PBS Training van het Schoolteam Dag 1: Draaiboek voor de coach

Transcriptie

1 1 PBS Training van het Schoolteam Dag 1: Draaiboek voor de coach Het pakket aan materialen voor trainingsdag 1 bestaat uit de volgende producten: Het draaiboek De powerpoint presentatie Document Kaartjes Document Hand-outs Het draaiboek geeft een beschrijving van de stappen die de coach neemt bij het geven van de training. In het draaiboek wordt per slide een toelichting gegeven in de vorm van een spreektekst. Uiteraard heeft iedere coach zijn eigen stijl en licht hij de stappen in het draaiboek in zijn eigen woorden toe. De beschreven spreekteksten dienen daarbij ter inspiratie. De Powerpointpresentatie wordt gebruikt tijdens de trainingsdag en biedt de coach en de deelnemers ondersteuning bij hetgeen de coach over SWPBS vertelt. Voor de overzichtelijkheid print de coach voor de deelnemers de slides uit als hand-out en stopt ze in een mapje om uit te delen tijdens de training. In het document Hand-outs zijn documenten te vinden die de deelnemers nodig hebben tijdens de training, bijvoorbeeld een beschrijving van een opdracht. De coach print ze uit en stopt ze in hetzelfde mapje als de hand-out van de powerpoint. Tijdens de training maakt de coach gebruik van verschillende kaartjes (zie document Kaartjes ). In het draaiboek wordt vermeld wanneer welke kaartjes worden gebruikt. Aan het einde van de trainingsdag vullen de deelnemers een evaluatieformulier in. Afhankelijk van welke voorkeur de school heeft kan de studiedag ook in twee delen worden gegeven. Foto s en filmopname Tijdens de studiedag maakt de coach foto s van de deelnemers tijdens activiteiten. De foto s kan de coach bij een volgende trainingsdag benutten en ophangen. De coach kan deze foto s bijvoorbeeld verwerken in de powerpoint-presentatie bij het terugkijken op de vorige studiedag. Deelnemers vinden dit doorgaans erg leuk en het vergroot de betrokkenheid. De coach maakt tijdens de studiedag opnames van zichzelf en van de groepjes die aan het werk zijn. Deze opnames kunnen worden geupload naar de beveiligde database en worden ingebracht bij intervisiebijeenkomsten. De coach kan dan met de andere coaches krachten en of knelpunten bekijken en bespreken. Tevens neemt de coach enkele opnames op in het kader van certificering (zie certificeringscriteria).

2 2 Het is van belang om van tevoren met de directie en eventueel het schoolteam af te stemmen over het nemen van foto s en het maken van opnamen. Voorbereiding: - Beamer en laptop - Mapjes met handouts voor de deelnemers - Flap-over - Plakband/ Markeerstiften - Naambordjes - Kaartjes - Beloningen (bijvoorbeeld scooby loops of kaartjes met een korte boodschap) om tussendoor uit te delen - Eventueel een belletje om de groep na een oefening weer bij elkaar te roepen - De coach checkt of er tijdens de trainingsdag gebruik kan worden gemaakt van filmpjes die ondersteunend kunnen zijn als voorbeelden voor de verschillende onderdelen. (voor suggesties zie de website bij Intervisiegroep, Trainingen jaar 1 t/m 3, SWPBS filmpjes. Noot: de coach staat gedurende de dag model in het positief bekrachtigen van gedrag. Door de actieve opzet van de dag, doen zich veel kansen voor om deelnemers in het zonnetje te zetten met een compliment of een kaartje. Behalve het geven van complimenten ( goede vraag die je stelt. Die is denk ik voor iedereen hier relevant!) en het uitdelen van tokens, kan de coach de deelnemers ook op een indirecte manier positief bekrachtigen, bijvoorbeeld door belangrijke inzichten van deelnemers extra te benadrukken ( dat is inderdaad een belangrijk punt ) en op de flap te schrijven.

3 3 8:00-8:30 (30 minuten) Binnenkomst met koffie en thee 8:30 9:00 (30 minuten) Welkom, introductie en start van de dag Slide 1 t/m 4 Doel: deelnemers voelen zich welkom en weten wat er vandaag aan bod komt. Deelnemers zijn enthousiast over de komende PBS-reis! Toelichting/ werkvorm: 1. De directeur opent de studiedag en licht de beoogde doelen van de implementatie van SWPBS kort toe. Daarna heet de coach de groep welkom (5 minuten) De coach stelt zichzelf voor en licht het doel van deze dag toe, namelijk het verder kennis maken met PBS en het actief met elkaar aan de slag gaan om PBS in de praktijk te brengen. 2. Oefening gedragsverwachtingen (5 minuten) De coach stelt de vraag: Hoe gaan we tijdens deze studiedag met elkaar om? Hij bevraagt de deelnemers op gedragsverwachtingen die zij met elkaar belangrijk vinden om de dag goed te laten verlopen en noteert deze op de flap. Te denken valt aan verwachtingen als: mobiele telefoons uit elkaar laten uitspreken voldoende pauzes inlassen De coach kan ook aangeven welke verwachtingen hij heeft van de groep. Eventueel kan de coach er voor kiezen om de deelnemers te laten tekenen voor de verwachtingen. Na afloop van de oefening trekt de coach een parallel tussen de oefening en de dagelijkse praktijk met leerlingen. Wat leveren duidelijke gedragsverwachtingen leerlingen op? 3. De coach licht het programma toe (5 minuten) De coach noemt dat het een actieve dag wordt met veel oefening. Deelnemers krijgen vandaag meer zicht op wat het voor een school betekent om met PBS aan de slag te gaan. Kortom: een praktisch kijkje in de wereld van PBS op de werkvloer Slide 5 t/m 9 4. De coach licht de reis naar de top toe en bevraagt de groep hierover (10 minuten) We gaan met elkaar deze berg beklimmen. De reis naar de top is een gezamenlijke reis waarbij het PBS-team de route uitstippelt. Soms kost de reis extra energie en soms gaat het vanzelf. Als we op bereikte hoogte zijn kunnen we soms even acclimatiseren of even een stapje terug doen.

4 4 En soms heeft iemand even een steuntje in de rug nodig zodat we uiteindelijk met elkaar de top bereiken! Na de toelichting stelt de coach de volgende vragen aan de groep: Hoe merk je dat de reis is begonnen? Wat merk je straks aan jezelf als je al een stukje op weg bent op de berg? (Bijvoorbeeld: buiten adem zijn, je trots voelen, veel energie hebben, ruimte ervaren, terugkijken naar de weg die je al hebt afgelegd, vooruitkijken naar wat er komen gaat, er op vertrouwen dat de rest ook gaat lukken, etc.). Afsluitend noemt de coach: Alle punten/gevoelens en ervaringen die jullie noemen zijn heel herkenbaar. Scholen die dit implementatietraject hebben doorgemaakt komen deze allemaal tegen. Iedereen is immers anders en doet het op zijn manier en in zijn eigen tempo, wat het een echte uitdaging maakt. Over het algemeen blijkt na verloop van tijd wel dat schoolteams hechter worden, meer naar elkaar toegroeien en (nog ) respectvoller met elkaar omgaan. Er is meer acceptatie van elkaar. Bij de ene school verloopt dit proces sneller dan bij de andere, maar er groeit iets. Slide De parkeerflap (5 minuten) De coach gaat na of er punten zijn voor op de parkeerflap. Op de parkeerflap worden vragen en opmerkingen genoteerd waar op dit moment even geen tijd voor is. Aan het eind van het eerste dagdeel of aan het eind van de gehele dag komt de coach hierop terug. Sommige vragen zullen dan wellicht al beantwoord zijn, de overige vragen kunnen worden alsnog behandeld.

5 5 9:00 9:20 (20 minuten) Achtergronden, theorie en onderzoek Slide 11 t/m 23 Doel: deelnemers frissen hun kennis op van PBS. De deelnemers weten wat zij van PBS kunnen verwachten in het komende jaar. Toelichting/ werkvorm: De coach geeft een toelichting (15 minuten) Noot! Afhankelijk van wat de deelnemers al weten over PBS, geeft de coach een uitgebreide of een beknopte toelichting, daarbij puttend uit onderstaande slides. ' PBS is geen methode maar een schoolbrede aanpak van gedrag, gericht op alle leerlingen. Je kunt het zien als een paraplu waar je verschillende methodes en programma s, die de school al hanteert, onder kunt hangen en versterken. PBS sluit dus aan bij wat de school al doet om gedrag positief te beïnvloeden. De aanpak is gebaseerd op de principes van Patterson, ontwikkelaar van Parent Management Training Oregon PMTO- en grondlegger van alle ouderprogramma s die gestoeld zijn op gedragstherapeutische principes. De aanpak is ontwikkeld door onder meer Walker, Horner, Golly en Sprague, allen werkzaam bij de University of Oregon. Maar ook op andere plaatsen in Amerika wordt deze aanpak van gedrag doorontwikkeld en wordt ermee gewerkt (in totaal op scholen). Het doel van PBS is een veilige, positieve, sociale omgeving te scheppen, waarin leerlingen optimaal kunnen profiteren van het geboden onderwijs. Door onder meer duidelijk te zijn over wat we van leerlingen verwachten (in termen van gedrag), dit gedrag actief aan te leren en door systematisch aandacht te geven aan gewenst gedrag, werken scholen aan een schoolklimaat dat zowel leerling- als leraarvriendelijk is. Deze piramide vormt het kader van SWPBS. Op dit plaatje is te zien hoe de verdeling is van interventies voor leerlingen die zich positief ontwikkelen en interventies voor leerlingen die risico s lopen. In het onderste deel van de piramide (ongeveer 80%) bevinden zich de interventies voor alle leerlingen, waaronder de 80% leerlingen met wie het doorgaans goed gaat. Zij ontwikkelen zich in sociaal en academisch opzicht gunstig. Het middelste, gele deel van de piramide bevat interventies voor ongeveer 15% van de leerlingen die te maken heeft met bepaalde risicofactoren, zoals leerproblemen of problemen in de thuissituatie. Deze leerlingen hebben vaak extra ondersteuning nodig, die binnen de school kan worden gegeven. De top van de piramide (ongeveer 5%) bevat interventies voor leerlingen met een geïndiceerde hulpvraag. Deze slide (slide 14) toont een tweede belangrijk kader van SWPBS. SWPBS is gestoeld op vijf pijlers. Aan deze pijlers wordt gedurende het implementatietraject vorm gegeven Noem de pijlers kort. Ik kom hier zo op terug. Als een school start met SWPBS dan gaat de school een implementatie-traject aan van ongeveer drie jaar. Hieronder sta ik graag stil bij hoe het traject er inhoudelijk concreet uit ziet, oftewel: wat levert het de school op? In jaar een worden de volgende stappen gezet.

6 6 Een eerste stap die het schoolteam zet is bedenken welke waarden belangrijk zijn om met elkaar uit te dragen naar de leerlingen en naar elkaar. Voorbeelden van waarden die veel gebruikt worden omdat er veel onder valt zijn: veiligheid, respect en verantwoordelijkheid. Maar belangrijk is dat iedere school die met SWPBS gaat werken zelf tot de waarden komt die zij belangrijk vindt. Als een school haar waarden heeft vastgesteld, gaat de school kijken naar hoe zij die waarden kan vertalen naar de praktijk. Soms hebben scholen al bepaalde waarden opgenomen in hun schoolplan. Als een school haar waarden heeft vastgesteld, gaat de school kijken naar hoe die waarden er in de praktijk uit moeten zien. Hoe ziet het er uit om je als leerling respectvol te gedragen? Hoe ziet dat er uit op de gang, op het toilet, in de klas, op het schoolplein, etc. Voor alle locaties van de school worden gedragsverwachtingen expliciet gemaakt. Op de gang kan dat bijvoorbeeld zijn: loop rustig, houd handen en voeten bij jezelf, praat met een rustige stem. Waarschijnlijk hebben jullie al veel heldere regels/ gedragsverwachtingen in de school. Met PBS ga je die aanscherpen en er voor zorgen dat ze op alle locaties zichtbaar zijn. Dit maakt het makkelijker om leerlingen op hun gedrag aan te spreken. Deze leerlingen hebben De gedragsverwachtingen worden visueel gemaakt. Op deze manier worden leerlingen (en ook de leerkrachten herinnerd aan de waarden en de gedragsverwachtingen. De volgende stap is om leerlingen de gedragsverwachtingen aan te leren. Deze stap komt terug in de vierde pijler. Door helder te zijn in wat je verwacht en de gedragsverwachtingen actief aan te leren, neemt de kans enorm toe dat leerlingen dit gewenste gedrag ook laten zien. Binnen PBS wordt hier dan ook veel aandacht aan besteed. Er zijn verschillende manieren waarop je gedrag kunt aanleren. Als het gewenste gedrag actief is aangeleerd, weten de leerlingen wat er op de verschillende locaties van de school van hen wordt verwacht en hebben zij zich dit gedrag eigen gemaakt door het te oefenen. De volgende stap is om te stimuleren dat leerlingen het gewenste gedrag (blijvend) laten zien. Om de kans hierop te vergroten, ontwerpt de school een systeem voor positieve bekrachtiging dat bij de school past. Dit systeem wordt schoolbreed ingezet en door iedere medewerker van de school op dezelfde manier toegepast. Door systematisch aandacht te hebben voor gewenst gedrag en leerlingen te betrappen op gewenst gedrag, neemt de kans toe dat leerlingen dit gedrag vaker laten zien. Bij de derde pijler staat centraal dat besluitvorming over gedrag plaatsvindt op basis van gegevens die je verzameld. Door actief toezicht te houden en incidentenregistratie wordt duidelijk waar zich in de school de meeste problemen voordoen. De gegevens die de registratie oplevert kunnen schoolbreed worden gebruikt, maar ook op klassenniveau en op leerlingniveau. Doordat incidenten door alle leraren op (daartoe ontworpen) kleine briefjes (bonnenboekjes) systematisch worden geregistreerd, wordt inzichtelijk welke incidenten waar plaatsvinden. Ook krijgt de school informatie over hoe laat incidenten plaatsvinden en welke leerlingen daar bij betrokken zijn. De vijfde pijler heeft betrekking om samenwerking met ouders en zorg. Ook deze punten vormen een belangrijk onderdeel van PBS. Momenteel is een veelgehoorde klacht dat de lijnen met de zorg te lang zijn. Het duurt vaak lang voordat een leerling de benodigde hulp krijgt. Als de leerlingen de geïndiceerde hulp eenmaal ontvangen verdwijnen ze vaak een beetje uit het zicht van bijvoorbeeld de school maatschappelijk werkster en de intern begeleider. Terwijl het juist zo belangrijk is om als school op de hoogte te blijven, zodat er ook vanuit de school kan worden aangesloten bij wat de leerling nodig heeft. Een van de doelstellingen van PBS is om korte lijnen te creëren met de zorg. Er wordt naar gestreefd om een vaste contactpersoon vanuit de zorg te laten aansluiten bij het PBS-

7 7 team van de school. Op die manier kan bij opvallend gedrag snel (preventief) worden ingegrepen en kan met alle partijen aan een sluitend plan worden gewerkt. Op veel scholen blijkt het moeilijk te zijn om een bepaalde groep ouders te betrekken bij de school. Vaak gaat het om ouders met veel stressoren in hun leven, die overbelast zijn. Ze komen bijvoorbeeld niet op tien-minuten gesprekken en laten het afweten als zij een afspraak hebben met de leerkracht. Is dit herkenbaar? Omdat de rol van de ouder zo belangrijk is, wordt binnen PBS veel aandacht geschonken aan het betrekken van ouders bij de school. Ook hier wordt weer voor de positieve benadering gekozen. Als de band met de ouder goed is, dan is het makkelijker om ook op moeilijke momenten een beroep te doen op die ouder en goed (als partners) samen te werken. Hoe we hier vorm aan gaan geven: daarover later meer. Binnen PBS is veel aandacht voor borging van de methodiek. Iedereen heeft waarschijnlijk wel eens meegemaakt dat er een effectieve nieuwe manier van werken is ingevoerd, dat daar veel in is geïnvesteerd en dat er na twee jaar nog maar weinig van over is. Dit heeft dan meestal te maken met een gebrek aan borging. Binnen PBS wordt hier op verschillende manieren aandacht aan besteed. Te denken valt aan inwerkpakketten voor nieuwe medewerkers en checklists om jaarlijks na te gaan waar een school zich al sterk in heeft ontwikkeld en waar nog hiaten liggen. Het datasysteem draagt ook bij aan borging van de methodiek en er is een systeem voor certificering en hercertificering van scholen. Dit kan een externe impuls bieden om PBS levend te houden binnen de school. Slide 24 en 25 De implementatie van de aanpak wordt in het eerste jaar gekenmerkt door de volgende onderdelen. Na het eerste jaar zijn dit de uitkomsten.

8 8 9:20 9:30 (10 minuten) Toelichting uitslag zelfbeoordelingsonderzoek Slide 26 Doel: deelnemers krijgen zicht op waar het schoolteam nu staat in het implementatietraject van PBS. Voorbereiding: Voorafgaand aan de studiedag is het zelfbeoordelingsonderzoek (zie handleiding Positive Behavior Support: Goed gedrag kun je leren!, bladzijde 43-46) verspreid onder de leraren, individueel ingevuld en weer verzameld. De coach heeft de gegevens verwerkt en geïnventariseerd welke ontwikkelpunten over het team heen de hoogste prioriteit hebben gekregen. Hierover heeft de coach een slide gemaakt in de ppt. Toelichting/ werkvorm: De coach licht de uitkomsten toe van het zelfbeoordelingsonderzoek. Deelnemers hebben middels het zelfbeoordelingsonderzoek aangegeven aan welke PBS punten binnen de school gewerkt wordt en waaraan nog niet. Tevens hebben zij hierbij aangegeven of dit gezien wordt als een prioriteit. De coach presenteert de uitslagen van het zelfbeoordelingsonderzoek en geeft aan dat dit een nul-meting is. De kans is groot dat deelnemers vaak nee hebben moeten invullen op de gestelde vragen. Als deelnemers dit als demotiverend hebben ervaren, kan de coach dit normaliseren door aan te geven dat dit bij alle nieuwe trajecten hoort en dat dit voor leraren van andere scholen heel herkenbaar is. De uitkomsten worden heel serieus genomen en benut in het jaarplan. Over een jaar wordt de lijst opnieuw afgenomen, zodat de deelnemers kunnen zien welke stappen zij met elkaar hebben gezet. De coach maakt de koppeling met de pijler sturen op data. Het invullen van de lijst is een manier zicht te houden op de ontwikkelingen, zo kun je jezelf bijsturen.

9 9 9:30-10:00 (30 minuten) De paraplu-oefening Slide 27 en 28 Doel: deelnemers krijgen zicht op wat er binnen de school al wordt gedaan op het gebied van gedrag, waar aan wordt gewerkt en waar nog wensen liggen. Deelnemers hebben zicht op hoe de activiteiten/methoden/ interventies die al lopen in de school passen binnen PBS. Voorbereiding: Voorafgaand aan de training inventariseert de coach samen met de directie welke methoden en interventies de school al inzet op het gebied van gedrag. Het gaat hierbij om methoden en interventies die al goed geïmplementeerd zijn. Voorbeelden zijn de kanjertraining, een goed lopend sociaal emotioneel leerlingvolgsysteem, ouderavonden over gedrag, etc. Bovenaan de flappen schrijft de coach de verschillende elementen van PBS (zie Hand-out hierover) De coach hangt vier flappen in de ruimte met de volgende categorieën: schoolbreed; in de klas; individueel (leerlingniveau); ouders en hulpverlening. De coach noteert daarnaast de verschillende methoden en interventies die al binnen de school lopen op de flappen. Hierbij kijkt de coach goed naar welk punt het beste onder welke flap thuishoort. Stapel met post-its Vellen met kleine stickertjes Toelichting / werkvorm: De PBS-coach vraagt alle deelnemers om op post-its aan te geven waar op het gebied van gedrag op dit moment aan wordt gewerkt binnen de school (wat is nog in ontwikkeling?) en waar nog verdere wensen/ ontwikkelpunten liggen. Als de deelnemers hun punten genoteerd hebben, plakken zij de post its op de verschillende flappen. Voorbeelden van punten die vaak aan bod komen zijn: een beter contact met ouders opbouwen; een sociaal emotioneel leerlingvolgsysteem kiezen; een verwijderingsprotocol opstellen; (pedagogische) handelingsplannen maken; het toezicht op het plein aanscherpen. De coach loopt plenair de verschillende flappen langs en licht toe hoe enkele genoemde punten passen binnen PBS. Iedere deelnemer ontvangt vervolgens twee stickers en plakt die bij de wensen/ ontwikkelpunten van de school die hij op dit moment het meest belangrijk vindt. De coach benoemt dat PBS als een paraplu fungeert, waar alle methoden en interventies op het gebied van gedrag binnen de school onder kunnen vallen. Hij licht toe dat de twee of drie ontwikkelpunten met de meeste stickers worden meegenomen in het PBS jaarplan, dat samen met het PBS-team zal worden opgesteld. Deze punten krijgen in de komende periode extra aandacht.

10 10 10:00-10:15 (15 minuten) De rol van het PBS-team Slide 29 t/m 32 Doel: deelnemers kennen de rol van het PBS-team en weten wie er in het PBS-team zit. Voorbereiding: Slide in ppt met de namen van de leden van het PBS-team Lijstje met krachten van het schoolteam Toelichting/ werkvorm: De coach licht de rol en werkwijze van het PBS-team toe. Ik noemde net al even dat het PBS-team aan de slag gaat met het PBS jaarplan. Dat biedt meteen een aanknopingspunt om het over de rol van het PBS-team te hebben. Wat doet het PBS-team precies? Het PBS-team vervult een voortrekkersrol en is tijdens de PBS-reis een aanspreekpunt voor alle collega s. Het PBS-team verspreidt informatie over PBS, biedt ondersteuning bij de invoering van PBS op de werkvloer en bereidt samen met de coach de studiedagen voor. Ook gaat het PBS-team later in het jaar een datasysteem bijhouden. Jullie zullen in de komende periode regelmatig door het gedragteam worden benaderd om mee te denken over specifieke onderdelen van PBS. Op die manier wordt eenieders expertise goed benut. Het PBS-team vergadert eens in de drie a vier weken met de coach en maakt samen met de coach een jaarplan. Wie zit er in het PBS-team? In het PBS-team zit in ieder geval altijd de directeur, de intern begeleider, en zo mogelijk een vertegenwoordiger uit iedere bouw. Ook heeft het grote voordelen als een iemand van voor- tussen of naschoolse opvang in het PBS-team plaatsneemt, een contactpersoon uit de zorg en een ouder uit bijvoorbeeld de ouderraad. Dit maakt de samenwerking makkelijker. Op dit moment nemen de volgende mensen zitting in het PBS-team (coach toont slide). Mooi aan deze combinatie is dat er een hoop verschillende krachten gebundeld worden (krachten PBS-team, niet gekoppeld aan naam). Zijn er nog vragen over de rol van het PBSteam? Tijdens de studiedag met het PBS-team inventariseert de coach bij het PBS-team naar de krachten van het hele schoolteam. Door de krachten nu te benoemen wordt het team in het zonnetje gezet. 10:15-10:30 (15 minuten) Pauze

11 11 10:30-10:45 (15 minuten) Oefening jeugdherinnering Slide 34 en 35 Doel: deelnemers denken na over wat er nodig is om een positief schoolklimaat neer te zetten. Voorbereiding: Kaartjes jeugdherinnering Toelichting/ werkvorm: De coach geeft de opdracht: ga terug in de tijd en denk aan een leerkracht waar je goede herinneringen aan hebt. Welke leerkracht is je bijgebleven? Wat was er zo bijzonder aan deze leerkracht? De deelnemers schrijven dit op een kaartje. Bij de nabespreking stelt de coach de vraag wie er een herinnering wil delen. De coach legt de link tussen de jeugdherinnering en fijn leerkracht gedrag. Welke eigenschappen maakten de leerkracht in kwestie tot een fijne leerkracht? Hierna trekt de coach het breder en stelt de vraag: wat maakt een school tot een school met een positief schoolklimaat? Wat is er schoolbreed nodig om dit te bewerkstelligen? De coach legt het verband met de piramide van PBS en met de metafoor van de paraplu. Hierna bevraagt de coach de deelnemers wat volgens hen bijdraagt aan een positief schoolklimaat. Wat zou goed zijn voor alle leerlingen? Voorbeelden die vaak genoemd worden zijn: acceptatie, oprechte interesse, persoonlijke aandacht, duidelijkheid, etc. De coach legt het verband met de volgende dia s. In aanvulling op de punten die door de deelnemers zijn genoemd als kenmerken van een positief schoolklimaat, benoemt de coach de punten die in de dia staan als punten die goed zijn voor alle leerlingen. De punten die net genoemd zijn met betrekking tot een veilig en positief schoolklimaat behoren vooral tot het eerste, groene niveau van de (eerder genoemde) piramide. Dit is het aanbod dat alle leerlingen krijgen. Het is van belang dit fundament goed neer te zetten om zo een solide basis te creëren, waar op kan worden teruggevallen

12 12 10:45-11:45 (60 minuten) Waardenspel & de placemat discussie Slide 36 t/m 39 Doel: deelnemers krijgen helder welke waarden zij als team willen uitstralen naar elkaar en overdragen op de leerlingen. Voorbereiding: Waarden- en Normenspel voor ieder groepje van acht deelnemers (te bestellen op Op de witte (blanco) kaart van het Waarden-en normenspel de waarde veiligheid schrijven Manieren om groepjes te verdelen (bijvoorbeeld met snoepjes van verschillende kleuren, kaartjes van verschillende kleuren, etc.) Hand-out waarden en normenspel Ongeveer acht grote vellen wit papier voor de placemat discussie Toelichting/ werkvorm: 1. Waarden en Normenspel (25 minuten) De coach licht toe: Iedere school wil leerlingen bepaalde waarden meegeven. Het vaststellen van gezamenlijk gedragen waarden is belangrijke stap in om dit te bereiken. Als een schoolteam het eens is over de waarden die zij leerlingen wil meegeven, dan wordt het makkelijker om die waarden te vertalen naar de praktijk en ze op leerlingen over te dragen. Eventueel legt de coach een link met het onderwerp burgerschapsvorming. De coach deelt groepjes in (maximaal acht deelnemers per groepje) en deelt een hand-out uit over het Waarden- en Normenspel. Hij licht vervolgens toe hoe het spel werkt (zie betreffende hand-out) en geeft aan: we komen straks terug op de waarden die we aan leerlingen willen meegeven. Jullie gaan nu met behulp van het spel zes basiswaarden vaststellen die jullie belangrijk vinden in het contact met elkaar. Tijdens de oefening begeleidt de coach de verschillende groepjes. De coach bespreekt de oefening kort plenair na: welke waarden komen vooral naar voren? Wat vinden jullie het meest belangrijk in de omgang met elkaar? 2. Placemat discussie (20 minuten) De coach licht vervolgens toe dat de deelnemers met behulp van de placemat discussie met elkaar gaan bepalen welke waarden zij willen overdragen op de leerlingen: Welke waarden willen jullie de leerlingen meegeven in de tijd dat die bij jullie op school zitten? De coach deelt nieuwe groepjes in (maximaal zes deelnemers per groepje), deelt de hand-out met de placemat discussie uit en licht toe hoe deze werkt (zie betreffende hand-out). Tijdens de oefening loopt de coach langs de verschillende groepjes en begeleidt waar nodig. Het is de bedoelding dat ieder groepje uiteindelijk twee tot vijf basiswaarden formuleert die zij belangrijk vindt voor de leerlingen. Bij de nabespreking geeft ieder groepje aan welke waarden er zijn gekozen. De coach schrijft deze op de flap en turft welke waarden het vaakst worden genoemd. De waarden die het vaakst worden

13 13 genoemd worden gekozen tot de waarden van de school. De coach slaat een brug tussen de gekozen waarden en hoe die waarden kunnen worden vertaald naar concreet gedrag (de matrix met gedragsverwachtingen). Noot 1: wanneer er geen duidelijke winnaars zijn onder de waarden, kan de coach iedere deelnemer drie stickers geven. De deelnemers plakken de stickers bij de waarden die hen het meeste aanspreken. De drie (hooguit 4) basiswaarden waarbij de meeste stickertjes zijn geplakt worden de basiswaarden voor de hele school. Noot 2: als zich op een later moment in het PBS implementatie-traject problemen voordoen in de communicatie tussen deelnemers, kan het Waarden- en Normenspel worden benut om hier oplossingen voor te vinden.

14 14 11:45 12:05 (20 minuten) Oefening aandachtsemmer Slide 40 t/m 42 Doel: de deelnemers hebben kennis van de verhouding 4:1. Deelnemers zijn zich bewust van de verschillende behoeften van leerlingen als het gaat om aandacht en hoe zij hier op maat in kunnen voorzien. Voorbereiding: Kaartjes Emmertje vullen Toelichting / werkvorm: 1. De coach geeft een mondelinge toelichting op onderstaande slides (5 minuten) Blootstelling aan risicofactoren in de omgeving van een leerling (thuis, op school of in de buurt) kunnen ervoor zorgen dat een leerling ongewenst gedrag laat zien. Als dit gedrag niet of onvoldoende wordt bijgestuurd, dan kan dit leiden tot een negatief gedragspatroon. Het is belangrijk om deze cirkel zo vroeg mogelijk te doorbreken en te voorkomen dat ongewenst gedrag een patroon wordt. De redenen waarom een leerling probleemgedrag vertoont zijn meestal terug te voeren op twee oorzaken. Ofwel het leerling vraagt aandacht. Als dat op een positieve manier niet lukt dan maar op een negatieve. Of het leerling vermijdt een taak. Deze is te moeilijk te makkelijk of saai. Uit onderzoek is gebleken dat gewone leerlingen zich gezond ontwikkelen als zij voor elke correctie die zij ontvangen vier keer positieve aandacht krijgen. Dit kan een knipoog, een duim of een schouderklopje zijn of een verbaal complimentje. Doordat leerlingen weten dat er wordt gelet op wat ze goed doen, bouwen zij zelfvertrouwen op en kunnen zij een correctie beter aan. De verhouding 4:1 is voor alle leerlingen belangrijk. Natuurlijk bestaan er ook verschillen tussen leerlingen Alle leerlingen hebben als het ware een aandachtsemmertje in hun buik. Bij de een is deze klein en snel gevuld en bij sommigen is die groot. Leerlingen met een grote aandachtsemmer hebben misschien wel om de 5 minuten een complimentje nodig en hebben dus veel bevestiging nodig. Die aandacht is als het ware een basisbehoefte, net als eten en drinken. Het leerling wil even gezien worden. Vaak is een opmerking als ik zie dat je rustig op je stoel zit al voldoende om de emmer te vullen. Als emmertjes niet op tijd worden gevuld gaan leerlingen op zoek naar negatieve manieren om aandacht te krijgen. De emmer willen we natuurlijk het liefst niet vullen met negatieve aandacht maar met positieve. Dat is goed voor het zelfvertrouwen van het leerling en het bevordert dat de leerling goed kan meedraaien in de klas en op school. 2. Deelnemers doen oefening emmertje vullen (20 minuten) De coach deelt de kaartjes uit en vraagt de deelnemers om met hun buurman of buurvrouw twee leerlingen in gedachten te nemen: een leerling met een grote aandachtsemmer en een leerling met een kleine aandachtsemmer. Op het kaartje moeten een aantal gegevens worden ingevuld. De naam van de leerling, het gedrag dat de leerling laat zien en het soort bekrachtiging dat zou passen bij deze leerling. De coach vraagt de deelnemers om na te denken op welke manier je deze leerlingen het beste positief zou kunnen bekrachtigen. Als de deelnemers de kaartjes hebben ingevuld, bespreekt de coach enkele voorbeelden plenair na.

15 15 Noot: Vaak is het zo dat bij het bespreken van deze oefening de meeste aandacht uit gaat naar leerlingen die druk gedrag vertonen (grote aandachtsemmer), net zoals dat in de dagelijkse praktijk gebeurt. Het is goed om deze parallel te bespreken, omdat dit een eye-opener kan zijn voor de deelnemers. Een doel van PBS is om meer aandacht te geven aan gewenst gedrag en negatief gedrag te minimaliseren. 12:05 12:45 (40 minuten) Lunch 12:45 13:00 (15 minuten) Oefening snoepje Doel: deelnemers ervaren het belang van duidelijke gedragsverwachtingen. Voorbereiding: snoepjes klaarleggen in de pauze Toelichting/ werkvorm: De coach legt bij iedereen iets lekkers neer in de pauze. Na een paar minuten geeft de coach aan: Jullie hebben allemaal een snoepje gekregen. Wie van jullie heeft het snoepje opgegeten? En waarom? Wie heeft het niet opgegeten? En waarom niet. Deelnemers kunnen verschillende redenen noemen zoals: ik had honger, het lag in de weg, ik heb er niet over nagedacht, ik houd niet van snoepjes, etc. De coach vraagt vervolgens: Wat geeft het nu voor gevoel als je het snoepje wel hebt opgegeten? Ook nu kunnen verschillende dingen worden genoemd door de deelnemers, bijvoorbeeld: ik voel me een beetje schuldig, het voelt onduidelijk, etc. De coach licht toe: Zoals we horen spelen allerlei gevoelens een rol bij de keuze om het snoepje wel of niet op te eten. Ik ben niet duidelijk geweest in mijn bedoelingen met het snoepje en vervolgens heeft iedereen een eigen keuze gemaakt. Sommigen houden hier een vervelend gevoel aan over (schamen zich, voelen zich schuldig) terwijl ik hier geen duidelijke verwachting over heb uitgesproken. Dit voorbeeld illustreert het belang van wat we binnen PBS clear expectations noemen. Als je gedragsverwachtingen niet duidelijk maakt, dan kunnen mensen en zeker leerlingen hier niet aan voldoen. Heldere verwachtingen zijn dus nodig om leerlingen te stimuleren gewenst gedrag te laten zien. De coach maakt hierna de overstap naar de matrix gedragsverwachtingen mbv de cartoon slide over verwachtingen aan het begin van het schooljaar.

16 16 13:00 14:00 (60 minuten) De matrix met gedragsverwachtingen Slide 44 t/m 56 Doel: deelnemers denken na over de kenmerken van concrete gedragsverwachtingen. Deelnemers oefenen met het opstellen van gedragsverwachtingen voor de verschillende locaties van de school. Voorbereiding: De coach voegt de door het team gekozen basiswaarden toe aan de matrix van de powerpoint. Vooraf groepjes indelen voor het invullen van de matrix. Het heeft de voorkeur medewerkers uit de onder-, midden- en bovenbouw te mixen (dit eventueel vooraf als opdrachtje uitzetten in het PBS-team) Hand-out matrix Hand-out ingevulde matrix uit het boek Positive Behavior Support: Goed gedrag kun je leren!, blz Flaps klaarhangen met daarop de verschillende ruimtes in de school (2 per flap). Toelichting/ werkvorm: 1. Toelichting gedragsverwachtingen (10 minuten) De coach slaat een bruggetje van de door het schoolteam vastgestelde waarden naar de gedragsverwachtingen en licht de bijhorende dia s toe. Jullie hebben goed met elkaar nagedacht over de waarden die jullie leerlingen willen meegeven binnen deze school. Jullie zijn gekomen tot de volgende waarden (zie slide). De volgende stap die we met elkaar gaan zetten houdt in dat we de waarden schoolbreed vertalen naar concreet gedrag. Er is bijvoorbeeld gekozen voor de basiswaarde veiligheid. Wij willen graag dat leerlingen zich veilig gedragen. Hoe ziet het er uit als leerlingen zich veilig gedragen op de gang? Wat doen zij dan? Deze concrete beschrijvingen van het gedrag, waarvan wij willen dat de leerlingen het laten zien, noemen we binnen PBS gedragsverwachtingen. Jullie gaan in groepjes voor de verschillende ruimtes in de school (gang, schoolplein, toiletten, etc.) nadenken over welk gedrag jullie willen zien en horen. Het gaat dus steeds om gedrag dat de schoolwaarden weerspiegelt. De coach bevraagt de groep op kenmerken van heldere gedragsverwachtingen, laat vervolgens de dia zien en licht deze toe.(slide 46) De coach licht toe: zo moet het dus niet.(slide 47) 2. Oefening matrix gedragsverwachtingen (45 minuten) De coach verdeelt de deelnemers in groepjes en geeft ieder groepje zowel een lege als een ingevulde matrix mee, ter inspiratie. Ieder groepje kiest een flap uit met daarop een (of twee) ruimtes. De deelnemers gaan met elkaar brainstormen over gedragsverwachtingen voor de betreffende ruimtes. Ieder groepje wordt voorgezeten door een lid van het PBS-team. Voordeel hiervan is dat de leden van het PBS-team al uitgebreid hebben geoefend met het formuleren van de gedragsverwachtingen. De gedragsverwachtingen worden op de flap geschreven.

17 17 Bij de nabespreking loopt de coach de flappen langs en licht er enkele sterke voorbeelden van gedragsverwachtingen uit. De coach benadrukt het als de verwachting positief is geformuleerd in termen van waarneembaar gedrag en als deze kort en bondig is. Ook koppelt de coach de gedragsverwachting opnieuw aan de waarde die het gedrag weerspiegelt, bijvoorbeeld: dus als leerlingen rustig door de gang lopen en hun handen en voeten bij zichzelf houden, dan is dat veilig en respectvol gedrag. Mooi concreet en positief geformuleerd! De coach gaat ook na of er vragen zijn of discussiepunten. Als deelnemers aangeven het lastig te vinden om concreet te worden en verwachtingen te formuleren in positieve termen, normaliseert de coach dit en geeft hij aan dat het een gezamenlijk proces is waar stapsgewijs aan wordt gewerkt. Als aandachtspunt geeft de coach mee dat het belangrijk is om het aantal gedragsverwachtingen per ruimte te beperken. Dit draagt bij aan de overzichtelijkheid. Vaak kiezen scholen in dit kader ook voor een aantal schooloverstijgende gedragsverwachtingen die voor alle ruimten van toepassing zijn. Tenslotte vertelt de coach dat de ingevulde matrix (flaps) na deze studiedag terugkomt in het overleg van het PBS-team. Het PBS-team kijkt nog een keer kritisch naar de gedragsverwachtingen en stelt een conceptversie op. Deze versie wordt via de mail verspreid onder het schoolteam. Het schoolteam kan nog eenmaal feedback geven op deze versie, waarna het PBS-team een definitieve versie (1.0) vaststelt die het komende jaar gebruikt zal worden. Noot: de coach kan eventueel ook aanwijzen welk groepje over welke ruimte gaat nadenken. 3. De coach gaat in op het visueel maken van waarden/gedragsverwachtingen binnen de school (5 minuten) (slide 49 t/m 56) De coach gaat met de groep na wat de voordelen zijn van het visueel maken van de waarden en gedragsverwachtingen. De coach bevraagt de groep op manieren om de schoolwaarden en gedragsverwachtingen visueel te maken binnen de school. Te denken valt aan werkstukken van leerlingen, foto s, posters, etc. Noot: de coach kan er ook voor kiezen om de deelnemers hier in tweetallen kort over te laten brainstormen en de uitkomsten plenair terug te koppelen. De coach laat enkele voorbeelden zien die al gebruikt worden in het Nederlandse onderwijs

18 18 14:00-14:15 (15 minuten) Pauze indien gewenst 14:15-15:15 (60 minuten) Het actief aanleren van gedragsverwachtingen LET OP: VOOR DE CERTIFICERINGOPNAME IS HET BELANGRIJK DIT GEHELE ONDERDEEL TE FILMEN (VOORBESPREKING, MODEL STAAN, GROEPJES DIE OEFENEN EN DE NABESPREKING). ZET DE CAMERA AAN! Slide 57 t/m 61 Doel: deelnemers weten hoe zij een les in goed gedrag kunnen opstellen en oefenen hiermee. Voorbereiding: Hand-out lesformulier Hand-out Voorbeeldles Goed gedrag in de gang Hand-out huiswerkopdracht Manier om groepjes in te delen (bijvoorbeeld met speelkaarten, een sticker, aftellen, etc.) Kleine cadeautjes ter beloning in de grabbelton Zo mogelijk 4 of 5 camera s Afstemmen wie van het PBS-team: na afloop van de studiedag het lesformulier goed gedrag rondmailt naar de deelnemers; een grote matrix ophangt in de lerarenkamer, (zie punt 5); de ingevulde lessen (het huiswerk) verzameld en hoe/waar. Toelichting/ werkvorm: 1. Model staan voor een les in goed gedrag (10 minuten) We hebben net nagedacht over welke waarden we in de school aan leerlingen willen overdragen en welke gedragsverwachtingen daarbij horen. Dit hoort bij de eerste pijler van SWPBS: Schoolbreed werken vanuit gedeelde waarden. De stap die hierop volgt is het actief aanleren van het gedrag. Dit staat centraal bij de pijler: Helder zijn in wat je verwacht, dit actief aanleren en positief bekrachtigen. Het aanleren van gedrag is (zoals jullie waarschijnlijk weten ) een vak apart. Binnen SWPBS ligt de nadruk op preventie (de tweede pijler). Door duidelijk te zijn in wat we graag van de leerlingen willen zien, weten de leerlingen wat ze moeten doen. De omgeving van de leerlingen wordt gestructureerd en voelt veilig. We voorkomen daarmee dat leerlingen ongewenst gedrag laten zien. De coach vraagt de deelnemers in tweetallen te bespreken op welke manier nu op school gedragsverwachtingen worden aangeleerd en hoe de verwachtingen worden ingezet (bijvoorbeeld, hoe houdt de school de verwachtingen levend). De coach bevraagt enkele groepjes op hun ervaringen. Confusius wist het al: Vanuit de leertheorieën weten we dat het afkijken van gedrag in combinatie met het daadwerkelijk oefenen daarvan, de meest krachtige en effectieve manier is om gedrag te leren. Om jullie een idee te geven van wat ik daar precies mee bedoel wil ik jullie vragen om met me mee te lopen naar de gang. Jullie zijn nu even leerlingen uit groep 3 en ik ben jullie leerkracht. Vandaag leren jullie de gedragsverwachtingen die gelden in de gang. Ik wil jullie vragen om speciaal voor deze oefening meewerkende leerlingen te spelen, zodat voor iedereen duidelijk wordt hoe de opbouw van een les in gedrag er uit ziet binnen PBS.

19 19 De coach staat model in het geven van een les in goed gedrag (zie hiervoor Hand-out Voorbeeldles Goed gedrag in de gang). Nadat de coach model heeft gestaan, bevraagt hij de groep op hun ervaringen: Hoe was het om door de leerkracht bevraagd te worden? Hoe hielp het afkijken om precies te weten wat er van je werd verwacht? Wat leverde het op om zelf te oefenen? Hoe hield de leerkracht de sfeer veilig en positief? 2. Aandachtspunten bij het geven van een les in goed gedrag (5 minuten). De coach gaat in op de aandachtpunten die horen bij de les in goed gedrag 3. De deelnemers oefenen met het maken van een les in goed gedrag (15 minuten) Hierna verdeelt de coach de deelnemers in groepjes van vier of vijf. De deelnemers ontvangen alle Hand-outs over lessen in goed gedrag en gaan met elkaar een les uitwerken voor een van de ruimtes in de school. Hierbij maken ze gebruik van de gedragsverwachtingen die eerder op de dag voor de verschillende ruimtes zijn uitgewerkt. 4. De deelnemers oefenen met het geven van een les in goed gedrag (25 minuten) Als de les op papier staat gaan de deelnemers in een carrousel oefenen met het geven van de les. Een van de deelnemers is steeds een leerkracht en de andere deelnemers zijn leerlingen. De deelnemers in de rol van leerling geven aan het einden van de oefening feedback in de verhouding 4:1. De coach loopt langs de groepjes en coacht waar nodig. Daarbij legt ook hij de focus op de goede punten die hij ziet. Wanneer een van de deelnemers heeft geoefend in de rol van leerkracht, ontvangt hij van de coach een kleine attentie. Als iedereen heeft geoefend in de rol van leerkracht, bespreekt de coach de oefening na. De coach gebruikt daarvoor het leidende vraagproces. Hoe was het om model te staan? Hoe lukte het om goed door te vragen zodat alle gedragsverwachtingen voldoende aan bod kwamen? Wat was het effect van het foute voorbeeld? Waarom is het bij het model staan zo belangrijk om te eindigen met een goed voorbeeld? Hoe lukte het om de leerlingen veel positieve feedback te geven? Welk effect had dat? Noot: indien mogelijk worden de oefeningen op DVD opgenomen en ontvangen de deelnemers schriftelijke (positieve) feedback over hun opname van de coach. 5. Huiswerk! (5 minuten) De coach licht toe wat de deelnemers in de komende periode gaan doen. Als de matrix met gedragsverwachtingen is vastgesteld, moeten voor elke ruimte in de school lessen worden ontwikkeld. Voor het ontwikkelen van deze lessen worden duo s gevormd. In de kamer van het schoolteam komt een matrix te hangen waar de duo s op kunnen aangeven over welke twee ruimtes zij een les in goed gedrag gaan maken. De bedoeling is dat dit per bouw gebeurt. De lessen kunnen worden ingeleverd bij (naam verantwoordelijke in het PBS-team) voor (datum noemen). De coach geeft ook aan dat als de lessen zijn gemaakt, leraren een les kunnen oefenen met hun klas Indien mogelijk kan de leerkracht de les opnemen op DVD. De coach ontvangt de DVD en geeft hier schriftelijke feedback op. Om te werken aan een positieve werkrelatie met de leerkracht en om leraren te motiveren voor deelname aan PBS, geeft de coach alleen positieve feedback. Hij licht de sterke punten van de leerkracht toe en laat aandachtspunten achterwege. Noot: in overleg met het PBS-team kan er voor worden gekozen om leraren die hun DVD inleveren te belonen met een cadeautje of een leuke kaart in hun bakje.

20 20 De coach deelt de benodigde materialen voor de huiswerkopdracht uit (hand-out lesformulier, handout Voorbeeldles goed gedrag in de gang, Hand-out Huiswerkopdracht ). Daarnaast benoemt de coach dat het lege lesformulier ook via de mail verspreid zal worden zodat de deelnemers deze digitaal kunnen invullen.

21 21 15:15-15:45 (30 minuten) Parkeerflap, evaluatie en afronding van de dag Slide 62 en 63 Doel: deelnemers krijgen antwoord op hun vragen. Deelnemers blikken terug op de dag en gaan met een positief PBS gevoel naar huis Voorbereiding: Kaartjes 4:1 Evaluatieformulier Toelichting/ werkvorm: 1. Parkeerflap (15 minuten) De coach staat stil bij de vragen/punten op de parkeerflap. Bij elk punt dat hij langsloopt vraagt de coach wie het punt heeft ingebracht en of het punt al voldoende aan bod is gekomen of dat er nog bij moet worden stilgestaan. Als een punt voldoende is behandeld zet de coach er een krul achter. Indien er punten zijn die op de volgende studiedag aan bod komen, geeft de coach een korte toelichting en verwijst hij naar deze dag. De coach kan zo nodig ook de deelnemers benutten om samen te brainstormen over punten die deelnemers hebben ingebracht. 2. Samenvatting van de dag (5 minuten) De coach pakt het programma van de dag erbij en blikt kort terug op de onderwerpen die aan bod zijn gekomen. 3. Deelnemers vullen evaluatiekaartje in (10 minuten) De coach deelt de 4:1-kaartjes uit en benoemt nogmaals dat de 4:1 regel een kernelement is van de SWPBS-aanpak. Hij vraagt de deelnemers één voorbeeld te kiezen van het kaartje (Ouders, een collega, het stille leerling of de klas) waarbij ze de komende week gaan proberen de verhouding 4:1 te halen. Als de deelnemers even bedenktijd hebben gehad vraagt de coach aan een aantal deelnemers welke keuze zij hebben gemaakt. 4. Evaluatieformulier De coach deelt evaluatieformulieren uit aan de deelnemers. Middels de formulieren kunnen de deelnemers feedback geven op de gevolgde training. Hierna bedankt de coach de deelnemers voor hun aanwezigheid en actieve deelname en geeft aan wanneer de volgende studiedag zal plaatsvinden.