Zoet-zout Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken

Transcriptie

1 Zoet-zout Nieuwsbrief over zoet-zoutvraagstukken Nummer Colofon De Nieuwsbrief Zoet-Zout is een uitgave van Rijkswaterstaat Waterdienst, Platform zoet-zoutovergangen. De nieuwsbrief heeft als doel bekendheid te geven aan kennisontwikkeling, beleid en uitvoering met betrekking tot herstel van zoet-zout overgangen en het verziltingsvraagstuk. De weergegeven meningen weerspiegelen niet noodzakelijkerwijze het beleid van het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen is toegestaan, mits met bronvermelding. Contactpersonen: Herman Haas, RWS Waterdienst, herman.haas@rws.nl Hans Drost, RWS Waterdienst, hans.drost@rws.nl Foto's in dit nummer: Wiebe Kiestra Hoe de Kier vrij baan maakt voor vis 2 We zijn hier om materiaal bijeen te harken waarmee RWS Zuid-Holland kan werken aan een zo goed mogelijk Kierbeheer, zegt dagvoorzitter Hans Drost op de platformbijeenkomst van 8 oktober. Hoe de Kier werkt 3 Met de Kier is wel degelijk sprake van herstel van een geleidelijke zoet-zoutovergang. Er kómt dus een brakke zone, en dat is winst, vindt Agnes Gonggrijp, projectleider Kier. De tijd van toen komt niet meer terug 5 Jaap Quak, adviseur bij Sportvisserij Nederland, schetst een historische referentie voor het Haringvliet met een Kier in de afsluiting. Afvoer via Haringvliet ook met Kier bepalende factor voor visbestanden 7 Ook met Kier blijft de invloed van de wisselende afvoer van rivierwater bepalend voor de visbestanden in het Haringvliet. aldus Tim Vriese van bureau VisAdvies. Vooral goed kijken naar het gedrag van vis 9 Het Kierbeheer moet straks goed zijn afgestemd op het gedrag van verschillende vissoorten, volgens Martin de Graaf, adviseur van Imares. Internationale zalmen door de Nederlandse Kier 11 De zalmpopulatie kan zichzelf nog niet in stand houden. De Kier helpt om dat doel wel te halen, denkt de Duitse wetenschapper Detlev Ingendahl. De Kier: hoeksteen van internationale inspanningen voor de Rijnelft 13 Alleen de Gironde en zijn zijrivieren hebben nog een redelijke elftpopulatie. Peter Beeck uit Nordrhein-Westfalen vertelt over de terugkeer van een vergeten vis. Voor aal kan de Kier beslist veel betekenen 15 De Kier zal gunstig uitpakken voor de uittrekmogelijkheid van schieraal en de intrekmogelijkheid van glasaal, verwacht zoetwatervisdeskundige Jan Klein Breteler. Beroeps- en sportvisserij 17 Beroeps- en sportvisserij werken graag mee aan het herstellen van visbestanden door middel van de Kier. Kier ecologisch gezien niet optimaal, maar wel stap in goede richting 18 De Kier is een belangrijk politiek signaal dat Nederland zijn steentje wil bijdragen aan een gezond internationaal Rijnstroomgebied, zegt André Breukelaar van RWS Waterdienst. Proef met natuurlijk sluisbeheer leerzaam voor herstel zoet-zoutovergangen 20 Volgend voorjaar begint bij de Bergsediepsluis en de Krammersluizen een proef met natuurlijk sluisbeheer.

2 Hoe de Kier vrij baan maakt voor vis De keuze van de titel voor de zoet-zoutplatformdag van 8 oktober 2009 de Kier, vrij baan voor Europese vis, heeft goed uitgepakt. Als dagvoorzitter Hans Drost met zijn karakteristieke belletje het begin van de dag inluidt, is de zaal helemaal vol. Alle aanwezigen zijn op de een of andere manier sterk betrokken bij de Kier die, zoals Drost zegt na tien jaar nadenken en aarzelen, in 2010 opengaat. Onderzoekers en visdeskundigen uit eigen land en Duitsland, sportvissers, beroepsvissers, waterbeheerders, visbeheeradviseurs... iedereen deelt graag in de collectieve kennis die op deze dag wordt gebundeld. Drost: De bijeenkomst is vooral bedoeld om materiaal bijeen te harken waarmee de mensen van RWS Zuid- Holland kunnen werken aan een zo goed mogelijk Kierbeheer. Een optimaal effect op de migratiemogelijkheden van vis is niet alleen een Nederlands belang, maar een internationale aangelegenheid. Veel trekvis die gebruik kan maken van de Kier, gaat op weg naar wateren in Duitsland, België of Frankrijk. De Kier is goed beschouwd een van de hoekstenen van een groter, internationaal herstelprogramma voor het Rijnstroomgebied. We heten daarom vandaag ook twee Duitse onderzoekers bijzonder welkom die bij dit herstelprogramma zijn betrokken. We streven ernaar dat ook bij de openingsceremonie van de Kier een buitenlands geluid te horen zal zijn. Hans Drost (rechts) pagina 2

3 Hoe de Kier werkt De medewerkers van Rijkswaterstaat Zuid-Holland die vanaf januari 2010 de Kier gaan beheren, hebben baat bij zo goed mogelijk inzicht in de gedragingen van vis die stroomopwaarts zwemt en weer naar zee trekt. Omgekeerd kunnen visdeskundigen pas overzien welke effecten de Kier zal hebben, als glas helder is wanneer, hoe en onder welke voorwaarden de spuisluizen ook bij hoog water op zee open zullen staan. Deze informatie komt van de projectleider Kier, Agnes Gonggrijp. Deze dag is voor haar een cadeautje, zegt ze: zoveel betrokkenheid, ook al zal de Kier minder van het estuariene milieu herstellen dan de voorkeursvariant die uit de MER naar voren kwam. Maar over die hele voorgeschiedenis wil ik het nu niet hebben, zegt Gonggrijp, want ook al komt er met de Kier nauwelijks meer getijdendynamiek in het Haringvliet, er is wel degelijk sprake van herstel van een geleidelijke zoet-zoutovergang. Er kómt dus een brakke zone. En dat is winst. Ons uitgangspunt is dus het Kierbesluit uit 2000, want dat zal nu worden uitgevoerd. Agnes Gonggrijp Het principe is eenvoudig Gonggrijp toont een schema waarin met enkele lijnen is aangegeven wat er precies met de sluizen gebeurt en binnen welke marge er speelruimte is. Het basisprincipe is eenvoudig, legt ze uit. De Rijn voert gemeten bij Lobith per seconde gemiddeld m3 water af. Een deel daarvan vindt via de spuisluizen in de Haringvlietdam zijn weg naar zee. Dat spuien gebeurt twee keer per etmaal, en wel als het waterpeil aan de zeezijde lager is dan in het Haringvliet. Stijgt met de vloed het zeeniveau, dan sluiten de sluisdeuren nu nog vóórdat het peil hoger komt dan dat in het Haringvliet. Er mag immers (in de huidige situatie) geen zout binnenkomen. Is de Kier in 2010 een feit, dan gaan bij hoog water op zee niet alle deuren dicht. Eén of meerdere blijven een beetje openstaan om een gecontroleerde hoeveelheid zeewater in te laten. Met de volgende eb stroomt dat grotendeels weer naar buiten, maar er blijft in het westelijk deel van het Haringvliet ook zout achter. Zo ontstaat een brakke zone. Daalt de afvoer van de Rijn bij Lobith tot minder dan m3/s, dan wordt bij eb nauwelijks meer gespuid en moeten bij hoogwater de Haringvlietsluizen dicht. Anders zou er wel zout instromen, maar niet meer wegstromen en dan ontstaan er al gauw problemen door te hoge zoutgehaltes in het Haringvliet. Randvoorwaarden De randvoorwaarden van het Kierbesluit stellen dat ten oosten van de denkbeeldige lijn tussen de monding van het Spui en Middelharnis geen gevaar mag bestaan voor zout in de buurt van zoetwaterinlaten. Een tweede randvoorwaarde is dat het peil op het Haringvliet zoveel mogelijk boven NAP moet blijven. Dit omwille van de scheepvaart. Gonggrijp: Dat betekent in de praktijk dat er tussen augustus en het late najaar regelmatig geen Kier is, want dat is het seizoen met langdurig weinig rivierafvoer. Lees verder op de volgende pagina > pagina 3

4 Zien de sluisbeheerders een periode met weinig water aankomen, dan moeten ze daarop anticiperen door de sluizen bij vloed te sluiten en enkele dagen extra te spuien. Gedurende enkele getijdencycli komt dan geen zout meer binnen, terwijl tijdens het spuien de brakke zone als het ware richting zee wordt weggedrukt. Gonggrijp: We noemen dat zoetspoelen. Dat is nodig omdat in een periode zonder spuien het zout niet netjes in de brakke zone blijft. Het zou zich te veel naar het oosten kunnen verplaatsen. Lerend implementeren Het schema van Gonggrijp laat goed zien dat de speelruimte in het Kierbeheer sterk wordt bepaald door de rivierafvoer. Hoe groter het debiet, hoe meer zout we kunnen binnenlaten, omdat we dat met het spuiwater ook weer kunnen lozen. Een andere speelmogelijkheid zit m in de wijze waarop we zeewater inlaten. Dat kan door één sluis (van 60 meter breed) wijd open te zetten, of door meerdere sluizen tegelijk op een kier te zetten. Het plan is om te beginnen met sluis nummer 15, dat is de derde, gerekend vanaf het zuiden. Kan de Kier groter worden dan gaan ook de sluizen 14 en 16 meedoen. We zullen al doende moeten leren wat het gunstigste effect heeft op de natuur in de brakke zone en in het bijzonder op de vismigratie. Daarom beginnen we bescheiden met een kiertje van 25 m 2. We meten hoe de zoutinstroom zich gedraagt en vergelijken die met onze rekenmodellen. Als het nodig is, stellen we iets bij. Zo gaan we stap voor stap verder. En als op wat langere termijn gegevens binnenkomen over de effecten op vismigratie, kunnen we ook daarvan leren en zonodig het Kier beheer aanpassen. Het kan voor de visintrek bijvoorbeeld nodig zijn om de sluizen vooral s nachts wijd open te laten, en de tijd overdag veel minder te benutten. We zullen zien. Meer informatie agnes.gonggrijp@rws.nl De Haringvlietsluizen pagina 4

5 Jaap Quak: De tijd van toen komt niet meer terug Hij heeft een passie voor historie in relatie met vis en visserij. En daarom verzamelt hij al vele jaren gegevens over welke vis, waar, in welke hoeveelheden voorkwam én werd gevangen. Visbestanden in een grijs verleden. Vanuit die invalshoek schetst Jaap Quak, hoofd cluster Advisering bij Sportvisserij Nederland een historische referentie voor het Haringvliet, met een Kier in de afsluiting. Bij alles wat je onderneemt moet je weten waar je vandaan komt, vindt Jaap Quak. Dat geldt ook voor beheersmaatregelen die je neemt voor vis. Om aan te geven waar de omstandigheden voor vis in het Haringvliet vandaan komen, gaat bij Quak behoorlijk ver terug. Hij beschrijft de periode van 1870 tot Over de gehele periode is zijn documentatie indrukwekkend. Zo bezit hij veel documenten uit het persoonlijk archief van D.E. van Drimmelen, hoofd Visserij Inspectie halverwege de vorige eeuw. In dat archief zit bijvoorbeeld een document uit 1885, waarin ruim honderd vangsten met ankerkuilen in het Haringvliet dat hele jaar rond zijn opgetekend. Daarnaast heeft Quak alle jaarcijfers van de Nederlandse visserij in dit gebied geanalyseerd vanaf 1912, en voor de echte riviertrekvissen vanaf Grote diversiteit Dan begint pas het puzzelen, zegt Quak, Puzzelen met data als losse stukjes. Maar over de ontwikkeling van visbestanden in het Haringvliet is toch wel vrij duidelijk een beeld te geven. Wat meteen opvalt is dat je niet kunt spreken van één historische referentie. Al ver voor de Deltawerken zijn er grote wisselingen te zien in vispopulaties. Het algemene historische beeld van het Haringvliet is dat van een zeer soortenrijke omgeving. Die diversiteit had duidelijk te maken met de uitgestrekte en zeer geleidelijk verlopende gradiënten in zoet en zout, bodemsamenstelling, morfologische toestand, beschut en geëxponeerd water. Het Haringvliet van eertijds had ongeveer 35 verschillende vissoorten, waarvan acht zeer algemeen voorkwamen. Maar het was vooral een compleet estuarium, dat ook veel kreeftachtigen herbergde, zoals vlokreeften en aasgarnalen. Het was dus ook een zeer voedselrijk gebied. Trek je een parallel tussen Haringvliet en voormalige Zuiderzee, dan was het Haringvliet veel rijker aan soorten. Van de belangrijkste soorten en hun verschillende levensstadia weten we ook wanneer ze in het Haringvliet huisden: haringlarven van maart tot juni, jonge haring na juni, volwassen spiering het hele jaar rond met een forse piek in winter en voorjaar, spieringlarven vanaf juni, rivierprik het jaar rond, jonge fint en elft in het najaar en de volwassen vissen van april tot en met juni, aal, bot en driedoornige stekelbaars ook het hele jaar rond. Gevolgen van harde ingrepen Historische gegevens leren nog meer. Quak toont aan de hand van harde cijfers aan dat de betekenis van het Haringvliet voor vis meerdere malen is veranderd door de riviernormalisaties in het benedenrivierengebied. De aanleg van de Nieuwe Merwede en de Bergse Maas, en later de afdamming van de Brielse Maas, hebben ertoe geleid dat het debiet in het Haringvliet is toegenomen. Dat is aan de hand van vangstgegevens goed te zien. De hoofdroute van trekvissen verlegt zich sinds 1890 steeds meer naar het Haringvliet. Toch kunnen lang niet alle ontwikkelingen uit historische gegevens worden verklaard. Zo is het volgens Quak nog onduidelijk hoe het komt dat het visbestand in het Haringvliet omstreeks de oorlogsjaren sterk is afgenomen. Vooral de fintpopulatie is dramatisch ingestort. Maar ook de vangsten van bot, aal en spiering liepen fors terug. In 1938 zijn nog 1,2 miljoen stuks fint gevangen, zes jaar laten nog maar en dat komt aanwijsbaar niet doordat er verhoudingsgewijs minder is gevist. We zoeken de oorzaken in een combinatie van extreme weersomstandigheden (zeer warme zomers in combinatie met strenge winters) en de verslechterende waterkwaliteit. De explosieve uitbreiding van de Duitse wapenindustrie in het Ruhrgebied heeft ongetwijfeld effect gehad op de kwaliteit van het Rijnwater. Kort na de oorlog kwam (met ruggesteun van het Marshallplan) al snel een grootschalige wederopbouw met industrialisering op gang waaronder met stip de chemische industrie. Sleuteljaar 1947 Het jaar 1947 is misschien wel het sleuteljaar : een extreem droge en warme zomer (met overal in het land Lees verder op de volgende pagina > pagina 5

6 Jaap Quak (midden) grote vissterfte), een strenge winter en een slechte waterkwaliteit. Een belangrijke oorzaak van de sterfte bleek de sterke verzilting; door de zeer lage afvoer drong het zoute water ver de rivieren in. De visstand kreeg grote klappen en heeft menig visser doen besluiten liever vast werk op de wal te zoeken. De sterk dalende aanvoercijfers weerspiegelen dus waarschijnlijk twee samenhangende processen: een afnemend visbestand als gevolg van weerextremen en waterverontreining en daardoor een afnemende visserij-intensiteit. Conclusies Dat geeft volgens Quak ook aan dat we wel mogen, maar niet kunnen dromen van een terugkeer naar de tijd van toen, enkel en alleen als gevolg van de Kier. De Kier is een welkome maatregel, maar de effecten ervan moeten we bezien in een context van veel meer factoren. Wel kunnen we uit historische data een paar aardige conclusies trekken die van belang kunnen zijn voor het perspectief dat de Kier biedt: - het Haringvliet is tot aan de afsluiting steeds belangrijker geworden als migratieroute voor trekvissen - het Haringvliet ontleende zijn betekenis voor vis ook in belangrijke mate aan de grote hoeveelheid voedsel met name kreeftachtigen die in brak water veel voorkomen, en in zoet water niet. Als het herstel van een brakke zone een gunstig effect heeft op dat voedselaanbod, is dat voor alle vissoorten van belang - een gedeeltelijk hersteld estuarien karakter is zonder meer winst als kinderkamer voor spiering, haring, bot en fint. Alles bij elkaar genomen: het Haringvliet was beslist meer dan alleen een doortrekroute. Het systeem vertegenwoordigde voor een aantal soorten een essentieel paai- en opgroeihabitat en was een belangrijk foerageergebied. De Kier brengt waarschijnlijk beperkt herstel van de vroegere paai-, kinderkamer- en foerageerfuncties van het Haringvliet, en veel ingrijpender herstel van het gebied als doortrekroute. Meer informatie quak@sportvisserijnederland.nl pagina 6

7 Tim Vriese: Afvoer via Haringvliet ook met Kier bepalende factor voor visbestanden Aan de zeezijde van de Haringvlietdam houden zich relatief veel vissoorten van verschillende ecologische groepen op. Dat zegt iets over de effecten die we van de Kier kunnen verwachten op de visbestanden in het Haringvliet. Maar ook met Kier blijft de invloed van de wisselende afvoer van rivierwater bepalend. Dit is de hoofdconclusie van het onderzoek dat bureau VisAdvies de afgelopen jaren deed naar de visbestanden in het Haringvliet. Tim Vriese van VisAdvies geeft tekst en uitleg. Monitoring van visbestanden (foto: Visadvies) Een sluis met een Kier en een brakke zone in het Haringvliet. Wat biedt dat voor kansen aan vissoorten zoals fint, bot en spiering? Die kansen hangen nauw samen met de functie van het gebied als paaiplaats, kinderkamer en rustgebied voor vissen. Om daarover uitspraken te kunnen doen, moesten de onderzoekers een toekomstbeeld schetsen op basis van de soorten en aantallen vissen die nu in het Haringvliet én in de Voordelta voorkomen. Voor verschillende situaties die na opening van de Kier ontstaan, zijn daarom vergelijkbare locaties gezocht: - de sterk brakke zone met een relatief hoog zoutgehalte - de zone waarin zee- en rivierwater goed zijn gemengd - de zone waarin rivierwater enigszins door zout wordt beïnvloed - het zoetwatergetijdengebied De eerste twee zones komen voor aan de zeezijde van de Haringvlietdam, de laatste twee op het Haringvliet zelf. Mooi veldwerk Met boomkor, elektrovisapparaat en zegennet is drie jaar lang het visbestand opgenomen; buiten de dam op drie locaties en in het Haringvliet op zeven locaties. Enerverend en mooi veldwerk, volgens Vriese. Maar ook wel afzien bij ronduit slechte weersomstandigheden. Of wanneer het net barstens vol wier zat waaruit we de vis stuk voor stuk moesten sorteren. De vangstgegevens zijn verdeeld over verschillende ecologische groepen: diadrome soorten, estuarien residente soorten, mariene juvenielen, mariene seizoensgasten, dwaalgasten en uitgesproken zoetwatersoorten. Vriese beklemtoont dat de gegevens uit dit onderzoek geen resultaten zijn van een diepgaande analyse. Het is meer een snapshot van de uitgangssituatie, maar wél een momentopname met een doorlooptijd van drie jaar. Een heel lange T-0-meting eigenlijk. Het antwoord op de vraag welke vis in welke hoeveelheden van de Kier kan profiteren, hebben we dus wel goed in beeld. Gevarieerde habitat niet alleen bepalend voor diversiteit in soorten Vriese toont aan de hand van de vangstcijfers aan dat een gevarieerde habitat bepalend is voor het aantal aangetroffen soorten. Zo nemen we duidelijk veel vissoorten waar op locaties met kreken, zowel diepe als ondiepe zones, verschillende soorten substraat, gevarieerde vegetatie en ook wisselende stromingspatronen. In 2006 scoorden bijvoorbeeld de Korendijkse Slikken, de Beninger Slikken en de Scheelhoek hoog, met respectievelijk 14, 13 en 11 soorten. Op locaties die in een Lees verder op de volgende pagina > pagina 7

8 Tim Vriese (rechts) of meerdere opzichten eentonig zijn, komen veel minder soorten voor. De locaties Haringvlietsluizen, Slijkplaat en Quackgors scoorden in hetzelfde jaar achtereenvolgens 6, 6 en 8 soorten. In de jaren na 2006 waren de scores in soorten en aantallen op alle locaties echter beduidend lager. Vriese legt een rechtstreekse relatie met het debiet van de rivieren in die jaren en daarmee met het aantal dagen dat er niet of nauwelijks is gespuid. Wij trekken de conclusie dat de rivierafvoer via het Haringvliet de belangrijkste variabele is. Veel afvoer en open sluizen zorgen voor meer zoetwatersoorten in de Voordelta. De verschillen in zoutgehalten die zo ontstaan, leiden daar tot een grotere diversiteit aan ecologische groepen. Verder is van grote invloed in welke periode van het jaar er meer of minder afvoer is van rivierwater. Kier verandert beeld De minder harde overgang tussen zoet en zout die door de Kier ontstaat, zal volgens Vriese een ander beeld geven van de verspreiding van soorten. Nu zijn aan weerszijde van de dam enkele soorten sterk dominant. In de Voordelta zijn dat sprot, verschillende grondels en bot. In het Haringvliet zien we voornamelijk baars, blankvoorn, brasem, snoekbaars, winde, en bot. Locaties met steenbestorting op de vooroever herbergen opvallend veel jonge aal. Staan de sluizen straks min of meer continu op een kier, dan strekken de vier zones van de zoet-zoutgradiënt zich uit van de Voordelta tot aan Tiengemeten. Alle soorten in alle ecologische groepen krijgen dan de kans om meer verschillende habitats te benutten. Zoetwatervissen die zich naar buiten wagen, hoeven dat niet meer met de dood te bekopen. Zeevissen kunnen even in- en uitzwemmen. De diadrome soorten ondervinden minder hinder op hun lange-afstandsmigratie. De vloedstroom geeft de juvenielen van allerlei soorten, maar vooral aal, een welkome lift. Conclusie: zowel in de Voordelta als in het Haringvliet zal een breder soortenspectrum ontstaan. Maar, relativeert Vriese, we moeten met dit soort verwachtingen wel realistisch blijven. In een langdurige droge periode met weinig afvoer gaat de Kier dicht en vallen we terug naar de huidige situatie. Meer informatie vriese@visadvies.nl pagina 8

9 Martin de Graaf: Vooral goed kijken naar het gedrag van vis Als de Kier straks een feit is en Rijkswaterstaat al lerend wil implementeren, komt het volgens Martin de Graaf, adviseur van Imares, aan op een goede afstemming van het Kierbeheer op het gedrag van verschillende vissoorten. Om snel en tegen geringe kosten te kunnen beschikken over betrouwbare gegevens, kan Rijkswaterstaat volgens hem het best gebruik maken van alle al lopende monitoringprogramma s. De ene vis is de andere niet. Elke soort zal dus op zijn eigen wijze gebruik maken van het fenomeen Kier. De Graaf benadrukt dat de Kier vissen weliswaar de mogelijkheid biedt om het voormalige estuarium van het Haringvliet weer binnen te trekken, maar het blijft volgens hem een onnatuurlijke situatie. Vissen hebben te maken met stroomsnelheden, de hoogte van de Kier boven de bodem, de diepte vanaf het wateroppervlak, de sterkte van de lokstroom, de effecten van het turbulente water. Sommige soorten laten zich met de vloedstroom mee naar binnen voeren, andere soorten zwemmen liever tegen een zoete ebstroom in naar binnen. De ene soort trekt snel door een riviermonding heen naar bovenstrooms gebied, de andere blijft daarentegen lang in een estuarium hangen. Zo is van visgedrag een kaart te maken waarop het Kierbeheer zo goed mogelijk kan worden afgestemd. Zoek de speelruimte Om in de Haringvlietsluizen echt slim met die kleppen te kunnen spelen, zou volgens De Graaf op kleine schaal meer bekend moeten zijn over de plaatsen waar vis die naar binnen of naar buiten wil, zich ophoudt. Zwemmen ze recht voor de sluis? Zitten ze aan de noordkant of bij de zuidelijke sluisdeuren? Zwemmen ze op tien meter of honderd meter afstand? Bij de bodem of aan de oppervlakte? Dat is voor ons een kennisleemte. Het is in ieder geval niet zo dat alle vissoorten voor de sluizen liggen te wachten en dat je de deuren maar op een kier hoeft te zetten om ze binnen te laten. Daarnaast houden de sluizen primair hun regulerende functie voor het peil en de stroming in het benedenrivierengebied. De Graaf: Dat én de randvoorwaarden in het Kierbesluit bepalen de marge waarbinnen de beheerders met de Kier kunnen experimenteren. Martin de Graaf Lees verder op de volgende pagina > pagina 9

10 Het wordt dus zoeken naar de kansen binnen die speelruimte. Zo zou kunnen blijken dat de Kier in een bepaald jaargetijde misschien wat kleiner moet zijn, of dat de sluizen in de uren rond de kentering het best zo ver mogelijk open kunnen. De Graaf grijpt terug op de ervaringen die zijn opgedaan bij proeven met het spuibeheer bij de Afsluitdijk. Vroeger was het daar regel dat de sluizen al dicht gingen als bij rijzend water het peil buiten 10 cm lager was dan het peil binnen. Bij wijze van proef is het moment van sluiten uitgesteld tot het peil aan beide zijden even hoog was. Dat zorgde voor een enorme toename van intrekkende vis, maar het bracht ook meteen een grotere zoutlast met zich mee. Meeliften met monitoringprogramma s Net als iedereen zou ook De Graaf graag boven de sluisopeningen hangend willen kunnen zien hoeveel vis van welke soort er zoal in- en uitzwemt. Die wens gaat nooit in vervulling en daarom zou je geneigd zijn om bij de sluizen zelf de effecten van de Kier te monitoren. Dat soort waarnemingen is essentieel om de bediening van de sluisdeuren goed af te stemmen op het trekgedrag van de vis, en zal zeker moeten worden verricht. Maar voor de monitoring moeten we zoiets vooral niet doen! Veel effectiever is het om op grotere afstand te meten welke veranderingen zich voordoen. Het gaat dan niet alleen om metingen in het Haringvliet, maar ook buitengaats. Je kunt immers pas conclusies trekken over de werking van de Kier als je de visbestanden in zoet én zout in beeld hebt. Het lijkt mij logisch dat Rijkswaterstaat voor de buitengaatse situatie gegevens betrekt van de jaarlijkse Demersal Fish Survey, die al sinds mensenheugenis de visbestanden langs onze kust in beeld brengt en een of twee meetpunten in de Voordelta heeft liggen. Daarnaast zou gebruik kunnen worden gemaakt van het onderzoek dat Imares tussen 2009 en 2015 uitvoert naar de effecten van de Tweede Maasvlakte op vis. Daaruit komen gegevens die ook bruikbaar zijn voor een actueel beeld van het visaanbod buitengaats. In het Haringvliet zou Rijkswaterstaat volgens De Graaf met een eenvoudige datakoppeling kunnen meeliften met het landelijk fuikenmeetprogramma dat beroepsvissers in opdracht van Rijkswaterstaat Waterdienst uitvoeren. Op drie locaties in het Haringvliet staan fuiken die aan dit programma bijdragen. De Graaf: Vis die binnenkomt, zwemt overal heen, maar belandt ook in fuiken van beroepsvissers. Neemt van een bepaalde soort de populatie toe, dan zullen van die soort ook meer exemplaren in de fuiken verzeild raken. Dit meetprogramma geeft een aardige indicatie en kost bijna niets! Een prachtkans. Meer informatie martin.degraaf@wur.nl pagina 10

11 Dethlev Ingendahl: Internationale zalmen door de Nederlandse Kier Zalm (foto: RWS Waterdienst) De Zalm is de afgelopen twintig jaar hét internationale symbool geweest voor het herstel van de Rijn. Detlev Ingendahl van het Landesamt für Natur, Umwelt und Verbraucherschutz Nordrhein-Westfalen stelt dat de grote internationale inspanningen hebben aangetoond dat de zalm kan terugkeren in de Noordzee en de Rijn. Maar ze hebben nog niet geleid tot het einddoel: een zalmpopulatie die zichzelf in stand kan houden. De Kier is één van de maatregelen om dat doel wel te halen. Ooit was de Rijn een van de belangrijkste Europese zalmrivieren. Hoofdrivier en zijrivieren waren aan het eind van de 19e eeuw goed voor een vangst van maar liefst ton zalm per jaar. Vanaf het begin van de twintigste eeuw slonk het zalmbestand in de Rijn gestaag. Het bereikte het nulpunt in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Ingendahl noemt de belangrijkste oorzaken waardoor de zalm verdween: Verlies aan natuurlijkheid en dynamiek in het riviersysteem. Denk aan normalisatie van de bovenstroomse zijrivieren, de bouw van stuwen en dammen in de zijrivieren, de bovenloop van de Rijn zelf en de Nederlandse Delta, verslechtering van de waterkwaliteit, intensieve visvangst en het cumulatieve effect van al deze factoren. Intensieve visvangst op zich hoeft bijvoorbeeld het visbestand niet per definitie in gevaar te brengen, maar doet dat wel als de populatie als gevolg van andere factoren toch al onder druk staat. Symbool voor een gezonde Rijn Lange tijd leek het alsof het verdwijnen van de zalm en de terugval van andere vissoorten werden geaccepteerd. Je hoorde er in ieder geval weinig klachten over en er werd zeker geen actie ondernomen. De brand bij chemieconcern Sandoz in Basel, in 1986, bracht daar volgens Ingendahl verandering in. Sandoz was een keerpunt. Het ongeluk was over een afstand van zevenhonderd kilometer dodelijk voor alle vis in de Rijn. Mensen werden er zich met een schok van bewust dat dit zo niet langer kon. De eerstvolgende ministersconferentie van Rijnoeverstaten proclameerde de zalm tot vlaggenschip voor het herstel van de Rijn. Lees verder op de volgende pagina > pagina 11

12 van de Sieg, dan zien we op sommige locaties al wél een voldoende terugkeerpercentage. Het kán dus wél, en dat is een aanmoediging om nóg meer werk te maken van gunstiger omstandigheden. We doen dat door de zijrivieren weer natuurlijker te maken, compleet met omgevallen bomen in het water, door de effectiviteit van vispassages te verbeteren en door de sterfte van smolts in waterkrachtcentrales te verminderen. Nu ligt het sterftecijfer per centrale op 5 tot 10 procent van de passerende vis. Na zes centrales ben je een kwart van de moeizaam geherintroduceerde smolts weer kwijt. Vóór de centrales moeten draadschermen komen met een maaswijdte van 10 millimeter. Ten slotte gaan we in eigen land uitsluitend nog smolts uitzetten die we opkweken met teruggekeerde Rijnzalm, hoe klein de Rijnpopulatie nu nog moge zijn. Detlev Ingendahl Pogingen om de zalm opnieuw in het Rijnsysteem te introduceren, begonnen met een programma in de meest kansrijke zijrivier: de Sieg in Duitsland. Deze zijrivier komt in de deelstaat Nordrhein-Westfalen even ten Noorden van Bonn in de Rijn. Niet ver bovenstrooms van dat punt is een meetstation voor het monitoren van trekvis. Daarna zijn herintroductieprogramma s gestart in andere zijrivieren, in de Midden-Rijn en (Duitse) Beneden-Rijn. Ingendahl toont een reeks cijfers en tabellen. In de afgelopen twintig jaar zijn in Nordrhein-Westfalen in totaal 10 miljoen jonge zalmen (smolts) uitgezet die rijp waren voor hun trek naar zee via de Nederlandse Deltawateren. Sinds 1990 zijn zalmen geregistreerd die weer in de Duitse zijrivieren terugkeerden. Zalmen kúnnen zich dus redden in onze Rijn en onze Noordzee. De laatste terugkeercijfers dateren van Toen hebben we in 200 ha zijrivieren niet minder dan 1400 terugkerende zalmen geteld. Dat is een groot aantal volwassen zalmen, maar toch slechts 0,7 procent van het aantal uitgezette smolts. Om een zalmpopulatie op eigen kracht te laten voortbestaan, moet de terugkeer minstens 2 procent zijn, dus deze 0,7 procent is nog te laag. Licht aan het einde van de tunnel Ingendahl toont zich echter een optimistisch en vasthoudend mens. Hij wijst erop dat in elk geval het principe van de herintroductie blijkt te werken. Kijken we bijvoorbeeld beter naar verschillende deeltrajecten De Kier: een Nederlandse bijdrage Met deze maatregelen ziet Ingendahl het doel dichterbij komen, maar ze zijn waarschijnlijk nog niet voldoende. Er blijft dan nog één maatregel over om boven de 2 procent terugkeer te komen: in Nederland moet de verbinding met zee worden hersteld. Nu is tweederde van de riviermonding afgesloten. Daardoor komt nu meer dan zestig procent van de zalm via de Nieuwe Waterweg naar binnen. Maar juist de Nieuwe Waterweg is voor zalm verre van ideaal. Ook het Haringvliet moet dus weer open, betoogt hij. De Kier vind ik een goede eerste stap, die zeker effect zal hebben. Zonder Kier stoot de zalm die van zee komt, letterlijk zijn neus tegen de sluisdeuren. Ik verwacht dat de Kier ervoor gaat zorgen dat de zalm voortaan gemakkelijker weer naar binnenkomt, en tweederde van de zalmen via het Haringvliet. Internationaal vervolg Eén extra voorwaarde wil Ingendahl ook nog onderstrepen: Samenwerking tussen de Rijnoeverstaten is van het grootste belang. Samen monitoringprogramma s opzetten, samen verbeteringsmaatregelen bespreken en op elkaar afstemmen, regelmatig en grondig gegevens uitwisselen. Ook die aanpak is een wezenlijke voorwaarde voor succes. Wat dat betreft ben ik blij dat we nu met twee Duitse gastsprekers aanwezig zijn op jullie Nederlandse Platform. En met een knipoog naar de sportvissers: Lukt het ons om het percentage terugkerende zalm weer boven de 5 procent te krijgen, dan kan in de Rijn ook weer op zalm worden gevist. Maar reken daar de komende 20 jaar nog niet op. pagina 12

13 Peter Beeck: De Kier: hoeksteen van internationale inspanningen voor de Rijnelft Is het al een internationale en langdurige opgave om de zalm terug te brengen in de Rijn, nog groter is de uitdaging om de rivier weer geschikt te maken voor de elft. Deze trekvis, die in de negentiende eeuw nog voorkwam in alle rivieren van West-Europa, is in 1933 voor het laatst in de Rijn gevangen. In heel Europa is nu alleen nog het Zuid-Franse stroomgebied van de Gironde overgebleven als leefgebied voor de Europese elft. Pieter Beeck van de Duitse Stiftung Wasserlauf für Gewässerschutz & Wanderfische in Nordrhein-Westfalen, vertelt over de Frans-Duits- Nederlandse samenwerking rond de terugkeer van deze vergeten vis in het Rijnstroomgebied. De elft behoort tot de haringachtigen. Hij wordt alleen een stuk groter dan de haring die de Noordzeevissers aan de wal brengen. Een volwassen elft kan 80 centimeter lang worden en weegt dan drie kilo. Een ander groot verschil met de gewone haring is dat de elft naar zoet rivierwater trekt om te paaien. De Maifisch noemen ze hem in Duitsland, vertelt Beeck. Omdat de paringsdans van de elft in de maand mei met zoveel gespetter en geplas gepaard gaat, dat het voor mensen die aan de rivier wonen een markant moment is in het seizoen. Dat wil zeggen, tot aan het eind van de negentiende eeuw, toen Rijnvissers nog jaarlijks meer dan elften vingen. Elft en Rijn hoorden zo sterk bij elkaar dat de vis zich stevig heeft genesteld in de volkscultuur. Elft stond als delicatesse in elk restaurant en in elk café op de menukaart. En Keulen heeft nog altijd zijn jaarlijkse Elftfestival. Dat ondanks het feit dat het alweer meer dan 70 jaar geleden is dat het laatste exemplaar in de Rijn is gevangen. Frans-Duits-Nederlands project De diep gewortelde gehechtheid aan de elft zal er zeker toe hebben bijgedragen dat deze vis in Duitsland naast de zalm een krachtig symbool is van een gezonde Rijn. Beeck toont foto s van het uitzetten van jonge elft. De milieuministers van Hessen en Nordrhein-Westfalen staan met lieslaarzen aan tot hun knieën in het water; klaar om hun emmertjes met jonge vis te legen. Op de oever tientallen camera s. Draagvlak tot en met. Op de achtergrond van dit soort taferelen staat inmiddels een Duits-Frans-Nederlandse samenwerking van lokale en regionale overheden, maatschappelijke organisaties en onderzoeksinstituten. Vanuit Frankrijk neemt de provincie Elftfestival 2008 in Keulen (foto: LANUV/NRW) Aquitaine deel en vanuit Nederland onder andere de Stichting Sportvisserij Nederland. Voor dat alles vormt het Europese Life-programma een stevig fundament; het gaat hier uiteindelijk om het benutten van unieke vis uit een Europese Ark van Noach. Het programma voor herintroductie van de elft startte in 2007 en loopt tot en met Dan zullen in totaal Lees verder op de volgende pagina > pagina 13

14 Peter Beeck 5 miljoen jonge elften zijn uitgezet in de Duitse middenloop van de Rijn. Als een soort Ark van Noach levert de Gironde al deze jonge elften die in de Rijn nodig zijn. De Gironde herbergt namelijk niet alleen de laatste levensvatbare Euopese elft, maar is ook de enige streek in Europa waar nog ervaring is met het opkweken van jonge elft op grote schaal. Zo zijn in 2008 en 2009 al ruim 2 miljoen visjes van de Gironde overgebracht naar het Rijnsysteem. Als larve en als hele kleine vis zakt de jonge elft de rivier af, om vervolgens jarenlang in zee op te groeien. Vijf jaar later zoekt de volwassen geworden elft de rivier weer op. Na alle Frans-Duitse inspanning, komt op dát moment de Nederlandse Kier in beeld: zal het de elften lukken om die te benutten? In 2013 en volgende jaren bekijken de bij het herintroductieprogramma betrokken partijen dus met grote spanning hun monitoringgegevens. De Kier en de elft De grote vragen waarmee het herintroductieprogramma zich bezighoudt, hebben voor een deel te maken met het trekgedrag van de elft. Zo is gebleken dat de vis sterk turbulent water vermijdt. Dit heeft consequenties voor het ontwerp van vispassages in de Rijn en zijn zijrivieren. Het geeft wellicht ook richtlijnen voor de bediening van de Kier: liever kortere periodes met een kleine stroomsnelheid wijd open, dan lange tijd een beetje open waarbij het zoute water turbulent naar binnen spuit. tot het nacht is; dan zwemt hij pas verder. Het is onduidelijk of hij ook in het diepe, troebele en zoute water voor de Kier zo n angst voor schaduwen heeft. Het zou heel goed kunnen. In dat geval zou ook de Kier vooral bij nacht passeerbaar moeten zijn. Zulke exclusief nachtelijke trek is ook van spiering bekend. Spiering trekt bij voorbeeld vanuit de Waddenzee op naar het IJsselmeer via de spuisluizen in de Afsluitdijk. Overdag is er in de sluizen geen spiering te bekennen, maar s nachts gaan er enorme hoeveelheden spiering doorheen, mits de sluisdeuren op een verstandige manier worden bediend. Zo zijn de Haringvlietsluizen volgens Beeck een belangrijke sleutel voor het welslagen van het internationale herintroductieprogramma. Maar het Kierbesluit is niet meer dan een eerste stap. Uitvoering van het Kierbesluit vergroot de kans op succes van naar zee migrerende larven. Larven van rond de 70 dagen oud kunnen een directe overgang van zoet naar zout water aan, maar jongere larven hebben een brakke zone nodig voordat ze in zeewater terechtkomen. Het gedeeltelijke herstel van het brakke karakter van het westelijk Haringvliet zal dus bijdragen aan de succesvolle migratie van elftlarven naar zee. Voor stroomopwaarts zwemmende elft biedt de Kier vooral soelaas wanneer de sluizen openstaan bij een matige stroomsnelheid, dus rond de momenten van kentering en met een zo groot mogelijke opening nabij de bodem. In rivieren en beken schrikt de elft terug voor schaduwen van bruggen of overhangende bomen. Hij wacht daar pagina 14

15 Jan Klein Breteler: Voor aal kan de Kier beslist veel betekenen Zoetwatervisdeskundige Jan Klein Breteler verrast de deelnemers aan de platformdag met een optimistische verwachting van het effect van de Kier op de migratiemogelijkheden van schieraal en glasaal. Schieraal is de volwassen aal die uit het zoete water weg wil trekken naar zee, en glasaal is de jonge aal die vanuit zee het zoete water in wil trekken. De Kier zal gunstig uitpakken voor de uittrekmogelijkheid van schieraal en zal de intrekmogelijkheid van glasaal aanzienlijk verbeteren. Aal heeft de reputatie een raadselachtige vis te zijn. Van de grote migratiecyclus van en naar de Sargassozee liggen bijvoorbeeld nog lang niet alle puzzelstukjes op hun plaats. Jan Klein Breteler van visonderzoekbureau Vivion doet er nog een raadsel bij. De Rijnpopulatie van wegtrekkende schieraal bedraagt ongeveer 300 ton, die van de Maas ongeveer 100 ton. Van de Maaspopulatie trekt 58 procent via het Haringvliet naar buiten en de rest via de Nieuwe Waterweg. De schieraal uit de Rijn kiest echter massaal voor de Nieuwe Waterweg; slechts 4 procent van deze populatie neemt de route via het Haringvliet. Deze zeer uiteenlopend percentages kunnen niet worden verklaard uit de waterverdeling in het benedenrivierengebied. Mogelijk heeft het iets te maken met geuren. Aal heeft een formidabel reukvermogen. Kortere wachttijd en betere overleving voor schieraal De Kier in de Haringvlietsluizen zal dus voornamelijk ten goede komen aan schieraal uit het Maassysteem. En dan gaat het volgens Klein Breteler om meer dan de genoemde honderd ton. Dat is namelijk de hoeveelheid die bij Lith langs zwemt. Daar moet je de schieraal bij optellen die in het gebied tussen Lith en de Haringvlietsluizen leeft. We hebben daar geen meetgegevens van, maar gezien het grote oppervlak van Hollands Diep en Haringvliet zou daaruit jaarlijks misschien wel een extra 100 ton naar zee kunnen trekken. Schieraal trekt in het najaar naar zee. En in dat seizoen is er gemiddeld een lage rivierafvoer, zegt Klein Breteler. Van augustus tot november is gedurende 57 procent van de tijd de afvoer langer dan een week minder dan 1500 kubieke meter per seconde en dan zijn de sluizen permanent dicht. Geen Kier (die voor de uittrek niet van belang zou zijn), maar ook geen spuistroom naar zee. De aal die naar zee wil, hoopt zich dan op voor de sluizen, teert in op zijn vetvoorraad die nodig is voor de lange tocht naar de paaiplaatsen in de Sargassozee. Erger is, dat de aal daar een makkelijke prooi is voor de vissers is. De mannelijke aal is daarnaast ook kwetsbaar voor de aalscholvers want die is veel kleiner dan de vrouwelijke. Maar betrouwbare gegevens over het percentage aal dat deze laatste barrière in het riviersysteem niet haalt, zijn er volgens Klein Breteler niet. Lijkt schieraal dus weinig profijt te hebben van de Kier, énig profijt is er toch wel, meent Klein Breteler: Elk moment van opening van de Haringvlietsluizen in het najaar draagt meer dan evenredig bij aan de ontsnapping van schieraal naar zee. De Kier zal de hoeveelheid schieraal die aan vissers of aalscholvers ten prooi valt zeer waarschijnlijk verminderen. Glasaal krijgt het goed Jonge aal die in het voorjaar de kust nadert, heeft in het larvenstadium al een zeer lange reis gemaakt. Nabij de kust wordt het visje voor het eerst herkenbaar als aaltje. Om zich te verplaatsen, laat het zich in een hogere waterlaag in de gewenste richting met de vloedstroom meedrijven en zet het zich op de bodem vast tijdens tegenstroom. Klein Breteler schetst hoe het verder gaat in een natuurlijke situatie: Glasaal trekt op deze wijze de rivieren op tot het punt waar het estuarium eindigt, dus waar de getijdenwerking ophoudt. Daar hopen de aaltjes zich gedurende een aantal weken op, passen zich aan en zwemmen op eigen kracht verder. Zo gaat het in een natuurlijk estuarium. Sinds de afsluiting van het Haringvliet gaat de getij-invloed niet verder dan de dam en de sluizen. De zoete lokstroom van gespuid rivierwater, dat er in het voorjaar bij de Haringvlietsluizen voldoende is, trekt echter wel de glasaal aan. Vroeger waren dat grote hoeveelheden, nu het slecht gaat met de aal zijn het er relatief weinig. Welk deel daarvan momenteel door de visgoot en de schutsluis naar binnen kan komen, is onbekend. De ophoping van glasaal die zo aan de buitenkant van de sluizen ontstaat, luidt geen nieuwe levensfase van die Lees verder op de volgende pagina > pagina 15

16 Jan Klein Breteler glasaal in, want deze trekt vermoedelijk weg op zoek naar een alternatief of valt ten prooi aan de vele belagers. Vooruitblikkend op het effect van de Kier ziet Klein Breteler een totaal andere situatie. Als de sluizen op een kier staan, komt de glasaal bij vloed met zijn natuurlijke trekgedrag gewoon mee naar binnen. Daarna heeft hij in het hele westelijk deel van het Haringvliet de ruimte om zich te verstoppen, in te graven en veilig uit te groeien tot kleine paling of verder te trekken naar het achterland. We kunnen het effect van de Kier niet precies berekenen en we weten niet over welke hoeveelheden we praten, maar dat doet er ook niet zoveel toe, want de glasaal zal het gewoon gaan doen, in plaats van verloren te gaan aan de buitenzijde van de Haringvlietsluizen! Meer informatie pagina 16

17 Beroepsvisserij en sportvisserij tonen zich medeverantwoordelijk Niet op het programma, maar wel goed voor een warm applaus is de spontane adhesiebetuiging van beroepsvisser Wim Klop. Hij vindt het positief dat overheid, sector en wetenschap de laatste jaren meer dan ooit samen optrekken. En dat is ook hard nodig, want wij hebben in het water iets dat van levensbelang is en dat we moeten zien te houden, de vis. Ons vissersgeslacht is al vier eeuwen oud. Behalve ons bedrijf zijn er nog zo n 240 kleinere visbedrijfjes en iedereen kijkt vol verwachting uit naar het openzetten van die Kier. Want als de aal herstelt en ook andere soorten, dan mag ik hopen dat we ook weer wat meer mogen vissen. Als de Kier er eenmaal is, dan gaat het beter. Dat is voor Klop geen vraag. De vis ligt nu gewoon voor de deur. Zet de deur open en hij floept zo naar binnen. Dat de Kier voor de visstand, de natuur, maar ook voor ons van grote betekenis zal zijn, dat staat wel vast. Klop spreekt tot slot de hoop uit dat de vissers nog bestaan, als in het Haringvliet de visstand zal zijn verbeterd. Sportvissers zullen zich aanpassen Ook van de sportvissers komt een uitgestoken hand; ook zij willen zoveel mogelijk samenwerken voor het herstel van natuurlijke visbestanden. Jaap Quak van Sportvisserij Nederland wijst erop dat die intentie in duidelijke bewoordingen is vastgelegd in het beleidsplan Zilveren stromen van zijn federatie. Dat betekent in de praktijk dat wij sportvissers zeker niet zullen aanmoedigen om naar hartenlust te gaan vissen op soorten die daar nog geen draagkracht voor hebben. In feite heeft de sportvisser op het Haringvliet zich altijd al aangepast. Vroeger was het ruig werk dat maar weinigen aantrok. Tegenwoordig vinden we vooral sportvissers die zich hebben gespecialiseerd in een bepaalde soort. De effecten van de Kier zullen ongetwijfeld enige invloed hebben op het type sportvissers die het Haringvliet opzoeken. Wij zullen dat met goede voorlichting begeleiden. Beroepsvisser Wim Klop Jaap Quak pagina 17

18 André Breukelaar: Kier ecologisch gezien niet optimaal, maar wel stap in goede richting Aan het eind van de platformdag geeft André Breukelaar een allesomvattende beschouwing over de ecologische betekenis van de Kier. Hij vat daarmee tevens de eerdere bijdragen samen. Ik zie het als een eerste stap. De Kier is van grote waarde voor migrerende vis en de harde zoet-zoutovergang wordt (deels) opgeheven, zegt Breukelaar, en het openen van de Kier is daarnaast een belangrijk politiek signaal dat Nederland zijn steentje wil bijdragen aan een gezond internationaal Rijnstroomgebied. André Breukelaar Breukelaar vat samen wat de Kier in feite doet: de harde zoet-zoutovergang opheffen. De directe gevolgen daarvan zijn meer kansen voor trekvissen, en herstel van estuariene gradiënten in het Westelijke Haringvliet. Dat laatste gaat meer habitats opleveren en een grotere soortenrijkdom. De ervaringen met het herstel van deze zoet-zoutovergang zijn niet alleen voor het Haringvliet zelf van belang, maar voor de gehele Zuidwestelijke delta. Herstel van estuariene dynamiek is immers voor het hele gebied benoemd als een doel van het beleid. Optelsom van zegeningen Breukelaar somt nog eens alle verwachtingen op die vanuit verschillende gezichtpunten het optimisme over de Kier rechtvaardigen. De Kier zal ons rivierensysteem ecologisch gezien veel beter verbinden met de Voordelta. Zelfs bij een minimale instroom van zeewater is al veel resultaat te bereiken met goede afstemming van het kierbeheer op het gedrag van verschillende vissoorten. Een veelzijdiger habitat zal meerdere soorten aantrekken. Zoetwatersoorten kunnen naar buiten én weer naar binnen. Vissen die over lange afstanden migreren, ondervinden minder belemmering, terwijl de estuariene zone hen helpt te acclimatiseren. Voor meerdere soorten, zoals spiering, haring, bot en fint heeft de estuariene zone een kinderkamerfunctie. In het Westelijke Haringvliet zullen de populaties aasgarnalen en vlokreeften toenemen en dat betekent meer voedsel voor vissen. Sportvissers kunnen uitzien naar een Haringvliet met een interessantere samenstelling van het visbestand. Top drie Breukelaar richt zich tot slot op de top drie van soorten die tijdens de bijeenkomst eerder ter sprake zijn gekomen: de aal, de zalm en de elft. Voor de aal is het perspectief duidelijk: al is er in kwantitatieve zin nog weinig over te zeggen, de schieraal zal op zijn weg naar zee baat hebben bij sluizen die (bij voldoende rivierafvoer) continu een opening hebben. Evenmin in getallen uit te drukken, maar wel zeker is Lees verder op de volgende pagina > pagina 18

19 het profijt dat glasaal heeft van de Kier. De glasaal stroomt vrij mee naar binnen. Voor de herintroductie van zalm in het Rijnstroomgebied is de Kier een sleutelfactor. De herintroductie van elft ten slotte zal kansrijker zijn als gevolg van de Kier. Larven van de elft hebben tijdens hun trek naar zee baat bij een estuariene zone, om te wennen aan zout water en om te foerageren. Volwassen elft kan door de Kier naar binnen, terwijl de sluizen nu nog het riviersysteem voor deze vis hermetisch afsluiten. Meer informatie pagina 19

20 Proef met natuurlijk sluisbeheer leerzaam voor herstel zoet-zoutovergangen Volgend voorjaar, in de maanden maart, april en mei, wordt bij de Bergsediepsluis en de Krammersluizen een proef gehouden met natuurlijk sluisbeheer. Het doel is na te gaan of dat tot verbetering van de vismigratie en van de ontwikkeling van schelpdieren zal leiden. De resultaten zijn leerzaam voor het herstellen van zoet-zoutovergangen. De proef Natuurlijk Sluisbeheer is een uniek samenwerkingsproject van Rijkswaterstaat, het Wereld Natuur Fonds, de Zeeuwse Milieufederatie, de Provincie Zeeland en de schelpdiersector, vertelt projectleider Kees-Jan Meeuse van RWS Zeeland enthousiast. De Krammersluizen en de Bergsediepsluis vormen een harde scheiding tussen de zoute Oosterschelde en het zoete Volkerak-Zoommeer. Ze zijn daardoor een knelpunt voor het migreren van vissen tussen die twee watersystemen. Een natuurlijk sluisbeheer kan daarin verandering brengen. Het dient dus een ecologisch doel, namelijk een betere vismigratie, maar ook een economisch doel. Schelpdieren in de Oosterschelde hebben behoefte aan meer nutriënten en die zijn in het Volkerak-Zoommeer volop aanwezig. De samenwerkende partijen hopen dat het inlaten van extra nutriëntrijk water van het Volkerak-Zoommeer in de Oosterschelde de ontwikkeling van de schelpdieren zal stimuleren. Meeuse: In de Zuidwestelijke Delta is veel geïnvesteerd in veiligheid, maar gaat de ecologische kwaliteit achteruit en dat heeft effecten op de economie. Om evenwicht tussen die drie aspecten te krijgen, is er een herstelopgave. De proef met natuurlijk sluisbeheer is in dat kader een inspirerend voorbeeldproject. RWS-boot meet zoutgehalte (foto: RWS Zeeland) Lees verder op de volgende pagina > pagina 20

21 Test proef Bergsediepsluis (foto: RWS Zeeland) Vismigratie Wat houdt de proef in? Meeuse: In de deuren van de Bergsediepsluis zitten computergestuurde schuiven. We stellen de software zo in, dat de schuiven bij laag water op de Oosterschelde opengaan. Door de schuiven kan dan water uit het Volkerak-Zoommeer worden afgelaten. Voor vissen ontstaat een lokstroom en voor schelpdieren komt voedselrijk water de Oosterschelde binnen. Als bij opkomend tij het peil aan weerszijden gelijk is, blijven de schuiven nog even openstaan, zodat beperkt water uit de Oosterschelde in de sluiskom kan stromen. Daarmee kunnen ook vissen meekomen die zowel in zout als zoet water leven, zoals zeeforel, driedoornige stekelbaars en paling. Na een kwartiertje gaan de schuiven dicht en kunnen we nagaan of we inderdaad vissen aantreffen. Voorbereiding De proef is dit jaar zorgvuldig voorbereid. Meeuse: We hebben de huidige situatie in beeld gebracht door de waterkwaliteit en de vis voor de sluizen te meten. Tijdens de proef zal uitgebreide monitoring plaatsvinden. We gaan na welke vis in welke hoeveelheden heen en weer trekt. Ook de schelpdiersector maakt een monitoringplan. De sector plaatst in de directe omgeving van de sluizen mossels en oesters. We willen natuurlijk graag weten of er straks meetbare verschillen zijn tussen de schelpdieren op de proeflocaties en elders. Meeuse benadrukt dat het een kleinschalige proef is die niet tot problemen voor de omgeving zal leiden. Er komen geen extreme hoeveelheden water in het andere systeem. We verwachten ook alleen lokale effecten. Toch heeft de proef een grote uitstraling, want we willen uit de resultaten lessen trekken voor het herstellen van zoet-zoutovergangen. Ook als het Volkerak- Zoommeer in 2015 zout zal worden, kunnen we die informatie gebruiken bij het beheer van de nieuwe zoet-zoutovergangen die dan ontstaan bij de Volkeraksluizen, de Dintel, de Mark, de Steenbergsche Vliet en bij polderwater op Oostflakkee en West-Brabant. Het aangepaste sluisbeheer zal vrijwel geen hinder veroorzaken voor de scheepvaart. Bij de duwvaartsluizen zal eerder sprake zijn van kleine verkorting van de schuttijd. Door toe te staan dat er meer zoet water in de kolk blijft, kan de sluis aan de Oosterscheldekant eerder open. Meer informatie pagina 21