1. Het spirituele aspect in de totale pijnbeleving volgens het LUCAS-handelingsmodel. Sociaal
|
|
- Francisca Vos
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 HOOFDSTUK III: SPIRITUELE PIJN INLEIDING In dit hoofdstuk verhelderen we het begrip spirituele pijn in de palliatieve zorg omdat het toch wel belangrijk is dat we een goed zicht hebben op de betekenis van deze woorden om dit aspect van de spirituele dimensie te (h)erkennen in de dagelijkse praktijk. We definiëren het begrip, geven een aantal cijfers rond het voorkomen en beschrijven de mogelijke signalen die kunnen wijzen op deze vorm van pijn. Tenslotte bespreken we in dit hoofdstuk de invloed van leeftijd van de professionele hulpverlener op het (h)erkennen van spirituele noden. 1. Het spirituele aspect in de totale pijnbeleving volgens het LUCAS-handelingsmodel Fysisch Psychisch Sociaal Spiritueel Afbeelding 3: Afbakening van het spirituele. (Cornette, K.(2001). Zorg voor spirituele pijn. Tijdschrift voor Geneeskunde, 57, nr.14-15, p. 1023) Dit model heeft de vorm van een omgekeerde piramide en toont het spirituele als een dragend grondvlak. Als men de piramide van bovenaf bekijkt, ziet men een driehoek. Deze biopsychosociale driehoek werd door Van Houdenhove ontwikkeld om artsen te leren zien dat een probleem op fysisch vlak ook invloed heeft op psycho-sociaal vlak en vice versa. Als men de driehoek naar beneden trekt, ontstaat er een piramide. Het gedeelte onder de driehoek is de vierde dimensie nl. het spirituele of het terrein van iemands draagkracht en de diepe wortels van diens leven. [23]
2 Spirituele pijn ontstaat wanneer verlangens niet onderkend worden op het onderliggende spirituele vlak. Deze pijn toont zich onder de vorm van fysische of psycho-sociale klachten, maar wortelt dieper omdat ze voortkomt uit specifieke moeilijkheden in het zingevend draagvlak. Spirituele pijn noemt men soms ook de pijn van het zijn. Deze term beschrijft een pijnvorm die met het menselijk bestaan inherent verbonden is. Ze komt bij alle mensen voor en is verbonden met verlieservaringen. Anderzijds komt deze pijn bij terminale patiënten versterkt naar voor vanwege het definitieve en radicale karakter. Ze is definitief omdat er een reëel toekomstperspectief ontbreekt en wordt als radicaal beschreven wegens het verlies van het hebben én het zijn. (Cornette, 2001) 2. Meerdere definities van spirituele pijn In het artikel Spiritual Care, Need and Pain - Recognition and Response van Henry Dom (1999) wordt spirituele pijn op verschillende manieren gedefinieerd. Hier volgt een overzicht: - Spirituele pijn kan worden gedefinieerd als de perceptie van een individu van verwond zijn of lijden, verbonden met het zoeken naar het overstijgen van het domein van het materiële. - Spirituele pijn is een ontwrichting in het principe van het leven, dat zich verspreidt in het hele zijn van een persoon en diens biologische en psychosociale natuur integreert en overstijgt. - Spirituele pijn kan het resultaat zijn van een ervaring die iemands levensvisie volledig verbrijzelt. Het neemt de zin en kern weg uit zijn bestaan en laat hem verlaten en hulpeloos achter. Deze diepere pijn wordt vaak geassocieerd met iets dat volledig vernietigd is in het centrum van iemands wezen. Dit iets kan omschreven worden als de levensvisie van die persoon, zijn relatie met God, een kaart of beeld van waarover het leven voor hem gaat, de waarden en principes waaraan een mens vasthoudt of bij elke zware verlieservaring van een betekenisvol iets of iemand. Zinloosheid wordt dikwijls gezien als het centraal thema bij spirituele pijn omdat het gemis van een betekenisvol iets of iemand leidt tot een verlies van gevoel van betekenis. Deze pijn wordt dan dikwijls uitgedrukt in vragen zoals waarom? of waarom ik? We vermelden uit het artikel van H. Dom een citaat van Cicely Saunders, stichter van de palliatieve zorg: Het zich realiseren dat het leven vlug zou kunnen eindigen kan gevoelens opwekken van oneerlijkheid over wat er gebeurt en reeds gebeurd is, en kan vooral een desolaat gevoel van zinloosheid geven. Hier ligt, denk ik, de essentie van spirituele pijn. (Dom, 1999, p. 89) Ainsworth-Smith en Speck formuleren het in dit artikel als volgt: We moeten allemaal treuren om ons eigen verdriet, zoals we ook zelf moeten sterven en de realiteit van onze sterfelijkheid moeten inzien. Anderen zouden ons moeten helpen om dit op onze eigen manier te doen. (Dom,1999, p. 89) [24]
3 In deze eindproef kiezen we voor de definitie van het LUCAS-handelingsmodel. Deze schematische voorstelling met de omgekeerde piramide biedt het voordeel om visueel een duidelijker zicht te krijgen op de positie van de spirituele dimensie als steunend draagvlak. Het verduidelijkt dat spiritueel lijden komt vanuit de diepte van het zingevend draag- en steunvlak en dat het zich toont in fysische, psychische en sociale klachten (de bovenste driehoek). 3. Voorkomen van spirituele pijn Een recente Amerikaanse studie geeft weer dat 88 % van patiënten met een vergevorderd stadium van kanker aandacht voor religiositeit en spiritualiteit van enig tot groot belang vindt en dat 72 % vindt dat er te weinig aandacht is voor hun behoeften op dit terrein. In een patiëntenonderzoek van Staps en Yang geven alle deelnemers aan dat ze het waarderen als een behandelende arts ruimte geeft om stil te staan bij de vraag wat een levensbedreigende ziekte met hen doet en wat dit voor hen betekent. Wanneer een arts geen aandacht heeft voor de levensvragen, voelt de patiënt zich vaak onpersoonlijk behandeld. Er wordt opgemerkt dat vragen op het gebied van spiritualiteit vaak niet besproken en niet herkend worden door de primaire zorgverlener. Men wijt dit aan de volgende oorzaken : een gebrek aan kennis over wat spiritualiteit is, onderschatting van het belang van spiritualiteit voor de patiëntenzorg, onderschatting van de invloed van spirituele pijn op het lichamelijk en psychosociaal welbevinden en de onbekendheid met het omgaan met spirituele vragen en problemen. (Richtlijn Spirituele Zorg, 2010 Agora werkgroep, In het artikel The Role of Health Professionals in spiritual Care : Attitudes, Practices and Interventions staat vermeld dat tussen 50 % en 95 % van de kankerpatiënten spiritualiteit als belangrijk zien en spirituele noden ervaren. (Dein, 2009) 4. Indicatoren van mogelijke spirituele pijn We kiezen ervoor om de indicatoren te beschrijven, omdat dit een hulpmiddel kan zijn om de gevoeligheid voor het (h)erkennen van mogelijke spirituele pijn te verhogen. De volgende zeven signalen kunnen erop wijzen - maar dat hoeft niet altijd zo te zijn - dat er meer aan de hand is en dat een verdiept luisteren naar het verhaal achter het verhaal nodig is. a. Niet op gang komen of vastlopen van de levensbalans Indien men het leven wil loslaten, moet men het nog één maal goed vasthouden. Daarom gaat er in de laatste levensfase veel energie uit naar het verleden en het herbeleven van dit verleden. Er wordt gezocht naar de rode draad in alles wat men allemaal heeft meegemaakt. Deze terugblik verloopt evenwel niet altijd gemakkelijk. Soms blijft het verhaal haperen en [25]
4 komen steeds dezelfde thema s terug. Dit laatste kan wijzen op een dieperliggende, niet verwerkte existentiële crisis. b. Lijden aan wat nooit uitgesproken werd Rond een sterfbed worden vaak dingen verteld, die anders niet ter sprake komen. Toch zijn er dikwijls emoties, die in woord en gebaar niet te duiden zijn omdat de tijd, die rest te kort is of omdat de menselijke mogelijkheden tot uitdrukken uitgeput geraken. c. Niet kunnen loslaten Dit thema heeft te maken met de huidige tijdsgeest waarin we leven. De moderne westerse mens wil zijn leven zoveel mogelijk controleren en plannen. We leven in een maatschappij met een cultuur waar hechting centraal staat. Onthechting komt minder ter sprake. Het is dan ook niet zo eenvoudig om het leven zelf los te laten. d. Verlangen te sterven Tegengesteld aan de vorige groep, zijn er ook mensen voor wie de dood te lang op zich laat wachten. Zij sterven een innerlijke dood, nog voor de biologische dood is ingetreden. e. Problematische schuld Op het einde van het leven is er soms het verlangen om in waarheid te staan tegenover zichzelf en tegenover de omgeving. Dit wordt niet zomaar aangereikt. Het vraagt dikwijls een worsteling met zichzelf en met de omgeving. Diepe gevoelens van schuld moeten voldoende lang bekeken worden, vooraleer men er zich van kan bevrijden. f. Angst voor de dood en het hiernamaals Er kan een angst bestaan voor het hiernamaals en voor de dood zelf. Er zijn patiënten die een eigen beeld hebben over de dood, bijv. verteerd worden door de vlammen. Deze angst is precies vanwege het irrationeel karakter moeilijk bespreekbaar. Bepaalde religieuze copingstrategieën kunnen deze angst ook opwekken. Het verzoend zijn met de eigen sterfelijkheid als hulpverlener kan bijdragen tot meer rust, veiligheid en openheid om gevoelens en gedachten van de terminale zieke te (h)erkennen. Het (h)erkennen kan dan reeds een vorm van steun zijn aan de zieke. [26]
5 g. Een verstoord zelfbeeld In onze maatschappij wordt veel belang gehecht aan een mooi en gezond lichaam. Oncologische, terminale patiënten vermageren op korte tijd veel of hebben hun haar verloren. Wijzigingen van lichaamsbeleving en toename van fysische beperkingen en afhankelijkheid kunnen aanleiding geven tot een verstoord zelfbeeld. (Cornette, 2001) We willen hier ook een link leggen naar het praktisch gedeelte. We vinden het belangrijk om de mening te kennen van de Vlaamse verpleegkundigen, meer bepaald of zij deze signalen in hun dagelijkse praktijk (h)erkennen als factoren, die mogelijks kunnen verwijzen naar een spiritueel lijden. 5. Invloed van de leeftijd van de professionele zorgverlener In het artikel Perception of the spiritual Needs of Patients stellen Sylvie Scaon, Gérard Chasseigne en Philippe Colombat (2006) de resultaten voor van een studie die ondernomen werd om de perceptie te bepalen van spirituele pijn door professionele gezondheidswerkers, die geconfronteerd worden met patiënten op het einde van hun leven. Wanneer we een duidelijker zicht hebben op de waarnemingen van zorgverleners m.b.t. spiritueel lijden van terminaal zieken kunnen we de bestaande zorg voor stervende patiënten beter verklaren en indien nodig bijsturen. Men merkt op dat professionele gezondheidswerkers vaak te maken hebben met aanzienlijke moeilijkheden bij de (h)erkenning van het spiritueel lijden gedurende de terminale fase. Dit is vooral te wijten aan de perceptie dat spirituele noden dikwijls geassocieerd worden met religie. a. Voorafgaand onderzoek Het thema van spirituele noden 1 bij terminaal zieken werd onderzocht in verpleegpraktijken en een aantal onderzoekers hebben geprobeerd om het concept van spiritualiteit te definiëren en meer hanteerbaar te maken. Voor alles vertegenwoordigt het concept van spiritualiteit een levensfilosofie, die zin geeft aan een individueel bestaan. We geven een aantal concrete omschrijvingen weer: - Thieffry en Vilmort stelden zeven dimensies van spiritualiteit voor: de behoefte om erkend te worden als unieke persoon, de behoefte om de waarden van zijn eigen leven 1 De term noden is de vertaling van het Engelse needs. In het kader van spiritualiteit, en zeker in verband met zogenaamde bodemloze noden, kan ook het Nederlandse verlangens ( désirs in het Frans) gebruikt worden, wat filosofisch dichter bij de werkelijkheid zit. Vanwege de eenvormigheid en de duidelijkheid opteren wij hier toch voor het begrip noden. [27]
6 te interpreteren, een zoektocht naar betekenis en doel, vrijheid van schuld, vergeving en verzoening, een behoefte om zichzelf te overstijgen (transcendentie) en een behoefte aan een voorvoelen van continuïteit in het hiernamaals. - Vanuit een ietwat ander gezichtspunt definieerde Pillot zeven belangrijke spirituele noden voor terminale patiënten: iemand om naar hen te luisteren, iemand die zorgt voor fysisch comfort, aanrakingen, respect voor het lichaam, rust, de behoefte om bemind, geaccepteerd en begrepen te worden en de behoefte om gerespecteerd te worden. - Matray stelde een dynamisch concept van spiritualiteit voor: de wens om een volledige persoon te blijven zonder verlies van identiteit, het zoeken naar betekenis en doel, het opbouwen van betekenisvolle relaties, en de bestudering van vragen over het leven hierna. Uit het onderzoek in de verpleegpraktijken bleek dat spirituele noden onderverdeeld kunnen worden in twee groepen nl. deze die zich aandienen op het domein van de reflectie en psychologie en deze die in eerste instantie verband houden met fysische zorg en welzijn. b. Nieuw onderzoek van Scaon, Chasseigne en Colombat (2006) De precieze vraag die men in het nieuw onderzoek wou stellen, was of deze tweedeling (nl. de focus eerder op het dieperliggend existentieel stuk of eerder op het fysische vlak, zie het LUCAS-handelingsmodel, p ) ook bestond in de waarneming van de professionele gezondheidswerkers en of dit beïnvloed werd door hun socio-economische achtergrond, hun professionele opleiding, of door andere factoren. i. Methode van het onderzoek Er werd een vragenlijst verspreid onder 58 professionele gezondheidsmedewerkers met verschillende specialiteiten, uit 3 palliatieve zorgeenheden. De groep bestond uit 13 artsen, 20 verpleegkundigen, 18 hulpverpleegkundigen en 7 andere professionele gezondheidsmedewerkers. De vragenlijst bestond uit 6 vragen over de persoon die de vragenlijst invult, 3 vragen bedoeld om de bekwaamheid van de professionele gezondheidswerker aan het licht te brengen om spirituele noden te begrijpen, en een lijst van 25 items die elk een spiritueel verlangen van terminaal zieken beschrijven. Inspiratie kwam uit voorafgaand vermelde studie rond het bepalen van de dimensies van spiritualiteit. Uit die lijst van 25 items duidden de deelnemers de vijf items aan waarvan ze dachten dat die het meest betekenisvol waren (met een score van + 2), vervolgens vijf waarvan ze dachten dat die het minst betekenisvol waren (met een score van 2). Tenslotte vroeg men om hetzelfde te doen met nog tien items op de lijst, die ze moesten markeren als zijnde ofwel betekenisvol (score +1) ofwel lichtjes betekenisvol (score 1). De items, die dan nog over bleven, kregen score 0. [28]
7 ii. Resultaten De resultaten leverden een klaarder begrip op van spirituele noden voor deze patiënten en toonden aan dat waarnemingen van de verschillende beroepen (artsen, verpleegkundigen, hulpverpleegkundigen, andere professionele gezondheidswerkers) gelijklopend waren in deze context. Factoranalyse op de lijst van 25 items onthulde 8 clusters, die nog eens in twee groepen konden worden ingedeeld naargelang van de focus, die gelegd wordt in de perceptie: - Groep A: verzoening, interpreteren van persoonlijke waarden, geloven in een leven na de dood en het zoeken naar de betekenis van het leven - Groep B: een goed beeld bewaren van zichzelf, begrijpen van de behandeling, fysisch comfort en slaapkwaliteit Groep A komt overeen met individuele behoeften op het domein van reflectie en psychologie. De vier items van groep B corresponderen met behoeften die meer in verband staan met behandeling en fysisch welzijn. Het blijkt nu dat er op de werkvloer inderdaad twee betekenisvolle aspecten zijn bij de perceptie van het spirituele door professionele zorgverleners. Sommigen leggen inderdaad eerder de focus op het diepere, existentiële terwijl anderen meer de focus leggen op het fysische en niet direct kijken naar de diepte van het innerlijk leven van de patiënt. Deze perceptie verandert en evolueert in tijd, volgens de leeftijd en de levenservaring van de professionele gezondheidswerker. Voor wat betreft een palliatief team zagen de auteurs dat de professionele achtergrond van de gezondheidswerkers niet direct voor uiteenlopende standpunten zorgde inzake het interpreteren van spirituele noden van patiënten met een ziekte in een eindstadium. Wel bleek dat jonge professionele hulpverleners ertoe neigden zich meer toe te spitsen op fysische behoeften en behandeling, terwijl oudere personeelsleden vaker verwezen naar diepere existentiële elementen (d.w.z. binnen het LUCAS-model: ze keken dieper). Deze studie suggereert dus dat het, met het oog op vorming en training van het ganse team inzake spirituele noden en spirituele pijn, belangrijk is om rekening te houden met de evolutie in perceptie, naargelang de leeftijd en levenservaring van de professionele gezondheidswerker. (Scaon, Chasseigne, Colombat, 2006) In het praktijkgedeelte van deze eindproef willen we dan ook nagaan of de leeftijd van Vlaamse palliatieve zorgverpleegkundigen invloed heeft op het herkennen van spirituele pijn. Uit dit onderzoek blijkt immers dat leeftijd en levenservaring van belang zijn bij de aandacht voor het diepe innerlijke aspect bij de patiënt. [29]
8 BESLUIT Spirituele pijn uit zich in fysische en psycho-sociale klachten, maar wortelt dieper, aangezien ze haar oorsprong vindt in het zingevend draagvlak. Studies wijzen aan dat meer dan de helft van de kankerpatiënten in een terminaal stadium spiritualiteit belangrijk vindt in de patiëntenzorg en dat noden op het vlak van het spirituele domein vaak niet besproken en niet herkend worden door de primaire zorgverlener. Het bewust-zijn van de indicatoren van spirituele pijn geeft mogelijkheid tot kennisverruiming voor de verpleegkundige rond het detecteren van mogelijk spiritueel lijden. De zorgpraktijk wordt beïnvloed door de percepties die hulpverleners hebben van spirituele noden van patiënten. Deze perceptie hangt niet af van de socio-economische of professionele status van de hulpverlener. Ze ontwikkelt zich wel met de leeftijd en levenservaring van de zorgverlener. De jongere gezondheidswerker concentreert zich voor het welbehagen van een patiënt met een levensbedreigende ziekte eerder op fysische behoeften, terwijl een oudere gezondheidswerker meer rekening houdt met strikt spirituele behoeften. Dit lijkt ons een onderzoek met belangrijke conclusies. Levenservaring hangt voor ons samen met leeftijd, en wij menen dat dit item grote invloed kan hebben bij de gevoeligheid rond waarneming van spirituele pijn. Leeftijd en levenservaring zouden niet alleen bepalend zijn voor de aandacht van de hulpverlener voor deze dieperliggende dimensie. Andere studies wijzen erop dat ook de mate waarin de hulpverlener aandacht heeft voor zijn of haar eigen spiritualiteit een invloed zou hebben op het (h)erkennen van dit aspect op de werkvloer. Dit wordt uitvoeriger besproken in hoofdstuk 4. [30]
Algemene inleiding Inleiding bij het theoretisch deel Hoofdstuk I: Definities Inleiding... 11
INHOUDSTAFEL Algemene inleiding... 8 Inleiding bij het theoretisch deel... 10 Hoofdstuk I: Definities... 11 Inleiding.... 11 1. Definitie palliatieve zorg... 11 2. Holistische benadering in de palliatieve
Nadere informatieAls niet alles is wat het lijkt
Als niet alles is wat het lijkt praten met patiënten en naasten over zingeving en betekenisgeving Merijn van der Werf, huisarts i.o. Joep van de Geer geestelijk verzorger, onderzoeker spirituele zorg MCL
Nadere informatieSpirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget
Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget Palliatieve zorg Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van patiënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende
Nadere informatieHOOFDSTUK II: HET BEGRIP SPIRITUALITEIT IN DE PALLIATIEVE ZORG
HOOFDSTUK II: HET BEGRIP SPIRITUALITEIT IN DE PALLIATIEVE ZORG INLEIDING In dit hoofdstuk willen we meer ingaan op de kenmerken van spiritualiteit, zodat de betekenis van deze dimensie concreter wordt
Nadere informatieIedere tijd heeft zijn handvatten. Ultieme huisartsenzorg? Palliatieve zorg. Hoe noemen we het?
Ultieme huisartsenzorg? Iedere tijd heeft zijn handvatten NHG, 23 Mei 2013 Prof dr Carlo Leget, Universiteit voor Humanistiek www.zorgethiek.nu Palliatieve zorg Hoe noemen we het? Palliatieve zorg is een
Nadere informatieEnquête: De spirituele dimensie in de palliatieve zorg
BIJLAGE 2 : ENQUÊTE Enquête: De spirituele dimensie in de palliatieve zorg Deel 1 : Persoonskenmerken Vooraleer we effectief met de vragen beginnen, had ik graag wat gegevens over u zelf vernomen : 1.
Nadere informatiePsycho-oncologisch therapeut
Psycho-oncologisch therapeut Neem een leeg blad A4 Teken jouw eigen innerlijk huis Wat is het eerste dat jij laat zien, wat het laatste, wat niet? Wat kenmerkt jouw kamer, keuken, zolder, garage, etc Wat
Nadere informatieZingeving en spiritualiteit in de palliatieve fase: enkele kaders en gespreksmodellen
Zingeving en spiritualiteit in de palliatieve fase: enkele kaders en gespreksmodellen Venray, 16 november 2017 Prof dr Carlo Leget Twee kaders voor spirituele zorg 1. Het kwaliteitskader palliatieve zorg
Nadere informatieSpirituele zorg Een dagje naar zee
Spirituele zorg Een dagje naar zee Marian Martens Leidinggevende verzorgingshuis Stichting Antroz Consulent PTMN 3 onderwerpen De Richtlijn Spiritualiteit Theorie van de Presentie (Andries Baart) Een blik
Nadere informatieHOOFDSTUK IV: DE EIGEN SPIRITUALITEIT VAN DE VERPLEEGKUNDIGE
HOOFDSTUK IV: DE EIGEN SPIRITUALITEIT VAN DE VERPLEEGKUNDIGE INLEIDING In dit hoofdstuk willen we meer aandacht besteden aan de spiritualiteit van de zorgverlener zelf. Literatuurstudies wijzen er immers
Nadere informatieHet lot van het ego bij ziekte en sterven
Het lot van het ego bij ziekte en sterven Dr. Alexander Verstaen Heidehuis vzw (Palliatieve Zorg Noord-West-Vlaanderen) Perennis gcv (Centrum voor Psychospirituele zorg, Ontwikkeling en Therapie) KORTE
Nadere informatieAan: Richtlijncommissie Oncologische revalidatie. Betreft: reactie in de commentaarronde namens de VGVZ. Geachte richtlijncommissie,
Aan: Richtlijncommissie Oncologische revalidatie Betreft: reactie in de commentaarronde namens de VGVZ Geachte richtlijncommissie, Met interesse hebben wij, geestelijk verzorgers namens de beroepsvereniging
Nadere informatieTijd voor de dood. Stilstaan bij en tijd nemen voor de dood Oprecht en stap voor stap afscheid nemen. Beleidsnotitie Palliatieve Zorg
Beleidsnotitie Palliatieve Zorg Tijd voor de dood Stilstaan bij en tijd nemen voor de dood Oprecht en stap voor stap afscheid nemen Beleidsnotitie Tijd voor de dood Auteur(s) A.Trienekens Datum September
Nadere informatieRobert is een man van 79 jaar, terminaal ziek (prognose max. maand). Hij is nog heel helder. Zijn echtgenote verzorgt hem De palliatief equipe is
Robert is een man van 79 jaar, terminaal ziek (prognose max. maand). Hij is nog heel helder. Zijn echtgenote verzorgt hem De palliatief equipe is ingeschakeld Er kan met Robert niet over het naderende
Nadere informatieVooruitziende zorg, een cultuur in ons huis. Inleiding. Inleiding 21/11/2014. De grote impact van het kleine gebaar
Vooruitziende zorg, een cultuur in ons huis De grote impact van het kleine gebaar Liselotte Van Ooteghem Mia Vervaeck Studiedag Kronkels - 27 november 2014 Wie we zijn en waarom we hier staan Inleiding
Nadere informatieZiek zijn en (niet) genezen. Leuven 1-12-2011
Ziek zijn en (niet) genezen Leuven 1-12-2011 Johan Menten Walter Rombouts UZ Leuven - Goed ouder worden is een levenskunst. - Oudere mensen hebben vele zaken misschien minder in de hand, maar.zo lang mogelijk
Nadere informatieDe vierde dimensie van palliatieve zorg: Hoe pakken wij het aan in Nederland? Palliatieve zorg. Problemen met spiritualiteit. Wat is spiritueel?
De vierde dimensie van palliatieve zorg: Hoe pakken wij het aan in Nederland? Brugge, 13 oktober 2009 Dr Carlo Leget, UHD Zorgethiek Universiteit van Tilburg www.zorgethiek.nu Palliatieve zorg Palliatieve
Nadere informatieHOOFDSTUK I: DEFINITIES INLEIDING
HOOFDSTUK I: DEFINITIES INLEIDING In het eerste hoofdstuk willen we een aantal definities en termen verklaren omdat we van mening zijn dat deze verduidelijking de basis vormt van de verdere literatuurstudie
Nadere informatieLut Rubbens. Het leven. en hoe wij er afscheid van nemen. 03 afscheid nemen.indd 3 17/03/14 10:26
Lut Rubbens Het leven en hoe wij er afscheid van nemen 03 afscheid nemen.indd 3 17/03/14 10:26 I inhoud Voorwoord (prof. dr. Carlo Leget) 00 1 I Inleiding 00 De keuze voor palliatieve zorg 00 De palliatieve
Nadere informatiePraktijk voor zingevingsvragen bij levenseinde, rouw en verlies
Praktijk voor zingevingsvragen bij levenseinde, rouw en verlies Als ervaringsdeskundige bied ik je een ruim hart een open blik onbevangen luisteren voorbij de hindernissen De reis door het leven is geen
Nadere informatieReactie vanuit de psychologische praktijk M A R L E E N D E C R U Y E N A E R E I N G R I D D E B E U R M E P S Y C H O L O G E N, U Z L E U V E N
Reactie vanuit de psychologische praktijk M A R L E E N D E C R U Y E N A E R E I N G R I D D E B E U R M E P S Y C H O L O G E N, U Z L E U V E N Twee evoluties binnen de psychologie Van een grote nadruk
Nadere informatierouw, verliesverwerking en spiritualiteit Oncologiedagen 2014
rouw, verliesverwerking en spiritualiteit Oncologiedagen 2014 Jacqueline van Meurs: geestelijk verzorger/consulent spirituele zorg Gerda Bronkhorst: oncologieverpleegkundige/verpleegkundig consulent palliatieve
Nadere informatieAls genezing niet meer mogelijk is
Algemeen Als genezing niet meer mogelijk is www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG043 / Als genezing niet meer mogelijk is / 06-10-2015 2 Als
Nadere informatiePalliatieve zorg? Problemen met spiritualiteit. Spiritualiteit in de zorg. Psychologisch
In het voorbijgaan Van psychosociaal naar spiritueel: moet dat nou? Palliatieve zorg? Cuijk 30 maart 2009 psycho- sociaal Carlo Leget, UHD Zorgethiek Universiteit van Tilburg c.j.w.leget@uvt.nl Spiritualiteit
Nadere informatieCALM: MANAGING CANCER AND LIVING MEANINGFULLY FROUKJE DE VRIES EMMA HAFKAMP
CALM: MANAGING CANCER AND LIVING MEANINGFULLY FROUKJE DE VRIES EMMA HAFKAMP WAAROM CALM? Ongeveer 25% van de oncologische patiënten in de palliatieve fase ontwikkelt een depressie of aanpassingsstoornis.
Nadere informatieDe Beroepsstandaard wordt aangepast op de volgende punten.
BESLUIT VAN DE ALGEMENE LEDENVERGADERING VAN DE VGVZ (7 JUNI 2010) inzake het advies van de Commissie Spiritualiteit en Beroepsstandaard vastgesteld te Amsterdam door de Algemene Leden Vergadering van
Nadere informatieVisie : Palliatieve zorgen
Indien op een gegeven ogenblik een curatieve therapie geen hulp meer brengt en de mens zich geconfronteerd ziet met het onvermijdelijke, wordt hij bevangen door angst en pijn. Het is moeilijk om dragen,
Nadere informatiePalliatieve en ondersteunende zorg in CWZ
Palliatieve en ondersteunende zorg in CWZ Wat is palliatieve zorg? Palliatieve zorg is er voor mensen bij wie genezing van ziekte niet meer mogelijk is. Kwaliteit van leven staat bij deze zorg centraal.
Nadere informatieOuderenzorg in 2025?
Ouderenzorg in 2025? https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=vo9 wlawhe3e Niemand gaat actief de gang naar het verpleeghuis, je wordt opgenomen, ik had geen inspraak 1 IDENTITEIT: wie
Nadere informatieHOOFDSTUK VII: PRAKTIJKONDERZOEK INLEIDING
HOOFDSTUK VII: PRAKTIJKONDERZOEK INLEIDING In dit praktijkonderzoek bespreken we achtereenvolgens de methode van ons onderzoek, de bevraagde thema s en de resultaten, en we formuleren enkele specifieke
Nadere informatiePro memorie: Memento mori (multidisciplinaire besluitvorming bij palliatieve sedatie)
Palliatieve sedatie Pro memorie: Memento mori (multidisciplinaire besluitvorming bij palliatieve sedatie) Dr S(iebe)J. Swart, specialist ouderengeneeskunde beslissing rond het levenseinde maar: mogelijke
Nadere informatieEven voorstellen. Annette aan de Stegge, wijkverpleegkundige bij ZorgAccent Jorieke Poppink wijkverpleegkundige bij ZorgAccent
Even voorstellen Annette aan de Stegge, wijkverpleegkundige bij ZorgAccent Jorieke Poppink wijkverpleegkundige bij ZorgAccent Wat is palliatieve zorg Palliatie komt van het Latijnse woord Pallium en betekent
Nadere informatieMarie-Rose Morel 26 augustus februari Christian Morel jr 5 januari juni 2013
Marie-Rose Morel 26 augustus 1972 8 februari 2011 Christian Morel jr 5 januari 1978 15 juni 2013 LOK pneumo 16 december 2014 Wat er is gebeurd, is wat het was. Wat je ermee doet, is wat het is. Olaf Hoenson
Nadere informatieWerkgroep Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg Regio Zuid-Gelderland
September 2011 Werkgroep Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg Regio Zuid-Gelderland Beleidsplan : Samenwerken aan Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg I. Achtergrond De palliatieve zorg ontwikkelt
Nadere informatieSamenvatting Deel I Onderzoeksmethodologie in onderzoek naar palliatieve zorg in instellingen voor langdurige zorg
Samenvatting Palliatieve zorg is de zorg voor mensen waarbij genezing niet meer mogelijk is. Het doel van palliatieve zorg is niet om het leven te verlengen of de dood te bespoedigen maar om een zo hoog
Nadere informatieLevensbeschouwing, religie en zingeving in de zorgverlening. wat wel, wat niet? Workshop Week van de Reflectie René van Leeuwen 27 november 2012
Levensbeschouwing, religie en zingeving in de zorgverlening wat wel, wat niet? Workshop Week van de Reflectie René van Leeuwen 27 november 2012 ik werk bij elke patiënt volgens de principes van therapeutic
Nadere informatieDe terugkeer naar het ware zelf! Leven en werken vanuit innerlijke kracht en verantwoordelijkheid!
De terugkeer naar het ware zelf! Leven en werken vanuit innerlijke kracht en verantwoordelijkheid! Door: Nathalie van Spall De onzichtbare werkelijkheid wacht om door onze geest binnengelaten te worden.
Nadere informatieSpiritualiteit vanuit psychiatrisch verpleegkundig perspectief
Spiritualiteit vanuit psychiatrisch verpleegkundig perspectief Spiritualiteit Enkele kantlijnen: Het woord spiritualiteit houdt een risico in. Spiritualiteit als escape! Spiritualiteit als consumptie!
Nadere informatieWat te doen als er niets meer aan te doen is? Over palliatieve zorg en ergotherapie
Groeien in leven en sterven Wat te doen als er niets meer aan te doen is? Over palliatieve zorg en ergotherapie Dr. Alexander Verstaen (psycholoog) Centrum PERENNIS Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen
Nadere informatieWat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg?
Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg? 2 Definitie Palliatieve zorg (WHO 2002) Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun naasten,
Nadere informatieInnerlijke ruimte Liverpool goes Dutch, 19 april Prof dr Carlo Leget
Innerlijke ruimte Liverpool goes Dutch, 19 april 2018 Prof dr Carlo Leget Stilte (Sander de Hosson) ( ) Als ik de verpleegkundige vraag om de familie te bellen om een gesprek dezelfde dag te plannen, krijg
Nadere informatieHET BROZE EGO BIJ ZIEKTE EN STERVEN. Alexander Verstaen PhD psycholoog directeur Heidehuis vzw (Palliatieve Zorg Noord-West-Vlaanderen)
HET BROZE EGO BIJ ZIEKTE EN STERVEN Alexander Verstaen PhD psycholoog directeur Heidehuis vzw (Palliatieve Zorg Noord-West-Vlaanderen) 10de Vlaams Congres Palliatieve Zorg 'Bezorgd om breekbaarheid 1 oktober
Nadere informatieProject Versterking van Palliatieve Zorg in Suriname
Project Versterking van Palliatieve Zorg in Suriname Ernstig zieke mensen voor wie geen genezing meer mogelijk is, willen de laatste fase van hun leven graag thuis doorbrengen in hun eigen vertrouwde omgeving.
Nadere informatiePalliatieve zorg. Beste patiënt
Beste patiënt Wij zijn er ons van bewust dat de stap naar palliatieve zorg een grote stap is. Als team willen wij u hierbij zoveel mogelijk ondersteunen en helpen. Daarom geven wij u graag de nodige informatie
Nadere informatieWat als ik niet meer beter word...
Wat als ik niet meer beter word... 1 Deze folder is bedoeld voor mensen die ongeneeslijk ziek zijn en voor hen die betrokken zijn bij een ziek familielid of een andere zieke naaste waarvan het levenseinde
Nadere informatieNHG-Leergang Palliatieve Zorg. Module 1: inleiding, palliatief redeneren
NHG-Leergang Palliatieve Zorg Module 1: inleiding, palliatief redeneren Disclosure belangen spreker: (Potentiële) Belangenverstrengeling: Geen Palliatieve zorg Stel je voor dat je zelf te horen hebt gekregen
Nadere informatieDe balans van je. levensboom EEN INTRODUCTIE. TOT LifeCoaching
De balans van je EEN INTRODUCTIE levensboom TOT LifeCoaching De balans van je levensboom Om gelukkig te worden is het nodig een goede balans te vinden in je leven. Er moet evenwicht komen zowel in je levensstijl
Nadere informatieEuthanasie/hulp bij zelfdoding. Hoe gaan we hier mee om?
Euthanasie/hulp bij zelfdoding Hoe gaan we hier mee om? Inhoudsopgave 1. Samenvatting... 2 2. Onze missie en visie... 3 3. Ons standpunt over euthanasie / hulp bij zelfdoding... 3 4. Ons handelen bij een
Nadere informatieDoodsangst door religie en de verpleegkundige taak
Doodsangst door religie en de verpleegkundige taak Tamara Blokland 0778265 Inhoudsopgave Inleiding 3 Analyse 4 Conclusie 8 Noten 9 Literatuur 10 Bijlage 1 11 Bijlage 2 12 2 Inleiding Tijdens mijn werk
Nadere informatie3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen
Inhoud Inleiding 7 1 Diversiteit in jouw leven 13 1.1 Identiteit 13 1.2 Sociale identiteit 15 1.3 Sociale deelidentiteiten 17 1.4 Multiculturele persoonlijkheden 20 1.5 Aspecten van persoonlijkheden 24
Nadere informatieWord vrijwilliger Word vrijwilliger op de Palliatieve Eenheid op de Palliatieve Eenheid
Word vrijwilliger Word vrijwilliger op de Palliatieve Eenheid op de Palliatieve Eenheid INFORMATIE VOOR VRIJWILLIGERS INHOUDSTAFEL Vrijwilligers, een onmisbare schakel 3 1. Wat is palliatieve zorg? 4 2.
Nadere informatiePsychosociale begeleiding in het Oncologie Centrum
Psychosociale begeleiding in het Centrum Inleiding Als u te horen krijgt dat u kanker heeft of een hematologische ziekte, kan er veel veranderen in uw leven en dat van uw naasten. Niet alleen lichamelijk,
Nadere informatieOnderzoek Ervaringen Spirituele Stervensbegeleiding Resultaten en Conclusies
Onderzoek Ervaringen Spirituele Stervensbegeleiding Resultaten en Conclusies Wat gebeurt er met de ziel als iemand sterft? Worden zielen geholpen tijdens het sterven? In juli 2015 is Yolanda Rijks, eigenaresse
Nadere informatieSPIRITUELE INTELLIGENTIE: Welke betekenis wil je hebben als leider?
SPIRITUELE INTELLIGENTIE: Welke betekenis wil je hebben als leider? LEVENDAAL 11, 6715 KJ EDE - TELEFOON 06 21 24 22 55 leidjew@xs4all.nl - www.leidjewitte.nl SPIRITUALITEIT De aangeboren menselijke behoefte
Nadere informatieDe Zorgmodule Palliatieve Zorg
De Zorgmodule Palliatieve Zorg - wat betekent dit voor de professional en zijn werkveld?- 2e regionale symposium palliatieve zorg s Hertogenbosch, 2 oktober 2014 Drs. Jaap R.G. Gootjes Alg. directeur /
Nadere informatieSOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Algemene vorming op het einde van de derde graad secundair onderwijs Voor de sociale
Nadere informatieAls genezing niet meer mogelijk is, welke rol speelt hoop dan? Thomas Kerkhofs Internist-oncoloog i.o.
Als genezing niet meer mogelijk is, welke rol speelt hoop dan? Thomas Kerkhofs Internist-oncoloog i.o. Casus 65-jarige vrouw, uitgezaaide blaaskanker. Behandeling met palliatieve chemotherapie. Na 6 kuren
Nadere informatiePsychosociale gevolgen van kanker. Wat speelt er bij kanker. 8 november 2011 8 november 2011. K.Rutgers, Centrum Amarant/THHA 1
Psychosociale gevolgen van kanker Karen Rutgers van Wijlen Psycho-oncologisch therapeut Centrum Amarant te Utrecht Toon Hermans Huis Amersfoort Wat speelt er bij kanker Kanker = crisis = ontreddering Kanker
Nadere informatieOngeneeslijk ziek en dan.? Kennis delen, betere zorg
Ongeneeslijk ziek en dan.? Kennis delen, betere zorg Deventer 26-03-2013 Inhoud presentatie doel van de avond wat is palliatieve zorg? Cijfers overeenkomsten en verschillen knelpunten palliatieve zorg
Nadere informatieMentaliseren Bevorderende Therapie (MBT) voor cliënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis
Mentaliseren Bevorderende Therapie (MBT) voor cliënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis Informatie voor cliënten en hun verwijzers Mentaliseren Bevorderende Therapie voor cliënten met een borderline
Nadere informatieOncologie. Psychosociale begeleiding in het Oncologie Centrum
Oncologie Psychosociale begeleiding in het Oncologie Centrum Belangrijke telefoonnummers Algemeen nummer umcg (050) 361 61 61 U kunt hier ook terecht met algemene vragen over het UMCG. Bijvoorbeeld over
Nadere informatiePlatform epilepsieverpleegkundigen i.s.m. SEPION
Platform epilepsieverpleegkundigen i.s.m. SEPION Leven met epilepsie: Zelfmanagement Loes Leenen, MANP PhD trainee zelfmanagement Inleiding Achtergrond Zelfmanagement Zelfmanagement & Kwaliteit van leven
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 7. Hoofdstuk 3 Effecten van spiritualiteit 97 Inleiding 97 Langere levensduur 97 Kwaliteit van leven 102
Inhoud Voorwoord 7 Hoofdstuk 1 Spiritualiteit en hersenwerking 11 Inleiding 11 Spiritualiteit, een zaak van de hersenen? 11 De kracht van het positief denken 21 Genezen begint in de geest 23 Hoofdstuk
Nadere informatieUniversiteit van het leven
Universiteit van het leven Eerste druk, april 2012 2012 Lucien M. Verkooijen Corrector: Elly van de Vlugt Fotografie: Fred van Welie Coverbeeld: schilderij De Parel, olieverf op paneel, door Lia Vonk isbn:
Nadere informatieDokter, ik heb kanker..
Dokter, ik heb kanker.. huisartsen-duodagen noordwest utrecht november 2006 Anette Pet Klinisch psycholoog-psychotherapeut Hoofd Patiëntenzorg Welmet Hudig Theoloog Therapeut Het Helen Dowling Instituut
Nadere informatiePosttraumatische groei bij gedetineerden
Posttraumatische groei bij gedetineerden Een existentiële benadering Siebrecht Vanhooren Posttraumatische groei: Is een grondige positieve wijziging in hoe we onszelf, de ander en de wereld ervaren. Dit
Nadere informatieDe Lastmeter. Hoeveel last heeft u van problemen, klachten en zorgen? Oncologie
00 De Lastmeter Hoeveel last heeft u van problemen, klachten en zorgen? Oncologie 1 Kanker is een ziekte die uw leven ingrijpend kan verstoren. De ziekte en behandeling kunnen niet alleen lichamelijke
Nadere informatieMaatschappelijke betekenis van PZ: de kunst van het verbinden. Dr. Marc Desmet Eenheid en Supportteam PZ Jessa Ziekenhuis Hasselt België
Maatschappelijke betekenis van PZ: de kunst van het verbinden Dr. Marc Desmet Eenheid en Supportteam PZ Jessa Ziekenhuis Hasselt België Wij staan voor iets Zelfreflectie, teruggeven aan onszelf 10 betekenissen,
Nadere informatieKwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan
Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan De zorg en begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking moet erop gericht zijn dat de persoon een optimale kwaliteit
Nadere informatiePsychosociaal en spiritueel zorgteam
Psychosociaal en spiritueel zorgteam voor oncologische patiënten en hun familie Imeldaziekenhuis imelda omringt u met zorg Inhoud Inleiding 3 Sociaal werk 4 Oncopsycholoog 5 Pastorale dienst 6 Palliatief
Nadere informatieStichting Geestelijke Verzorging binnen de Palliatieve Zorg thuis
Stichting Geestelijke Verzorging binnen de Palliatieve Zorg thuis Beleidsplan 2019-2024 Inleiding In de regio Zuid-Gelderland zetten de geestelijk verzorgers van de Stichting zich in om de patiënt en diens
Nadere informatieOf je hart nu breekt of scheurt, kapot is kapot.
Of je hart nu breekt of scheurt, kapot is kapot. Rouw van naastbestaanden van personen met dementie Gerke VERTHRIEST Een pluim voor jou, mantelzorger! We staan stil bij: - Rouwen als iemand nog niet dood
Nadere informatieHet absolute perspectief
1 2 HET ABSOLUTE PERSPECTIEF Van verkramping naar vrijheid PETER GORDIJN 3 2018 Uitgeverij Samsara, Amsterdam 2018 omslagillustratie Greg Rakozy Redactie Justus Kramer Schippers Vormgeving omslag, binnenwerk
Nadere informatieTRAINING POSITIEVER DENKEN, LEVEN, WERKEN
TRAINING POSITIEVER DENKEN, LEVEN, WERKEN INHOUD De training is gebaseerd op 7 hoofdonderwerpen. De 7 sleutels tot positieve verandering: 1. Bevorder je positieve emoties 2. Denk positiever 3. Waardeer
Nadere informatieCULTUURSENSITIVITEIT IN DE KANKERZORG. Door Naziha Maher, projectcoördinator diversiteit
CULTUURSENSITIVITEIT IN DE KANKERZORG Door Naziha Maher, projectcoördinator diversiteit 27 mei 2016 MIJN CULTUUR IS DE JOUWE NIET, MAAR DAAROM NIET MINDER WAARD!! ZORGVERLENING IS CULTUREEL GEKLEURD Model
Nadere informatiePieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1
EENZAAMHEID Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1 Partners 'Aanpak eenzaamheid Hatert' EENZAAMHEID / 2 Programma Wat is eenzaamheid? Signalen Omgaan met EENZAAMHEID / 3 Wat is eenzaamheid?
Nadere informatieGrenzen en mogelijkheden van een samenwerkingsverband vanuit het perspectief van leidinggevenden
Grenzen en mogelijkheden van een samenwerkingsverband vanuit het perspectief van leidinggevenden Dr. An Haekens Overzicht Inleiding: afbakening van thema Spiritualiteit: wiens zorg? Coöperatief- complementair
Nadere informatieSpiritualiteit in de laatste levensfase
Spiritualiteit in de laatste levensfase Tilly de Kruyf Wout Huizing Congres palliatieve zorg voor mensen met dementie Ede 4 april 2016 Trainingswinkel www.netwerklevensvragen.nl/trainingswinkel Presentaties
Nadere informatieINDICATORENFICHES VOOR KWALITEITSMETING PALLIATIEVE ZORG
INDICATORENFICHES VOOR KWALITEITSMETING PALLIATIEVE ZORG Kathleen Leemans, Joachim Cohen, Lieve Van den Block, Robert Vander Stichele, Luc Deliens - Vrije Universiteit Brussel 2013 Vragenlijst hulpverleners
Nadere informatieGeluksgevoel hangt meer af van je mentale vermogen dan van wat je overkomt
"Geluk is vooral een kwestie van de juiste levenshouding" Geluksgevoel hangt meer af van je mentale vermogen dan van wat je overkomt Ons geluk wordt voor een groot stuk, maar zeker niet alleen, bepaald
Nadere informatieLevensvragen tevoorschijn luisteren
Levensvragen tevoorschijn luisteren Westervoort Wout Huizing 10 oktober 2014 Pietje, patje, poe Opdracht : Wat zijn levensvragen? Van wie zijn levensvragen? Hoe signaleer je een levensvraag? Wat doe je
Nadere informatieHet DNA van rouw. Naar een nieuw rouwmodel Johan maes Artevelde Hogeschool 2017
Het DNA van rouw Naar een nieuw rouwmodel Johan maes Artevelde Hogeschool 2017 Symposium rouw bij levend verlies 27 juni 2017 Welkom Johan Maes https://www.youtube.com/watch?v=llprjxfhs 8s Zoveel soorten
Nadere informatieBijzonder procesdoel 5: Exploreren, verkennen en integreren van de existentiële dimensies
Bijzonder procesdoel 5: Exploreren, verkennen en integreren van de existentiële dimensies Eerste leerjaar B 5.1. Herkennen en verkennen van (grens)ervaringen Wat het betekent voor mij - verdriet - pijn
Nadere informatieHET PALLIATIEF ZORGBELEID. Alles wat nog gedaan moet worden als men denkt dat er niets meer kan gedaan worden
HET PALLIATIEF ZORGBELEID Alles wat nog gedaan moet worden als men denkt dat er niets meer kan gedaan worden Palliatieve zorg is totaalzorg De term palliatie is afgeleid van het latijnse woord: pallium
Nadere informatieExistentiële en spirituele zorg: wanneer het leven niet oneindig blijkt en zingevingsvragen je bezighouden
Existentiële en spirituele zorg: wanneer het leven niet oneindig blijkt en zingevingsvragen je bezighouden Informatie voor patiënten en naasten Over existentiële en spirituele zorg Natuurlijk weet je dat
Nadere informatieMening van het digitaal Burgerpanel Oss over: Kunst en Cultuur. Gemeente Oss. December 2013
Mening van het digitaal Burgerpanel Oss over: Kunst en Cultuur Gemeente Oss. December 2013 1 INLEIDING Waarom is het burgerpanel gevraagd naar haar mening over Kunst en Cultuur? De gemeente bezuinigt op
Nadere informatieHoe herken je zingevingsvragen en hoe ga je er mee om? Het is een item. High five (Christiaan Rhodius)
Hoe herken je zingevingsvragen en hoe ga je er mee om? Maastricht, 13 april 2018 High five (Christiaan Rhodius) ( ) Ik heb geen kans onbenut gelaten en heb geknokt voor wat ik waard ben. Ook nu zal ze
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2011 - I
Opgave 3 Vreemder dan alles wat vreemd is 12 maximumscore 3 de twee manieren waarop je vanuit zingevingsvragen religies kunt analyseren: als waarden en als ervaring 2 een uitleg van de analyse van religie
Nadere informatieWonderen, Werk & Geld
Wonderen, Werk & Geld Marianne WilliaMson UitGeverij de Zaak oorspronkelijke titel: the law of divine Compensation, On Work, Money and Miracles Copyright 2012 Marianne Williamson Published by arrangement
Nadere informatie1. Vragenlijst hulpverleners voor overlijden palliatieve eenheid, palliatief supportteam en mobiele thuisequipe Over de patiënt
1. Vragenlijst hulpverleners voor overlijden palliatieve eenheid, palliatief supportteam en mobiele thuisequipe Over de patiënt Leeftijd Geslacht Diagnose Vragenlijst hulpverlener voor overlijden vraag
Nadere informatieJe bent vrij Elk moment opnieuw. Zelfrealisatie in de praktijk
Je bent vrij Elk moment opnieuw Zelfrealisatie in de praktijk Eerste druk, 2014 2014 Nicky Verbeek isbn: 9789048432776 nur: 728 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de
Nadere informatieAlle gelukkige families lijken op elkaar, elke ongelukkige familie is ongelukkig op zijn eigen wijze. Tolstoj Anna Karenina
Alle gelukkige families lijken op elkaar, elke ongelukkige familie is ongelukkig op zijn eigen wijze Tolstoj Anna Karenina Familiezorg Methode Familiezorg Relationeel werken Denken en handelen vanuit het
Nadere informatieVerstandelijke beperkingen
11 2 Verstandelijke beperkingen 2.1 Definitie 12 2.1.1 Denken 12 2.1.2 Vaardigheden 12 2.1.3 Vroegtijdig en levenslang aanwezig 13 2.2 Enkele belangrijke overwegingen 13 2.3 Ernst van verstandelijke beperking
Nadere informatieVerantwoorde zorg in de palliatieve fase
Verantwoorde zorg in de palliatieve fase Driekwart van de Nederlanders brengt de laatste fase van zijn leven door in een verpleeg- of verzorgingshuis, of met ondersteuning van thuiszorg. Verantwoorde zorg
Nadere informatieInformatie over de lastmeter
Longgeneeskunde Informatie over de lastmeter www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud De lastmeter... 3 Waar kunt u terecht?... 4 Overzicht diverse hulpverleners binnen het ziekenhuis... 5 Vragen... 7 Contactgegevens...
Nadere informatiePalliatieve zorg in ontwikkeling
Palliatieve zorg in ontwikkeling Wim van Boerdonk Gertie van Gemert Marleen van Casteren Voor een warm thuis Programma Project: verbeteren stervensfase in Kalorama Inhoud: zorg in de stervensfase 1 Verbeteren
Nadere informatieVoltooid leven: het leven in eigen hand? Drachten, 13 november 2018
Voltooid leven: het leven in eigen hand? Drachten, 13 november 2018 Welke gedachten en associaties roept voltooid leven bij u op? 1. Wanneer denkt u dat u over uw eigen leven zou zeggen het is voltooid?
Nadere informatie3. Rouw en verliesverwerking
3. Rouw en verliesverwerking 29 Voor de trainer De belangrijkste begrippen van dit gedeelte zijn: Grote verschillen tussen verschillende getroffenen Breuk in de levenslijn Rouw/Verliesverwerking/chronische
Nadere informatieInzet op Zinzorg & Pastoraal: deskundig, geïnspireerd, geïntegreerd
Inzet op Zinzorg & Pastoraal: deskundig, geïnspireerd, geïntegreerd Koen De Fruyt Brugge 5 oktober 2018 1 Opzet en opbouw Ter inleiding Pastorale zorg doorheen de tijd: aspecten en accenten Pastorale zorg
Nadere informatieHet nieuwe concept van Gezondheid: aangrijpingspunten voor studenten met een functiebeperking
Het nieuwe concept van Gezondheid: aangrijpingspunten voor studenten met een functiebeperking Wat ga ik vertellen? Aanleiding voor nieuw concept gezondheid Onderzoek en uitkomsten van Machteld Huber Waar
Nadere informatie