor den kijker, doch evenzeer voor den inzender, die er zoo eens een objectiever oordeel over kan vo men, wat zijn werk in het gróót gezien eigenlijk beteekent. Naar wij vernemen, ligt het dan ook in de bedoeling, te trachten mede eenige Indische technici aan het congres te laten deelnemen, terwijl van het verzamelde materiaal dat bovendien internationaal gepubliceerd wordt zoo mogelijk ook hier te lande gebruik zal worden gemaakt. MEDEDEELINGEN. De Heer Ir. J. A. Verhoef is wegens vertrek met buitenlandsch verlof uit de redactie getreden en als redacteursecretaris opgevolgd door Ir. J. J. Heyting, ingenieur bij de afdeeling Spoorwegtoezicht van het Departement V. 6 W. Het adres voor alle brieven en stukken voor Redactie en Administratie blijft: Postbox 23 Bandoeng, Telefoon Bandoeng Ingangspoortje te Magetan. Magetan heeft een bijzonder aardigen inheemschen woningbouw, veelal van steen, met elegante en rijksversierde daken. De verklaring tot..monument" van een poortje als dit is natuurlijk uitgesloten; toch verdienen ook de kleine voortbrengselen van een dergelijke opmerkelijke plaatselijke bouwstijl door locale belangstelling zoo mogelijk behouden te blijven en... goed verzorgd te worden, opdat zij niet wegens bouwvalligheid moeten verdwijnen. Gapoera ketjil di Magetan. Di sekitirnja Magetan baniak romah^ gedong bikinan Boemipoetra, jang kliatan endah^ jang memberi ketjaniikan jaitoe pajon-pajon jang pake kembang-kembaig. Gapoera seperti gambar mi tcntoe sadja lida boleh dikatakan soeatoe,,monument," tjoema sadja ada sajang, djika pembikinan jang bagoes-bagocs seperti ini tjonto nanti dapet dibongkar karena soedah keroesakan. {Foto Ir. H. Maclaine Pont). 138

15 Minaret van de Moskee. (Menara dari Missigit) Koedoes. Dit merkwaardige bouwwerk behoort tot de oudste Mohamedaansche op Java, en vertoont dan ook in de bouwstijl nog alle kenmerken van de pre-mohamedaansche periode. Het is, als de meeste werken uit dien tijd, geheel opgetrokken uit baksteen, die veelal zeer nauwkeurig werd bewerkt en op elkaar geslepen, zonder zichtbare specielagen (wellicht werd een vloeibaar plantaardig plakmiddel toegepast) Deze baksteenen monumenten, waarvan er in sommige streken nog meerdere over zijn, zijn minder houdbaar dan de oudere van natuursteen, en vergen meer herstel of onderhoud ; veelal zijn zij in den loop der jaren daarbij reeds erg verknoeid. Ook de Moskee en de Minaret te Koedoes zijn aan dit lot niet ontkomen; de Moskee is ca. 10 jaar geleden bij een restauratie ernstig ontsierd, terwi l de Minaret thans door een stijllooze klok is verfraaid". Soeatoe tjonto dan pembikinan orang Selam dan zaman dahoeloe. Temboknja dipasang dengan loeloeh jang amper tida kliatan (djika tida salah memake tjampoeran getah dan pohon-pohon). Di Iain tempat djoega banjak monument^ memake pasangan tembok seperti ini matjam; pembikinan jang Icbih toea memake tembok dari batoe goenoeng lebih gampang pemeliaranja. Banjak dari itoe monument^ dapet perobaan jang tida begitoe tjotjok dengan bouwstijl"-nja. Perobaan sedemikian dapet djoega itoe missigit dan menara dari Koedoes pada 10 taoen jang laloe; sekarang ini ditaroeki djoega soeatoe lontjeng jang tida laras boeat disini. {Cliché Oadhk. Dienst). UIT,.PUBLIEKE WERKEN". Ruilverkaveling. In Publieke Werken No 3 bepleit ]. M. de Casseres, vroeger leider van de Stadsontwikkeling van Eindhoven de snelst gegroeide Nederlandsche stad.thans Hoofd van den Technischen Dienst voor Streekplannen van N.-Brabant, met kracht een wettelijke regeung der ruilverkaveling. Heeft de Gemeente den grond voor een uitbreiding op gebied, dat niet in één hand is, niet zelf in bezit, dan staat men voor de keuze een uitbreidingsplan op te stellen berustend op de grondbezitsverhoudingen, dat in geen enkel opzicht beantwoordt aan de sociale en verkeerstechnische eischen, óf een uitbreidingsplan te maken, waarvan de verwerkelijking niet dan door onteigening op groote schaal mogelijk is". Ook bij het bouwen aan bestaande wegen beteekent de bestaande verkaveling veelal een onoverkomelijke belemmering om tot een juiste bebouwing te geraken. Naast de belangen der gemeenschap worden ook de particuliere grondbezitters door dezen toestand geschaad." Het blijkt nu in de praktijk bijna onmogelijk om langs geheel vrijwilligen weg tot ruiling van gronden en herverkaveling te geraken. Men erkent in het algemeen wel het nut van een dergelijke ruilverkaveling, doch meestal doen zich moeilijkheden voor van persoonlijken aard, die de verwezenlijking belemmeren. En toch is zonder ruilverkaveling een redelijke stadsuitbreiding dikwijls niet te bereiken". Een wettelijke grondslag is daarom noodig, en de schrijver wijst daarbij als voorbeeld op de Kantonale regeling van Zurich (Zwitserland). Daarbij kan de uitverkaveling worden toegepast op een gebied, waarvoor een goedgekeurd uitbreidingsplan bestaat, (en) worden aangevraagd door lederen grondbezitter in het betreffende gebied of door den Gemeenteraad ledere betrokken grondbezitter kan bezwaren inbrengen Na goedkeuring van de ruilverkaveling moeten alle betrokken grondbezitters hun aandeel in de kosten betalen". Het algemeen project van de ruilverkaveling wordt eerst met de betreffende grondbezitters besproken; de ruiling, resp. verrekening of schadeloosstelling geschiedt op grond van door een schattingscommissie vastgestelde grondprijzen. Daarna volgt de legale afwikkeling, doch grondbezitters, die met de vastgestelde prijzen niet tevreden zijn, kunnen zich tot de Kantonale regeering wenden met hunne bezwaren. De straataanlegkosten worden verhaald op de aan de wegen gelegen perceelen. K. In het October-nummer in een artikel opgenomen over»de loozing van het Amsterdamsch rioolwater op het IJsselmeer", door Mevr. Dr. Wibaut, Dr Heyman en Floofdingenieur Nauta. Biologe, bacterioloog en ingenieur geven hier, ieder op hun gebied, bijzonderheden over de wijze van afvoer, aard en hoeveelheid van het geloosde water, de graad van verontreiniging van het zeewater, zoomede de invloed van het rioolwater op de flora en fauna van de Zuiderzee, vóór en na de afsluiting. Aan het slot worden een tweetal vragen gesteld, welke door schrijvers als volgt beantwoord worden: Wat was de invloed van de loozing van Amsterdamsch rioolwater op de Zuiderzee? Over het algemeen maakt het den indruk, dat de verontreinigende werking uitgaande van het rioolwater en de modderlaag op den bodem eenerzijds en de zelfreinigende kracht van het water, gesteund door de verdunning en verspreiding van het rioolwater anderzijds, tot een evenwichtstoestand hebben geleid, waarbij op een afstand van slechts eenige honderden meters van den rioolmond reeds van een zeer bevredigenden toestand gesproken mag worden. De rioolstoffen hebben op het plankton een gunstige werking, welke reeds op m uit den rioolmond merkbaar is. Heeft de afsluiting der Zuiderzee wijziging in den toestand gebracht? De afsluiting van de Zuiderzee heeft geen merkbare wijziging in den toestand gebracht. Wat de geleidelijke verzoeting van het IJselmeer voor gevolgen zal hebben, valt nog niet te beoordeelen. Voorshands is ook daarvan geen nadeelige invloed merkbaar. Hg. 139

16 VAN DE BOEKENTAFEL Polytechnische Bibliotheek No. 89, 93 en 94. Uitgave N.V. Uitgevers-Maatschappij v/h Van Mantgem 6 De Does, Amsterdam. No. S9. Het detailleeren naar schetsontwerpen, door f.h. Emck. Prijs f 2,90. Dit zeer interessante werkje is samengesteld door een leeraar aan de M.T.S. te Groningen en uit alles is direct de paedagoog te bemerken. De teekeningen zijn goed verzorgd en duidelijk, de schetsen zeer aantrekkelijk. Maar nog meer spreekt het leeraarsambt van den schrijver uit den bijbehoorenden tekst. Te beginnen met eenige zeer eenvoudige opgaven, voert de heer Emck den aandachtigen bestudeerder via de ontwerpen van een paar landhuisjes naar grootere gebouwen en laat hem het geheele ontwerpwerk, ook het zoo menigmaal, noodzakelijke wederom omwerken van hetgeen reeds gedetailleerd was doorloopen. Dat de gekozen onderwerpen uit den aard der zaak Hollandsch zijn, is in dit geval geen nadeel. Het werkje onderwijst en is daarom voor den a.s. bouwkundige warm aan te bevelen. No. 93. Hoe zwaar?, door P. Bakker Nzn. Prijs i 1,60. Dit werkje heeft als ondertitel:,,handleiding bij het berekenen van eenvoudige balken van hout, staal en gewapend beton" en is in zijn geheele opzet zeer sober en eenvoudig gehouden. Hoewel er op dit gebied reeds veel bestaat, zoo zal ook dit boekje zijn weg wel vinden. Jammer dat de aanduiding der eenheden afwijkt van het gebruikelijke (T=spanning, bijv.). No. 94. Fundeeringsmethoden en bijkomende werken. door M. Sirag Jzn. Prijs f 3,25. De architect en leeraar M. Sirag heeft de Hollandsche bouwwereld reeds aan meerdere goede werken geholpen en ook bij dit boekje stelt hij niet teleur. Alhoewel de Indische bouwkundigen bij het raadplegen van Hollandsche boeken veelal stuiten op constructies en methoden, die hier te lande ongebruikelijk zijn, zoo is dat bij het hier genoemde werkje in veel mindere mate het geval. De opmerkingen over grondonderzoek, uitzetten van bouwwerken, bemaling en de tamelijk uitgebreide behandeling der diverse fundeeringsmethoden zijn ook voor tropische toestanden van groote waarde (heien, betonpalen, puttenfundeering enz.) In één woord een goed boek. V. Perspectief teekenen. door ƒ.ƒ. Vriend en G. Arendeen. Uitgave Mij. Kosmos Amsterdam Prijs Fl. 3,90 Wij herinneren ons uit onze studiejaren, de min of meer droge kost, welke de perspectief-studie ons te verwerken gaf. Na lang zwoegen werd van een bouwwerk een perspectiefprestatie geleverd, die ons toch niet kon bevredigen en dan ook terdege werd,,bijgewerkt". Het is wel voor iedereen, die eenigszins met bouwkundig bureauwerk bekend is, geen geheim meer, dat voor perspectiefteekeningen geen zuiver theoretische methoden meer gebruikt worden. Zeer terecht merken de schrijvers bovendien in hun voorwoord nog op, dat uitgewerkte,,perspectief-schilderijen" niet meer gewenscht worden. In het onderhavige werkje wordt het perspectiefteekenen behandeld. Hoe het behandeld wordt, is in drie woorden te zeggen:,.kort, klaar en practisch". Zelfs met zeer geringe theoretische perspectief-kennis, zal, aan de hand van dit nuttig boekje, de bouwkundige zijn noodige perspectiefteekeningen, of schetsen, in korten tijd weten samen te stellen. De uitvoering, druk, indeeling, de voorbeelden en de foto's, dit alles geeft den indruk, dat hier weldoordacht gewerkt is met den ernstigen wil, om wat goeds te bereiken. 140 Wij willen er nog aan toevoegen, dat dit werkje door ons zelf, bij de eerste de beste gelegenheid terdege gebruikt zal worden en bevelen het anderen warm aan. Hs. N. I. W. V. Voor de technische wereld zijn de groote internationale congressen op verschillend technisch gebied steeds belangrijke en leerzame gebeurtenissen. N.h.v. is dit belang niet zoozeer gelegen in de eigenlijke congreszittingen, waar veelal tijd te weinig en menschen te veel zijn voor grondige besprekingen. Het nut van deze congressen ligt ten eerste in de prae-adviezen, die er voor worden uitgebracht en vervolgens in de gelegenheid, die de congressisten hebben tot onderling contact met in een zelfde tak van techniek werkzame deskundigen en in het aanschouwen van op andere dan de eigen leest geschoeide technische werken. Nu is het slechts aan weinigen beschoren de groote internationale congressen mede te maken; de prae-adviezen daarentegen vormen een voor velen toegankelijk materiaal, dat ongemeen waardevol is als betrouwbare momentopname van den stand eener tak van techniek over de geheele wereld. Het is daarom toe te juichen dat bij het jongste, 7de, Internationale Wegencongres (dat in September te München gehouden is) Ned.-Indië voor het eerst officieel heeft deelgenomen aan de indiening van prae-adviezen en de Ned. Ind. Wegenvereeniging, die hiertoe het initiatief nam, heeft daarmede goed werk verricht. Het lijkt ons daarom nuttig hier te vermelden, dat de van uit Ned. Indië ingediende prae-adviezen in Hollandsche vertaling eenigen tijd geleden als publicatie der Wegenvereeniging verschenen en verkrijgbaar zijn onder de volgende no's: No Prae-advies over bitumineuze wegconstructies (in het bijzonder t.a.v. zuinig gebruik van het bindmiddel en stroefheid van het wegoppervlak), samengesteld door ir. J. ]. Jonker en Jhr. ir. C. Ortt. No Prae-advies over aanleg en onderhoud van buiten- en stadswegen op zoo economisch mogelijke wijze, samengesteld door ir. J. Adriaanse en ir. E. Fels. No Prae-advies over voorschriften t.a.v. voertuiggewicht en -afmetingen, samengesteld door Jhr. ir. C. Ortt. Op de jongste der N I.W.V.-publicaties No. 135, ge- 7 titeld: Verkeersveiligheid en slipgevaar", hopen wij t.z.t. terug te komen, daar hierover meer te zeggen valt dan in het bestek dezer rubriek past. O. NIRTA-Mededeelingen. Van den Nederlandsch-Indischen Raad voor Technische Arbitrage ontvingen wij Mededee/mgen No. 7 van September 1934, waarin als eerste publicatie van de A.T.V.-studiecommissie, ongeveer de helft van het ontwerp A.T.V. (Algemeene Technische Voorschriften voor de uitvoering van bouwwerken) is opgenomen. De commissie heeft zich voorgesteld, de A. T. V. te splitsen in drie deelen; Algemeene voorschriften, Materiaaleischen en Uitvoeringsvoorschriften. Daarvan wordt thans een gedeelte van beide laatste gepubliceerd, waarbij het / NIRTA-bestuur het verzoek doet om kritiek uit te oefenen (vóór 31 Januari 1935) in den meest uitgebreiden zin, zoowel wat de practische bruikbaarheid der verschillende voorschriften betreft, als aangaande den inhoud, omvang en de redactie i- der uitvoeringsvoorschriften en materiaalkeuringseischen, opdat de commissie bij haar verderen arbeid hiermede rekening kan houden. Het behoeft geen betoog, dat een vaststelling van al-, gemeen geldende, technische voorschriften van zeer veel belang is, zoowel bij de uitvoering van landswerken, als voor de locale ressorten en de particuliere bouwwereld, waardoor groote vereenvoudiging verkregen zou kunnen worden bij de samenstelling van bestekken. Hierin kan men dan volstaan met te verwijzen naar de A.T.V., terwijl tevens, doordat de ^ wederzijdsche rechten en verplichtingen van Directie en Aan- 1 nemer nauwkeurig omschreven zijn, het ontstaan van geschillen zooveel mogelijk uitgesloten wordt. Deze mededeelingen worden dan ook ten zeerste in de belangstelling van alle toekomstige gebruikers aanbevolen. Hg. '\'/ «j; ï" '

17 ^i^&4^«^^ Chineesche Tempel Koan len te Cheribon. Volgens oorkonden moet deze tempel reeds in 1658 bestaan hebben, onder den Chineeschen Keizer Khang-hi; herstellingen hebben plaats gehad in 1791, 1829 en De rijkversierde noklijst draagt symbolische figuren: in het midden de Kilin of eenhoorn, met parel in vlammen-rand, geflankeerd door 2 draken; op de zijdaken dolfijnen. De groote ronde vensters hebben mooie vullingen van houtsnijwerk (drakcnmotief). De tempelwarden vertoonen zeer fraai schilderwerk. Het hek is vermoedelijk een latere, weinig fraaie toevoeging. Menoeroet tjeritaan hikajat-hikajat ini klenteng soedah terdiri pada abadnja Radja Tjina Khang-hi (1658); pada taoen 1791, 1829 dan 1889 diperbaiki poela. Perhiasan di atas doedoer itoe ada maksoednja symbool" sepertinja itoe gambarnja chewan Kilin, naga bledèk, dan di pajon seblahnja, ada gambar ikan laoet jang dalam bahasa Blanda terbilang dolfijn". Kanan kirinja itoe naga bledèk diberi kembangan berwarna merah. Lain perhiasan jang bagoes jaitoe oekiran-oekiran di bagean djendela, dan tjet-tjetan bahagean tembok-tembok. Pager jang kliatan barangkali tambahan sadja. Disini tida begitoe bagoes. (Foto Oudheidk. Dienst). UIT DE TIJDSCHRIFTEN, Het in deze rubriek weergeven van meeningen houdt niet in dat de redactie het daarmede eens is. doch uitsluitend, dat het onderwerp haar belangrijk voorkomt. Dr. H.P. Berlagc. De gedenkwoorden, in de Nederlandsche vakpers aan Dr. H. P. Berlage bij zijn overlijden gewijd, getuigen ervan, hoe algemeen van dezen grooten mensch en architect, ook door de jongeren, de beteekenis wordt erkend. Zijn eigenlijke pioniersperiode, de tijd dat hij de Amsterdamsche beurs ontwierp en tegen den voozen 19e-eeuwschen stijlnamaak den grooten strijd aanbond, ligt reeds 40 jaar achter ons, de periode, dat hij door alle jongeren als den grooten baanbreker en meester werd erkend, reeds een 20 a 30 jaar. Daarna schenen, terwijl hij den eigen weg bleef gaan, de jongeren zich van hem af te keeren, eerst de z.g. Amsterdamsche school onder de Klerk c.s., later de nieuw-zakelijken. Maar zijn grootheid en kracht bleken sterk genoeg hierboven uit te rijzen. Zijn credo, schrijft J. P Mieras in het Bouwkundig Weekblad No. 33, zijn credo was: Stijl is Rust", en altijd is de stijl van zijn bouwwerken, van zijn geschriften en van zijn gedragingen, rust" geweest Zijn geest ademde, ook in zijn grootste verlangens, rust en kwam daardoor altijd boven de nerveuze trilling van den tijd en het jachtende leven uit. Door die rust is hij leider geweest.... Zijn Rust-Idee was de component, die het krachtenstelsel van zijn beginselen, zijn groot kunnen en zijn groot karakter het evenwicht gaf om er leider mede te kunnen zijn.... Al kwam zijn leiderschap niet meer zoo evident naar voren als weleer, de toekomst zal eens uitmaken of zijn invloed van de laatste 20 jaren niet evenveel en daardoor méér beteekenis heeft gehad dan in den glorieuzen tijd, toen hij het zichtbare middelpunt van de beweging was". En in hetzelfde blad wordt aangehaald wat Prof. Roland Holst van Berlage in 1916 schreef: zelfs zij die niet blind zijn voor de tekortkomingen van zijn arbeid, gevoelen zich gesterkt door de eenvoudige waarheden die hij doorzag, en waarnaar hij zich richtte." Zeer goed schrijft C. van Eesteren in het Tijdschrift voot Volkshuisvesting en Stedebouw No. 9 over het stedebouwkundig werk van Berlage : De beteekenis van Berlage voor de ontwikkeling van den stedebouw en de volkshuisvesting in Nederland wordt ons eerst recht duidelijk, wanneer wij zijn nagelaten werken vergelijken met overeenkomstige uit denzelfden tijd, en nog meer, wanneer wij de stadsuitbreidingen van één generatie vroeger gaan zien" ; de toen gemaakte wijken waren onhygiënisch, troosteloos, plat, banaal en leelijk. Dan, op het oogenblik. dat wij deze wijken voor ons zien, begint Berlage als stedebouwkundig architect voor ons te leven. Dan beginnen wij iets te beseffen van zijn worsteling met deze wel zeer banale werkelijkheid, gevoed door zijn weerzin tegen de onmenschehjkheid dezer stadsuitbreidingen,,het gebied van den stedebouw lag nog vrijwel braak. Over het hoe en wat bestonden betrekkelijk weinig praktische denkbeelden. Het was toen Berlage, die den weg naar een beter stadsplan vond Terecht oefenen wij nu kritiek uit op de stadsplannen, welke (hij) ons naliet. Aan vele primaire eischen, welke op dit oogenblik gesteld kunnen worden, voldoen zij niet." Doch dit vloeit in de eerste plaats voort uit het ontbreken van een,,juist en voldoende voorbereid programma van eischen",! 141

18 waaromtrent slechts vage ideeën bestonden; daardoor kwam onwillekeurig het accent op het stadsbeeld, dat hij wilde creeeren. Alle voorbereiding tot een programma, gegrond op een wetenschappelijk onderzoek, op survey, op sociaaleconomische studie,. voor ons vanzelfsprekende dingen, ontbrak Indien deze begrippen in enkele hoofden reeds bestonden, zoo waren het voor de praktijk toch nog zwevende Doch niettegenstaande die voor ons absoluut onvoldoende en gebrekkige voorbereiding heeft Berlage ons stedebouwkundige werken nagelaten, die wij moeilijk zullen kunnen overtreffen in wat hun wezenlijke kwaliteiten betreft, al mogen onze plannen dan ook formeel verder zijn Bezieling en intuïtie deden hem den juisten weg vinden Hij was een der eerste moderne architecten, die overtuigd was van het sociale karakter van de architectuur en den stedebouw En ook in den stedebouw was zijn werken een voortdurende strijd met valsche overleveringen; hij zocht zuiverheid en waarheid. in een tijd toen de meeste architecten alleen den schooten schijn kenden, welke in wezen leugenachtig was,. en bouwde als hij kiezen moest, liever leelijk en waar, dan schoon en gelogen Zijn we op den weg, door Berlage gewezen, voortgegaan of is er stagnatie geweest'' Ik vrees het laatste... Moge hierin een aansporing liggen om zijn werken te bestudeeren en om op den weg voort te gaan, welken hij ons wees Niet formeel, maar in wezen, dan dienen wij de omwikkeling van den stedebouw en de volkshuisvesting ' Ook deze schrijver meent, dat,,het zaad ontkiemt", juist bij de jongere generatie, die,,zoekt naar het wezen der dingen, en daarvan (wil) uitgaan bij haar werken,' die zoekt naar wat Berlage zelf formuleerde als cultuur,,de overeenstemming tusschen geestelijke kern en stoffelijken vorm. Nederlandsche Monumentenzorg. Het IS merkwaardig doch voor zoover bekend, bestaat er tusschen beide brieven geen verband dat slechts kort voor de Directeur van O en E. zich t z. van de mo numentenzorg richtte tot de Indische Gemeenten en Regentschappen, de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen zulks in Nederland deed jegens de Gemeenten met een schrijven van bijna gelijke strekking, o m gepubliceerd in No 7/8 van het Tijdschrift voor Volkshnisvesting Evenwel was dit niet als hier, het zoeken van het eerste contact, doch een nadrukkelijke herinnering aan een vroeger verzoek om bij alle mutaties, die bij momenten plaats hebben (ook verkoop en dg ) en bij alle gevaren die dreigen, den Minister zulks te berichten, opdat deze den daarvoor georganiseerden rijksdienst kan inschakelen Een monumentenwet heeft Nederland zooals bekend nog immer met, doch wel hebben vele Gemeenten monumentenverordeningen, uiteraard van minder versterkend effect dan b.v onze ordonnantie Ook echter is er reeds een registratie, en wel in den vorm eener Voorloopige lijst van Nederlandsche Monumenten van geschiedenis en kunst," die vanwege het ministerie IS opgesteld Nederlandsche Monumentendag. (Ir. Wouter C(ool) schrijft '] ia de Ingenieur No 38 d j over den 9den Monumentendag die in September te 's Hertogenbosch werd gehouden, deze organisatie is een combinatie o a van de vereemgingen ANWB, Heemschut, Behoud van Natuurmonumenten en vele andere Een kenmerk van deze jaarlijkse bijeenkomsten is wel, dat gemeenlijk een der sprekers het werk van de Nederlandse ingenieurs hekelt ten aanzien van hetgeen zij door hun constructies bederven op een of ander gebied Overigens zijn deze critici beminnelijke en bekwame mannen, en gelukkig gieten zij hun bewoordingen van veroordelenden aard in zodanigen vorm, dat vertegenwoordigers van de beschuldigde partij welwillend kunnen blijven toeluisteren. Toch zou het goed en nuttig zijn indien meer ingenieurs den Monumentendag bezochten. ' Gesproken werd o a door het Hoofd van den Technischen Dienst der Streekplannen in de Provincie Noordbrabant over Streekplanwerk en Landschapsschoon. In een andere ) Als thans immer in de spelling-marchant voordracht over den weg m het Landschap deelde de spreker mede, dat de minister van Waterstaat m voorkomende gevallen bij nieuw en wegaanleg een landschapsarchitect (zal) raadplegen, hetgeen door de vergadering werd toegejuicht" Duitsche Stedebouwwet. Een artikel van Ph A Rappaport in het Tijdschrift voor Volkshuisvesting, 1934 No 3, handelt over een belangrijke nieuwe Duitsche Stedebouwwet van September 1933 Met deze wet begint thans het Rijk als geheel de stedebouwkundige vragen te behandelen Verdere wetten... " zullen volgen Helaas echter is thans nog de competentie op het gebied der stedebouwwetgeving tusschen het Rijk en de afzonderlijke Duitsche landen verdeeld '.Aanleiding tot de nieuwe Rijkswet gaf de steeds toenemende ongeregelde,,wilde' bebouwing buiten de nederzettingen in het bijzonder in de omgeving der groote steden en in de industriegebieden", wel bestonden er zekere beperkingen, doch deze bleken niet toereikend. De nieuwe Rijkswet geeft nu aan het landsbestuur de bevoegdheid,,,gebieden waar de woningbouw krachtig ter hand genomen wordt, tot,,wohnsiedlungsgebiete ' te verklaren (dit woord IS ook in het Duitsch nieuw en moet de tegenstelling tot gebieden met landelijke bestemming uitdrukken) De rechtsgevolgen dezer verklaring zijn zoo belangrijk, dat deze bevoegdheid met aan de plaatselijke overheid kan worden gegeven, het ZIJQ de volgende 1 Voor woongebieden moet een zoogenaamd Wirfschaftplan' (bestemmingsplan) opgesteld worden, dat de aanwijzing van terreinen ten gebruike van land- en boschbouw, verkeer, bouw en ontspanning inhoudt" Uit deze verschillende bestenmingen van het terrein kunnen aanspraken op schadeloosstelling wegens beperking van den eigendom of wegens afstand van rechten niet afgeleid worden'. 2. Binnen de woongebieden behoeft elke verdeeling \ van stukken grond, d.i. elke verkaveling voor bouwdoeleinden, byzondere goedkeuring van de Gemeente, die geweigerd kan worden als de beoogde bouw met het bestemmingsplan in strijd zou zijn Daarmee kan het bouwen op ongeschikte plaatsen reeds bij de eerste voorbereiding belet worden.. 3. Binnen de woongebieden behoeft elke verkoop of K elke verpachting van een stuk grond, voor zoover het niet om zuiver agrarische doeleinden gaat, bizonderegoedkeuring van de Gemeente. De goedkeuring kan geweigerd worden of onder de zeer zware voorwaarde verleend, dat de koopprijs of pachtprijs een bepaalde grens niet overschrijdt. Hiermee wordt, ten einde goedkoop terrein te verschaffen, diep ingegrepen in de tot duiver geldende eigendomsbegrippen,,4. Binnen het woongebied moet de goedkeuring op de verdeeling en verkoop van terreinen worden geweigerd, als de beoogde bebouwing met het bestemmingsplan in strijd zou zijn.. ' Hier vertoont de wet een leemte, want een bebouwing in strijd met het bestemmingsplan kan slechts verhinderd worden, als aan het bouwplan een verkaveling of een verkoop, die goedkeuring behoeven, voorafgaat; nief echter, als iemand op zijn eigen stuk grond een gebouw wil oprichten Voor dit geval gelden de vroegere lang niet toe- j reikende wetten der landen 5. Binnen de woongebieden kan de goedkeuring op verdeeling of verkoop van terreinen voor bouwdoeleinden verder ervan afhankelijk gemaakt worden, dat de eigenaars der terreinen 250/0 van het land bij open bebouwing en 350/0 bij gesloten bebouwing voor openbare doeleinden kosteloos afstaan " Hiervoor geldt dezelfde opmerking als bij 4 6 In geval verkaveling of verkoop worden goedgekeurd heeft de aanvrager alle kosten te dragen, noodig voor het in exploitatie brengen der terreinen,'. met name die van,,straten en andere verkeersinrichtingen, verzorgingsleidingen, rioleering, schoolverzorging, politie- en brandweerbescherming of andere doeleinden" Ook hier geldt de opmerking van 4, doch op dit punt gaan de bestaande wet- i gevingen toch reeds vrij ver Reeds dadelijk bij de afkondiging der wet zijn groote gebieden tot,,wohnungsiedlungsgebiet" verklaart, b v. de geheele omtrek van Berlijn en van Hamburg, andere zijn in snel tempo gevolgd 1 142

19 Landsarchief, Molenvliet, Batavia. Het huidige Landsarchief, te voren hoofdkantoor van den Mijnbouw, werd in 1760 als buitenhuis door Reinier de Klerk, de latere G.G., gebouwd Het is een der best geconserveerde landhuizen uit die periode, en werd vóór de ingebruikname als Landsarchief door de B O.W. geheel gerestaureerd; ook de tuin werd opnieuw aangelegd overeenkomstig den oorspronkelijken toestand, volgens oude prenten; het fraaie hek, dat vroeger den tuin afsloot, is verdwenen. De roode verfkleur, die nadien voor het buitenhoutwerk is gekozen, is echter esthetisch en historisch aanvechtbaar! Kantor Landsarchief bertempat di soeatoe romah lama, dahoeloenja di pake djoega boeatkantormijabouw.ini romah bekas pesanggrahannja Almarhoem Sn Padoeka Goepernoer Djendral Reinier de Klerk, terbikin pada taoen Itoe romah ada soeatoe dari pembikinan romah^ pesanggrahau dalem itoe abad, jang oentoeng misih tinggal terpiara. Doeloenja ini romah soedah pernah di perbaiki oleh B.O W., kebonnja dibangoenkan seperti keadaanja dahoeloe, ambil tjonto dan gambar-gambar lama. Di loear sekarang ini di ben tjet berwarna merah, jang sebetoelnja tida tjotjok Oïntoek,,esthetisch" dan,,historisch". (Foto Oadheidk. Dienst). Poort van Fort Nicaw-Victoria te Ambon Deze poort, die dateert van is een kloek, zij het wat grof voorbeeld van de Hollandsche barok-stijl, als hier te lande toegepast. Bepaald zeer ontsierend is echter het leelijke opschrift, dat in 1903 in het paneel van het frontispice werd aangebracht. Gapoera terseboet terbikin pada taoen 1757, ada kliatan gagah tetapi sedikit kasar. Di Hindia sini sering kali dapet pembikinan bermatjem ini..bouwstijl", jang diberi nama: Hollandsche barokstijl". Itoe toelisan di atas poera di tempelkan pada taoen 1903; disini ini tida menjotjoki sama sekaii boeat,,versiering". (Foto Oadheidk Dienst). Protestantsche Kerk (Gredja Blendoek) Paradeplein Semarang. Deze kerk, uit de eerste helft der I9e eeuw, is architectonisch op zich zelf niet zeer belangrijk, hoewel goed van verhoudingen. Zij IS evenwel zeer karakteristiek voor die periode, en beheerscht bovendien op goede wijze het centrum der oude stad, zoodat zij zeker in aanmerking komt als monument te worden aangemerkt. Iets ouder zijn de Willemskerk te Batavia, krachtiger van architectuur, doch met een koepel van minder gelukkige verhouding, en het zeer fraaie Groote Huis te Semarang. Oleh kerena ini gredja dapet matjam dan tempat bagoes didalam kota, maka boleh dianggap seperti soeatoe monument"; soeatoe tjonto dari pembikinan pada bagean pertama dari abad jang ka 19 Di Betawi ada gredja lebih toea sedikit jaitoe Willemskerk, Itoe Kantor Besar di Semarang djoega lebih toea. (Foto O. Hisgen Semarang). 143

20 UIT DE DAGBLADEN, Het in deze rubriek weergeven van raeeningen houdt met in dat de redactie het daarmede eens is. doch uitsluitend, dat het onderwerp haar be langrijk voorkomt. Op 2 November j.l. had de officieele opening plaats van den Zuid-Smeroe-weg waarvan de aanleg in 1929 werd begonnen. Over de tot standkoming van deze nieuwe verbinding van Malang met Loemadjang en den Oosthoek om de Zuid, lezen wij in De Malanger: Van den z. g. bergweg gaat p.l.m. 6 km door zeer zwaar bergterrein, waar niet minder dan 20 OOG m^ rots met behulp van dynamiet moesten worden weggeschoten. De breedte van de aarden baan van den weg bedraagt 5.50 m, met verbreedingen in de bochten, de verhardingsbreedte bedraagt 3 a 3}/^ m en de dikte 20 a 30 cm. In totaal is aan dezen weg met kunstwerken uitgegeven ±f , waarvan een bedrag van f door de Regeering als subsidie werd verleend en de rest gedeeltelijk door het Gewest en gedeeltelijk door de Provincie werd bekostigd. De gemiddelde kosten voor den in totaal 55.6 km langen weg hebben per km bedragen + f terwijl de bergweg welke 13 km lang is, gemiddeld f per km heeft gekost, alles inclusief de kunstwerken. De brugconstructie over de Besoek-Koboan is na wijziging een brug van 79 m op 3 steunpunten geworden, waarvan het midden en rechter-steunpunt bestaan uit scharnieren en het linker-steunpunt uit een roloplegginti. Toen men in Mei 1933 met den wegaanleg zoover was gevorderd, dat met de montage van de brug kon worde begonnen, had een groote afstorting plaats van den bergwand op den rechteroever. Volgens schatting zijn toen circa ICOO m^ steen en gruis naar beneden gekomen, gelukkig zonder persoonlijke ongelukken. De montagewerkzaamheden werden toen stopgezet en de hulp ingeroepen van den geologischen dienst teneinde de noodige maatregelen te kunnen treffen voor de beveiliging van de arbeiders en van den weg.het geologisch onderzoek, wees uit, dat de bergwand op den rechteroever uit minder deugdelijk materiaal bestond en dat dus zonder speciale voorzieningen gevaar voor afstortingen zou blijven bestaan. Men besloot toen tot het verwijderen van de onbetrouwbare gedeelten van den bergwand middels afgraving en laten springen met dynamiet, met welke werkzaamheden men in April 1934 gereed was. Het boventalud van den 80 m hoogen wand werd van 72 gebracht op 40 terwijl het benedenste gedeelte op 60 werd gebracht. Als gevolg van de afstortingen vanhet steenmatenaal was de situatie ter plaatse van de brug echter gewijzigd, doordat de geul tusschen den pijler en den rechteroever geheel was opgevuld en het daardoor mogelijk werd om de Westelijke overspanning met het middensteunpunt op een steigerwerk te monteeren. 144 Residentswonicg te Bandoeng. Van de weinige oudere gebouwen van eenig belang te Bandoeng is de residentswoning (gebouwd in 1860 voor f820001) zoowel een goed voorbeeld van het typische Oud-Indische" Europeesche huis (ook door de goede situatie in het stadsplan), als van de wijze waarop deze huizen door een latere generatie met behulp van dakijzer op ijzeren stijlljcs tegelijk bruikbaarder zijn gemaakt en esthetisch verknoeid! Ini romah residenan (terbikin pada taoen 1860) ada soeatoe tjonto dari romah^ lama jang di kota Bandoeng tida ada begitoe banjak; tentang matjemnja pembikinan ambil tjara kebiasaannja orang Blanda di Hindia pada zaman dahoeloe, sepertinja djoega bolehnja mendinkan di tempat jang kebetoelan di dalem rantjangan kota. Sekarang ini pemandanganitoe romah ada djatoeh boesoek, oleh karena ditambahin dengan pajon zink dan tijang-tijang dari besi. {Cliché Gemeente Bandoeng). Ten behoeve van de montage werden op beide oevers zware houten bokken opgesteld, elk 1 1 M, hoog, waarover twee transportkabels werden gespannen. Toen op 16 Augustus de ijzeren pijler en de rechterov erspanning waren afgemonteerd, stortte de houten bok op den Iechteroever voorover op het reeds gemonteerde bruggedeelte, gelukkig zonder persoonlijke ongelukken en slechts met geringe materieele schade. Bij de firma Braat werd een ijzeren bok besteld, welke binnen één week werd afgeleverd en op de brug werd opgesteld. Met het opruimen van den neergestorten bok, het herstellen der schade en de montage van den nieuwen bok ging ongeveer een maand verloren. Op 16 September werd doorgegaan met de montage en op 8 October werd het sluitstuk in de brug gebracht. Met het gereedkomen van dezen weg heeft de Provinciale Waterstaatsdienst een moeilijk ingenieurswerk voltooid. In de Indische Courant van 2l/9-'34 komt een interessant artikel voor over Haven-aanslibbingen, waaruit wij het volgende overnemen: Een door het Havenwezen ingesteld onderzoek naar de oorzaken van de aanslibbing in de verschillende havens en vaarwaters, leidde in vele gevallen tot de conclusie, dat met betrekkelijk goedkoope middelen inderdaad eene aanzienlijke vermindering van de aanslibbing zou kunnen worden bereikt. Men kwam bijvoorbeeld op degedachte, dammen, welke een vaargeul in zee tegen dichtslibben moeten beschermen, te doen ontstaan door plaatselijk eene bestaande natuurlijke neiging tot aanslibben te versterken, door het aanbrengen van geëigende schermen en zinkstukken, welke zeer goedkoop konden zijn, dank zij de aanwending van inhcemsche materialen, als bamboe en zinkstukken uit allerhande soorten bladeren, terwijl door beplanting met rizophoren enz., de gewone aanslibbing, die het damlichaam vormt, kon worden vastgelegd. Zoodoende bleek het mogelijk, met weinig kosten werken aan te leggen, welke toch goed voldoen. Naar wij vernemen, wordt thans bij den dienst van de stadsontwikkeling gewerkt aan de plannen voor het nieuwe slachthuis van Batavia, dat zal komen aan den Jacatraweg, tegenover het huidige varkensabattoir. Een der bezwaren voor den bouw van een nieuw slachthuis was, dat zoowel Meester Cornells als Batavia een eigen slacht hadden. Het nieuwe abattoir zou echter eerst dan rendabel zijn, wanneer beide gemeenten één slacht hadden. Nu de samenvoeging van Batavia met Mr. Cornelis met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid spoedig zal plaats hebben, zal het bezwaar van die afzonderlijke slacht vervallen. (Overgenomen uit Nieuws v/d Dag van 9/10-'34). De Medewerkers in dit Nummer Ir. Th. Karsten Architect 6 Stedebouwkundige te Bandoeng. Ir. ] P. Thijsse Ingenieur bij de Gemeente Bandoeng. Dr. J. A. de Nooy Inspecteur D. V. G. met verlof. is 1 geb krui dik mer de wijz teer het

21 EXAMEN-OPGAVEN 1934 VOOR ARCHITECT EN BOUWKUNDIG ARCHITECT BIJ LANDS WATERSTAAT. Droge Waterbouwkunde voor civielen. (tijd 6 uren) Vraag 1. Teeken op het situatieblad het tracé voor een rijweg van A naar B. De maximum toe te laten helling is 1:15. Waar het terrein deze helling noodig maakt, kan er zonder bezwaar gebruik van gemaakt worden. De te kruisen rivier bandjirt op de meest onregelmatige tijden en voert daarbij dikwijls zware boomen af. Teeken in het daarvoor in aanmerking komende dwarsprofiel op het dwarsprofielen-blad een schema van de door U noodig geachte brug. Beschrijf in het kort op welke wijze U de bedoelde brug denkt te monteeren en motiveer voorts in het kort het door U gekozen tracé en brugtype. p^.ia i'^fiz so 70 \ «l. ^ \ \ ««.t, \ MB.SS 25 y^ "* \ -"'*'.- I-"-"-^ ^ \ y ^ «lmtl<«v^cmt(i 7" ' / /'.Ju 7i.fc 70 " " Vraag 2. Wat weet gij van de ondervolgende onderwerpen en vermeldt tevens, wanneer de verschillende asfaltsoorten en asfalteeringsmethoden bij aanleg en onderhoud toegepast kunnen worden. a. oppervlakte-behandeling met 1. warme petroleumasfalt. 2. koude petroleumasfaltpreparaten. 3. boetonic. 4. boetonald. h. c. d. impregneering en menging ter plaatse met koude asfaltpreparaten. asfaltmacadam volgens de penetratie- en volgens de mengmethode. hoogere asfaltconstructies als sheet, topeca, asfaltbeton. 145

22 met doorsneden op schaal 1: 100, terwijl het kunstwerk in de situatie moet worden ingeteekend. De berekening moet worden overlegd. Waterbouwkunde voor bouwkundigen, (tijd 6 uren) A$ ïupplftirleiding Natte waterbouwkunde voor civielen. (tijd 6 uren). Op den linkeroever van een rivier bevindt zich een technische be vloeiing, waar ruim voldoende water beschikbaar is. Op den rechteroever daarentegen een Inlandsche bevloeiing, waar men voortdurend met watertekorten te kampen heeft. Als eerste stap voor een verbetering op den rechteroever wil men de mogelijkheid scheppen, om suppletiewater vanaf den linkeroever aan te voeren. De as van de suppletieleiding is reeds vastgesteld (zie bovenstaande situatie). Gevraagd wordt het kruisingskunstwerk te ontwerpen. Gegevens: Op de situatie zijn in de profielen de gemiddelde bodemhoogten ingeschreven. De hoogste bandjirstand hgt gemiddeld 5,25 m daarboven. Het natte profiel bij max. bandjir is gemiddeld 100 m^ groot. Eenige terreinhoogten die als gemiddelden uit de omgeving zijn te beschouwen, zijn in de situatie ingeschreven. Het peil der suppletieleiding is aan het eind der aangegeven as- -13,00, de capaciteit der leiding is vastgesteld op 4 m^/sec. Het peil der bevolkingsleiding is in de nabijheid van de rivier ongeveer + 12,25. Langs de supletieleiding moet een bermsloot worden ontworpen, die 2 m^/sec met een gemiddelde snelheid van 1,50 m/sec kan afvoeren. De grond in de omgeving is eenigszins aan afschuiving onderhevig. In de rivier komen ook in den Oostmoesson regelmatig kleine bandjirsvoor. Vervaardigd dient te worden een plattegrond Een leiding moet worden overbrugd met een houten brug. De leiding heeft een bodembreedte van 4 m, taluds 1 '/2 1- De bodem ligt op m, de waterstand op -j- 10 m, het terrein op -f- 11,50 m en de kruin van den weg op m. De brug moet bestaan uit 2 overspanningen van elk + 8 m, met een breedte van 3 m tusschen de leuningen. Het gewicht van den bovenbouw en van de mobiele belasting bedraagt tezamen 400 kg/m^. De toe te laten spanning in het hout is 100 kg/cm^. Het middensteunpunt moet ook uit hout geconstrueerd worden. Ontwerp deze brug en teeken: a. een lengte doorsnede op schaal 1 : 20. b. een dwarsdoorsnede met aanzicht van den oever op schaal 1 : 20. c. een dwarsdoorsnede met aanzicht van het middensteunpunt op schaal 1 : 20. d. eventueele details op schaal 1 ; 5. Burgerlijke Bouwkunde voor civielen en bouwkundigen. (tijd 6 uren). Ten behoeve van een Gouvernementsdienst moet een open, houten loods worden opgericht met een overspanning tusschen de steunpunten van 10,50 m en een lengte van 35 m, terwijl de spanten zelf op een ouderlingen minimum-afstand van 7 m moeten staan. De kapconstructie moet zoodanig worden ontworpen, dat aan alle zijden een vrijzwevend dakoverstek van 3,50 m wordt verkregen, met een vrije hoogte van 3 m boven den vloer der loods. De ruimte onder dit overstek wordt eveneens voor werkruimte benut (zie onderstaand schema) m ±0 P = 90 kg/m2 schuin dakvlak P O 30 m! De vloer wordt belegd met geribde P. C. tegels. De dakbedekking bestaat uit Echtsche pannen onder een helling van 30". De dakoverstekken te voorzien van gegalvaniseerd plaatijzeren hanggoten. Met het oog op een goede kapventilatie moet de kap worden voorzien van twee uileborden. Gevraagd: A. 1. Een dwarsdoorsnede van de helft van de kap en een langsdoorsnede ter lengte van een travee op schaal 1 : 20 met duidelijke aanwijzing van de toegepaste hout- en ijzerverbindingen, de dakbedekking en de hanggoot. 146

23 2. Een plattegrond met schematische aangifte van de spantconstructie op schaal 1 : 200. B. Op schaal 1 : 20 de fundeeringen, indien: 1. de goede fundeeringsgrond (2 kg/cm^) wordt aangetroffen op 0,70 m onder het maaiveld. 2. de goede grondslag (1 kg/cm^) op 2,50 m onder het maaiveld wordt aangetroffen. 3. indien deze goede grondslag op - 5 m is gelegen. Voor de berekening der fundeering mag worden aangenomen een gewicht van de dakconstructie en de dakbedekking tezamen van 90 kg/cm^, gemeten in het dakvlak, terwijl horizontale krachten welke op de constructie werken, mogen worden verwaarloosd. Burgerlijke bouwkunde voor bouwkundigen. (tijd 6 uren) Woonhuis yoor een bestuursambtenaar met kantoor. Op een hellend terrein in een kleine plaats in het gebergte op Java, zooals in de onderstaande situatieteekening is aangegeven, moet een woning worden gebouwd voor een bestuursambtenaar met een bijbehoorend kantoortje. Het terrein moet derhalve worden geëgaliseerd, zoodanig, dat een minimum grondverzet wordt verricht. De goede fundeeringsgrond is gelegen op 70 cm onder het maaiveld. De woning moet bevatten: een voorgalerij van 5'/2X5 m, een achtergalerij van 6 X 5 m, 2 slaapkamers van 5 X 4,5 m, 1 kantoor van 5 X 4 m en 1 badkamer en W. C. in huis. De bijgebouwen moeten bevatten: 1 keuken van 3 X 3 m, 1 goedang van 2 X 3 m, 2 bediendenkamers van 3X3 m, 1 waschplaatsje van 2X3m, 1 bediendenprivaat; een garage van 6X3 m. Het kantoortje moet bevatten 1 vertrek voor den controleur van 5X4 m, 1 vertrek voor het personeel van 6X4 m, 1 vertrek voor het archief van 2X4 m en 1 privaat voor het personeel. Gevraagd: 1 situatieteekening met terreinafwerking 1 : 200, 1 plattegrond 1 : 100, 1 doorsnede 1 : 100 en 2 aanzichten der gevels. Berekeningen van bouwconstructies voor civielen en bouwkundigen (tijd 4 uren). Vraag 1. De in onderstaande figuur aangegeven evenwijdige segmentgewelven moeten een veranderlijke belasting opnemen, die op het vlak A B wordt uitgeoefend en maximaal 500 kg/m^ bedraagt. Op steunmuur a staat voorts een muur, wegende boven A B 15 ton/m. Gewelven en steunmuren zijn metselwerk met een s.g. = 2; de aanrazeering bestaat uit beton met een s.g. = 2,4. De maten zijn uitgedrukt in cm. Gevraagd: Ie Construeer voor één der gewelven de gemiddelde drukhjn bij volledige belasting en de druklijn voor eenzijdige belasting, en bereken de in het metselwerk optredende ongunstigste spanningen. 2e Bepaal voor volledige belasting van de beide ^gewelven aan weerszijden van den steunmuur a en voor eenzijdige belasting van C tot D, de grootte en richting van den druk van dezen steunmuur op den grond en de hierbij optredende grootste drukspanningen. 3e Indien op afstanden van 1 m kettingankers worden aangebracht, bepaal dan de doorsnede van de ankerstaaf bij een toe te laten trekspanning van 1400 kg/cm^ en bij de aangegeven hoogteligging zóó, dat bij volledige belasting van het gewelf en bij de dan in de staaf optredende grootste trekspanning, het grondvlak van den steunmuur b gelijkmatig belast wordt. Vraag 2. Gegeven: een betonbalk van onderstaande doorsnede met een trekwapening, bestaande uit 5 staven met diameter 2 cm. Aangenomen wordt dat het beton geen weerstand biedt tegen trek. maten in cm t-,beton n = ;; = 15 Toe te laten spanning in ijzer =: 1000 kg/cm^; toe te laten drukspanning in beton =^ 40 kg/cm^. Gevraagd: Hoe groot is het maximum moment, dat deze balk kan opnemen? 147

24 Vraag 3. Op het vakwerk van onderstaande figuur werken in de knooppunten van den bovenrand de krachten P,. Pj, P3, P4 en P5, groot resp. 100, 400, 500, 400 en 100 kg. Het vakwerk rust scharnierend op de oplegging A en is bij C tevens scharnierend opgehangen aan de staaf CB. Aangenomen wordt verder dat alle staven van de vakwerkconstructie scharnierend in de knooppunten met elkaar verbonden zijn en het eigen gewicht buiten beschouwing blijft. Gevraagd wordt grafisch te bepalen : Ie de grootte en de richting van de reactie in het steunpunt A en de grootte van de kracht in de staaf CB optredend; 2e de grootte van de krachten die in de staven optreden; duidelijk aan te geven, welke staven getrokken en welke gedrukt worden. Op welke wijze wordt van de verkregen uitkomsten gebruik gemaakt om de doorsnede en het profiel der staven te bepalen? J> ^ Aan te nemen schalen : ^ ^ krachtenschaal 1 cm =100 kg; ^/ lengteschaal 1 cm =: 0,50 m. ^X 3e. Hoe groot moet het contragewicht p zijn om het losse eind van den kabel te doen dalen en de wrijvingsweerstand langs den cilinderwand te overwinnen (gewicht blokken a en b te verwaarloozen)? 4e. Hoe groot zal de lengte h van den cilinder moeten zijn opdat de last de uiterste standen kan bereiken? Hoe hoog moet de balk, waarop de schijf c rust, minstens boven de pers zijn? 5e. Mag de hydraulische pers los op den grond staan? Verklaar dit. 6e. Hoe groot is de kracht, waarmee de schijf c op den balk drukt bij het ophalen van den last P? 7e. Indien de ketting gebroken is en verwisseld moet worden, hoe zult ge die berekenen? 8e. Teeken den haak, waarmede blok a aan den zuiger is verbonden, hoe werkt hier de kracht? Aan welke van de 4 haken zal de grootste kracht worden uitgeoefend? 9e. Hoe is de verbinding van staaldraadkabel en blok b? Waarom heeft de kabel een hennepen kern? 10e. Hoe werkt de hydraulische pers? T 2X) Kennis van werktuigen voor Civielen en Bouwkundigen. (tijd 3 uren) Vraag 1. (Voor Civielen en Bouwkundigen). Schetsfiguur 1 stelt voor een hydraulische kraan, ingebouwd in een houten stelling, hoog 20 m voor het afvoeren van bouwmaterialen voor den bouw van een verdiepingskantoorgebouw. De hydraulische pers is verbonden aan de Gemeentelijke waterleiding. Het hoogreservoir van deze waterleiding ligt 25 m hooger dan de pers (drukverlies door de wrijving in de leiding te rekenen op 5 m). Het gewicht van de zuiger is 50 kg, wrijving van de zuiger langs den cilinderwand op 1 : 10 te rekenen. De snelheid waarmede de zuiger zich beweegt is 15 cm/sec. De vliegende blokken a en b zijn met elkaar verbonden via een schijf c door middel van een ketting. De halende part (een staaldraadkabel) loopt over de rollen d en e en is over de blokken a en b geslagen, zooals de schets aangeeft. Het blok a is verder aan den zuiger van de hydraulische pers verbonden. De wrijving langs de blokken te verwaarloozen. Gevraagd: 1 e. Hoe groot is de last P die men met deze kraan kan opheffen? 2e. In hoeveel tijd zal de afstand van 20 m door den last zijn afgelegd? Vraag 2. (Alleen voor Bouwkundigen). Teeken de toren van de hydraulische kraan. Vraag 2. (Alleen voor Civielen). Voor het monteeren van een ijzeren vakwerkbrug type B 40 (afgekort parabool lang 40 m, breed 4,5 m) is de montagesteiger gereed en opgesteld zooals in fig. 2 schetsmatig is aangegeven. De werkbruggen aan weerszijden van het brugprofiel liggen + 3 m hooger dan het middendeel. Het brugprofiel is 4,50 m breed en 6,20 m hoog. Gevraagd een houten loopkraan te ontwerpen loopende over de verhoogde zijbruggen waaraan de takels opgehangen kunnen worden. De kraan moet voldoende beveiligd zijn tegen schranken. Detailleer de bevestiging der loopwielen. Vraag 3. (voor Civielen en Bouwkundigen.) Fig. 3 stelt voor een kniepers; aan het wiel met een diameter van 120 cm werkt een kracht van 10 kg, de spoed bedraagt 1 '/a cm. In den geteekenden stand maken de knieën een hoek van 40 met elkaar. Met welke kracht wordt de plaat gedrukt (wrijving te verwaarloozen)? De berekening mag met behulp van een rekenliniaal geschieden en ook waar mogelijk grafisch. 148