Colofon. Havendam 56, 3841 AA Harderwijk

Transcriptie

1

2 Colofon Opdrachtgever: Opdrachtgever: Opdrachtnemer: Gemeente Harderwijk Havendam 56, 3841 AA Harderwijk Dhr. A. (Abbas) Lotfolahian MA Neumann training coaching advies Drs. Ide Neumann Steven van der Hagenlaan HD Amersfoort E: neumann@wxs.nl Status: definitief met aanvulling op pagina november 2016, Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 2

3 Inhoudsopgave A. Inleiding Week tegen de eenzaamheid Opzet van het onderzoek B. Eenzaamheid: een probleem met vele gezichten Cijfers over eenzaamheid Wat is eenzaamheid Oorzaken van eenzaamheid Wat kun je doen tegen eenzaamheid Lokale aanpak C. Hoe wordt er in Harderwijk (samen) gewerkt aan het signaleren, voorkomen en verminderen van eenzaamheid 1. Ouderen 2. Jongeren (12 23 jaar) 3. Gezinnen 4. Van 20 60: de vergeten groep 5. Mensen met een lichte verstandelijke beperking 6. Overige risicogroepen 7. Overige opmerkingen D. Lijst verbeterpunten 20 E. Hoe kan de lokale samenwerking tegen eenzaamheid worden versterkt? 21 F. Programma Samen meer oog voor Eenzaamheid 23 Bijlagen Lijst geïnterviewden 25 Factsheet Eenzaamheid Coalitie Erbij 26 Eenzaamheidsschaal De Jong-Giersveld 27 Relevante literatuur en artikelen 28 Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 3

4 A. Inleiding Eenzaamheid is een maatschappelijk probleem wat steeds meer aandacht krijgt. In Harderwijk wil de gemeente haar aanpak om eenzaamheid te signaleren, te voorkomen en te verminderen, optimaliseren. De gemeente heeft hiertoe een verkenning laten uitvoeren en een advies gevraagd, teneinde tot een effectieve, bij Harderwijk passende aanpak te komen. In dit rapport worden de resultaten gepresenteerd. Eenzaamheid is een complex probleem. Er zijn diverse soorten eenzaamheid zoals je alleen voelen, hulpeloosheid, een gebrek aan zingeving of verlies van een emotioneel vervullende relatie. Eenzaamheid kent vele mogelijke oorzaken. Een aanpak of interventie moet aansluiten bij de oorzaak en de motivatie van betrokkene. Eenzaamheid kent vele gezichten en omstandigheden en wordt vaak niet als hulpvraag gepresenteerd. In die zin is de benadering in Harderwijk waarbij mensen met een hulpvraag integraal worden benaderd en er doelgroepgericht wordt samengewerkt, heel passend bij deze problematiek. Zo kan eenzaamheid in de loop van het contact bespreekbaar worden. Eenzaamheid is een omvangrijk en ingrijpend probleem. Waarschijnlijk voelen meer dan inwoners van Harderwijk zich sterk eenzaam. De gevolgen van eenzaamheid op het welzijn, de gezondheid en de zelfredzaamheid zijn groot. Ook de maatschappelijke gevolgen wegen zwaar, tot uitdrukking komend in overlast, verslaving, huurachterstanden, verlies aan arbeidskracht en afhankelijkheid van uitkeringen en anderen. Het is daarom de moeite waard om te investeren in het signaleren, voorkomen en verminderen van eenzaamheid. Helaas blijkt eenzaamheid niet gemakkelijk te bestrijden. Veel interventies die er op papier veelbelovend uitzien, blijken in de praktijk minder effectief te zijn. Wel komen er steeds meer werkzame elementen in beeld zoals aansluiten bij de persoon en oorzaken, versterken van zelfmanagementvaardigheden en het bieden van combinatie-aanpakken. Uit de gesprekken blijkt dat in Harderwijk er al veel gebeurt en wordt aangeboden, waardoor eenzaamheid kan worden gesignaleerd, voorkomen en verminderd. Eenzaamheid is één van de aandachtsvelden waarop hulpverleners zich richten als ze in contact zijn met cliënten. De samenwerking tussen hulpverleners groeit en bevordert ook op dit thema een betere aanpak. Tegelijkertijd wordt duidelijk dat er mogelijkheden zijn om meer oog te hebben voor eenzaamheid, zowel bij hulp- en zorgverleners, beleidsmakers, managers als bij de inwoners. Het voorgestelde Programma met als werktitel Samen meer oog voor eenzaamheid wil een kader en stimulans bieden om verbeteringen te realiseren zodat eenzaamheid zoveel mogelijk wordt voorkomen en verminderd. Week tegen Eenzaamheid: de opmaat naar een structurele aanpak De gemeente Harderwijk geeft in haar beleidsplan, Welzijn Nieuwe Stijl (2012) aan dat eenzaamheid een verborgen probleem is wat aandacht vraagt. In juli 2014 heeft de Raad de gemeente gevraagd om haar inzet tegen eenzaamheid te versterken o.a. door de Week tegen Eenzaamheid aan te laten jagen en zoveel mogelijk partijen hierbij te betrekken. Landelijk wordt sinds 2012 de Week tegen de Eenzaamheid georganiseerd. In een landelijk programma Coalitie Erbij, wordt kennis verzameld en gedeeld, gewerkt aan maatschappelijke erkenning en worden gemeenten uitgedaagd om lokale activiteiten te organiseren. In 2014 leidde dit in Harderwijk o.a. tot een conferentie waar deelnemers met elkaar gekeken hebben wat er verbeterd kan worden aan de samenwerking tegen eenzaamheid (onder leiding van Y.Ruigrok, Indigo). Er was veel enthousiasme. In 2015 is gekozen voor het thema Jongeren en Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 4

5 Eenzaamheid. Dit leidde, met het Talenthouse als spil, tot gezamenlijke actie gericht op bewustwording van eenzaamheid onder jongeren. Met videoboodschappen en een flyer werden jongeren meer bewust gemaakt dat eenzaamheid normaal is en waar ze terecht kunnen voor hulp. De flyer en deze aanpak werkte stimulerend naar anderen. Dit heeft mede de inspiratie gegeven om toe te werken naar meer structurele aandacht en samenwerking op het thema eenzaamheid. De gemeente is zich bewust dat het signaleren, voorkomen en verminderen van eenzaamheid een taak is waar een groot aantal organisaties op een directe of indirecte wijze mee bezig is. Eenzaamheid komt immers voor van jong tot oud, in alle klassen en onder alle omstandigheden. Gezien de omvang en ernst van de problematiek, wil de gemeente, samen met deze organisaties effectiever worden in het voorkomen, signaleren en verminderen van eenzaamheid. De gemeente heeft hiertoe opdracht gegeven om een beeld te krijgen wat er verbeterd kan worden. En een advies te ontvangen hoe dit georganiseerd kan worden, leidend tot een structurele samenwerking tussen betrokken organisaties en hulpverleners. Opzet van het onderzoek Het onderzoek heeft eerst in kaart gebracht wat voor visies en ervaringen er landelijk zijn rond dit thema. Hieruit blijkt dat eenzaamheid een complex probleem is met vele gezichten en oorzaken. En dat er een groeiend inzicht komt in wat wel en niet werkt om eenzaamheid te voorkomen en verminderen. Vervolgens zijn meer dan 30 gesprekken gevoerd met medewerkers, vrijwilligers en managers van betrokken organisaties (zie lijst in de bijlage). Organisaties die zich richten op een specifieke doelgroep (jongeren, ouderen, daklozen, gezinnen ed.) variërend van thuiszorg en huisarts, tot dagopvang, welzijnswerk, vrijwilligerswerk en kerken. In deze gesprekken stonden 4 vraagstukken centraal: Wat komen organisaties tegen aan eenzaamheid en wat is hun visie hierop? Wat bieden ze aan of doen ze om eenzaamheid te voorkomen en verminderen? Hoe ervaren ze de samenwerking met andere betrokken organisaties en professionals? Op welke punten zou de samenwerking kunnen verbeteren? Hoe kijken ze naar meer structurele samenwerking op dit thema en wat voor vorm zou dit kunnen krijgen? Op basis van deze gesprekken is een lijst met mogelijke verbeterpunten samengesteld. En is er een advies opgesteld om te komen tot een lokaal Programma Samen meer oog voor Eenzaamheid. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 5

6 B. Eenzaamheid: een probleem met veel gezichten Hieronder wordt weergegeven wat maakt dat eenzaamheid zo n complex probleem is. Dat als iemand zegt dat hij zich eenzaam voelt, dit heel verschillende betekenissen kan hebben. Dat cijfers over eenzaamheid niet altijd eenduidig zijn. Dat oorzaken voor eenzaamheid gevonden worden in persoonlijke omstandigheden, eigenschappen, gebeurtenissen en de maatschappelijke omgeving. Dat we regelmatig verrast worden door onderzoeksresultaten die voorbij gaan aan common sense. Maar ook dat er meer inzicht is in wat werkt bij het voorkomen en verminderen van eenzaamheid, zowel in de samenleving als individueel. Cijfers over eenzaamheid Schoenmakers (2014) schrijft op over de verwarring over de percentages mensen die eenzaam zijn. Cijfers van Coalitie Erbij, de RIVM en GGD geven percentages van 40% eenzamen waarvan 8-9% zeer eenzamen. Een onderzoek van de VU komt tot 30% eenzamen waaronder 8-9% zeer eenzamen. Hieronder worden diverse bronnen gebruikt waarbij opgemerkt wordt dat niet duidelijk is wat de meest betrouwbare cijfers zijn. Schetsen van mensen die eenzaam zijn (namen gefingeerd, situaties op basis van verhalen) Meneer P. (82) heeft na 5 jaar zorg zijn vrouw naar het verpleeghuis gebracht. Zij heeft Alzheimer. Nu moet hij zijn leven weer oppakken. Moeder A (28) heeft 2 kinderen. Ze is gescheiden en staat er alleen voor. Werkt 3 dagen als personeelsmanager. Meneer T (71) woont al 40 jaar in Nederland maar is er niet in geslaagd Nederlands te leren, ondanks de cursussen die hij gevolgd heeft. De landelijke cijfers toegepast op de bevolking van Harderwijk (er zijn geen lokale cijfers) verwacht je dat meer dan mensen (ca. 9%) sterk eenzaam zijn. Daarnaast zijn nog eens (ca.30%) mensen matig eenzaam. Deze cijfers zijn gemeten met de eenzaamheidsschaal van De Jong-Gierveld. Als je de mensen zelf vraagt tot welke groep ze zich rekenen, komen er lagere percentages: 71% voelt zich niet eenzaam, 26% voelt zich matig eenzaam en 2% sterk eenzaam (TNS NIPO 2012). Schoenmakers (2014) geeft aan dat er geen betrouwbaar diagnostisch instrument is voor eenzaamheid en dat de concrete vraag of men zich eenzaam voelt, het meest effectief is. In de bijlage staat de Factsheet van Coalitie Erbij met de meeste gegevens over eenzaamheid. Deze geeft o.a. weer dat: Eenzaamheid onder alle leeftijdsgroepen voorkomt maar het hoogst is onder 80+ ers. Eenzaamheid veel meer voorkomt onder mensen met een laag opleidingsniveau. Steven (45) is al 15 jaar verslaafd en heeft regelmatig buien met boosheid en wanen. Carolien (12) krijgt pukkels en denkt dat ze niet mooi en leuk is. Ahmed (32), geen partner, heeft een half jaar geleden zijn baan verloren vanwege een reorganisatie. Solliciteren heeft nog geen resultaat. John (55), alleen, heeft een half jaar geleden zijn baan verloren vanwege een reorganisatie. Solliciteren heeft nog geen resultaat. Bert (28) is verstandelijk beperkt en woont zelfstandig met begeleiding. Hij heeft geen vrienden. Anneke (17) woont nog thuis terwijl ouders in een vechtscheiding zitten. Kan hierover met niemand praten. Baukje (44) is sociaal niet zo handig en kijkt na haar werk alleen nog TV. Meneer K (56) rijdt rond op zijn scootmobiel op zoek naar mensen maar stoot ze af in een eerste contact. Gehuwden en samenwonenden minder kans hebben zich sterk eenzaam te voelen Niet-Westerse allochtonen een grotere kans op eenzaamheid hebben. Hieronder staan 2 tabellen uit de Gezondheidsmonitor (2012) met cijfers over Eenzaamheid in Nederland. Hierin wordt onderscheid gemaakt tussen Emotioneel eenzaam (een tekort aan een betekenisvolle, intieme relatie) en Sociaal eenzaam (een tekort aan contacten, ergens bij horen). Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 6

7 In deze cijfers is sprake van bijna 40% mensen die zich eenzaam voelen, waaronder ca. 8% die zich (zeer) ernstig eenzaam voelen. Opvallend is dat sociale en emotionele eenzaamheid zo hoog zijn onder mensen met een laag of midden opleidingsniveau. Percentage mannen en vrouwen (19+) dat aangeeft eenzaam, (zeer) ernstig eenzaam, emotioneel eenzaam of sociaal eenzaam a te zijn (Bron: GGD-gegevens uit Gezondheidsmonitor GGD'en, CBS en RIVM, 2012, bewerkt door RIVM). Geslacht Eenzaam Hiervan (zeer) ernstig eenzaam Emotioneel eenzaam Sociaal eenzaam Man 39,4 7,7 24,9 41,7 Vrouw 38,2 8,9 28,6 37,5 Totaal 38,8 8,3 26,8 39,6 Percentage mensen (19+), opgesplitst naar opleidingsniveau, dat aangeeft eenzaam, (zeer) ernstig eenzaam, emotioneel eenzaam of sociaal eenzaam a te zijn (Bron: GGD-gegevens uit Gezondheidsmonitor GGD'en, CBS en RIVM, 2012, bewerkt door RIVM). Opleidingsniveau Eenzaam Hiervan (zeer) ernstig eenzaam Laag (lager onderwijs) Emotioneel eenzaam Sociaal eenzaam 57,1 16,7 44,8 52,1 Midden 1 (mavo, lbo) 43,7 10,1 29,7 44,7 Midden 2 (havo, vwo, 36,4 7,5 25,0 38,0 mbo) Hoog (hbo, wo) 32,0 5,4 21,6 33,1 Wat is eenzaamheid? Een veel gebruikte definitie van eenzaamheid komt van professor De Jong Gierveld: Eenzaamheid is het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties Professor Machielse benadrukt: Niet het aantal contacten maar de betekenis die je eraan geeft is bepalend. Het gaat dus over contacten en relaties, over betekenisvolheid, over gemis en over een onplezierig, ontoelaatbaar gevoel. Het is een signaal, iets wat de persoon voelt. Het geeft dus ook een behoefte weer, een behoefte die de persoon zou willen stillen. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 7

8 In haar presentatie in de week van de Eenzaamheid in Harderwijk (2014) maakte Yvonne Ruigrok een praktisch onderscheid in 4 soorten eenzaamheid: Sociale eenzaamheid: een gemis aan gezelschap, geïsoleerd leven: alleen zijn Emotionele eenzaamheid: gemis aan een hechte, intieme band met één persoon: alleen voelen Praktische eenzaamheid: niemand bij wie je even hulp kunt vragen: hulpeloosheid Existentiële eenzaamheid: geen zinvolle dagbesteding, niet van betekenis zijn: geen zin Met deze indeling worden er vier verschillende problemen zichtbaar, die elk een andere aanpak vragen. En zien we dat een veelheid aan voorzieningen in Harderwijk bijdragen aan het bestrijden van één van deze vormen van eenzaamheid: verenigingsleven en ontmoetingscentra; gespreksgroepen na verlies en maatschappelijk werk; praktische inzet van vrijwilligers en netwerkversterking; nachtopvang en kerken. Machielse e.a. onderscheid 8 typen die sociaal geïsoleerd zijn. In de volgende paragraaf staat een schema met typen interventies die per type geadviseerd worden. Dat we steeds meer inzicht krijgen in het verschijnsel eenzaamheid en de bestrijding ervan wordt ook geïllustreerd door een onderzoek van Uit onderzoek komt naar voren dat een huisbezoek gevoelens van eenzaamheid weinig vermindert en bij sommigen zelfs averechts kan werken. Dit is begrijpelijk voor emotionele en existentiële eenzaamheid. Maar voor mensen die gezelschap missen kan een bezoek eens per week van groot belang zijn. Gerine Lodder (2015). Een citaat schetst twee totaal verschillende groepen jongeren die beide eenzaam genoemd worden. 'We denken dat er twee groepen eenzame jongeren zijn. De ene groep heeft echt problemen. Ze zijn minder sociaal en hebben niet veel vrienden. Er zijn ook minder klasgenoten die vrienden met hen willen zijn dan gemiddeld. De andere groep is negatief over hun sociale netwerk, terwijl hun omgeving dat heel anders ziet. Zij denken dat ze weinig sociale vaardigheden hebben maar daar denken hun klasgenoten heel anders over. Die groep was ook veel negatiever over hoe goed hun vriendschappen waren in vergelijking met hoe hun vrienden dat zagen.' (Gerine Lodder, Eenzaamheid onder jongeren 2015) Onderzoek laat zien wat de schadelijke effecten van eenzaamheid zijn. Effecten op het welzijn, op de gezondheid, op de zelfredzaamheid. Genoemd worden o.a. (J. Rijks 2012): Hart- en vaatziekten, permanente verhoging cortisol-spiegels, eerder overlijden, verminderd herstel, grotere kans op depressie (of verwarring hiermee) Minder zelfvertrouwen, minder sociaal vaardig, minder plezier aan contact. De gevolgen van eenzaamheid vormen vaak een beperking om het zelf aan te pakken. Als iemand weinig plezier aan contact ervaart, door eerdere teleurstellingen of een gebrek aan vaardigheid en zelfvertrouwen, is de motivatie om hier wat aan te doen moeilijker op te brengen. Dit kan verklaren waardoor eenzaamheid chronisch kan worden en vraagt om specifieke begeleiding op maat. En waarom het belangrijk is om te voorkomen dat eenzaamheid langdurig wordt! Oorzaken van eenzaamheid Eenzaamheid hoort bij het leven. Het gevoel dat je iemand zoekt om iets mee te doen, meer of een dieper contact wilt, iemand mist, een partner zoekt of twijfelt aan de zin van je leven; iedereen komt het in meer of mindere mate tegen in het leven. En doet er hopelijk iets aan, eventueel met hulp van anderen. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 8

9 Eenzaamheid wordt vooral een probleem als men de indruk heeft het niet te kunnen veranderen. En als het langer voortduurt. Dan nemen de schadelijke effecten van eenzaamheid op het welzijn, gezondheid en de zelfredzaamheid toe (o.a. Fokkema en Dijkstra 2007). En is men steeds minder in staat om zonder hulp van buitenaf iets aan de situatie te veranderen. Bij oorzaken van eenzaamheid wordt vaak onderscheid gemaakt tussen: Life Events, vaak verlies Eigenschappen van de persoon Persoonlijke omstandigheden zoals een partner Maatschappelijke omstandigheden Elk van deze oorzaken biedt een aangrijpingspunt voor interventie. Er zijn gebeurtenissen, life-events, waardoor mensen een groter risico lopen zich eenzaam te voelen zoals verlies van de partner, werk, gezondheid, vrienden, mobiliteit, inkomen. Bij verlies moet je de bakens verzetten, is veerkracht nodig. Soms zijn mensen zich hier niet van bewust of niet in staat het te veranderen. Zeker bij een cumulatie van problemen lopen ze een groter risico (Fokkema en Dijkstra 2007). Dan lopen ze gevaar om verder af te glijden (depressie, verslaving, verwaarlozing) en chronisch eenzaam te worden. Persoonlijke eigenschappen kunnen leiden tot een groter risico op een vorm van eenzaamheid. Een gebrek aan zelfvertrouwen, sociale vaardigheden, vertrouwen in anderen, taalvaardigheid en andere persoonlijke beperkingen (autisme, verslaving, mobiliteit), maken het lastiger om relaties aan te gaan en te onderhouden. Het voorkomen of verminderen van eenzaamheid vraagt dan om begeleiding, training en ondersteuning op maat. Aansluitend bij de persoonlijke eigenschappen die al of niet te veranderen zijn. Persoonlijke omstandigheden, en dan met name het hebben van een partner, familie, verenigingsleven, een werkkring, de buurt ed. kunnen een belangrijke buffer vormen tegen eenzaamheid. Aangetoond is dat het hebben van een partner de kans op eenzaamheid aanmerkelijk vermindert. Maatschappelijke omstandigheden spelen ook een rol in het ontstaan van gevoelens van eenzaamheid. Vaak wordt de individualisering genoemd, of dat gezinnen kleiner zijn geworden of dat we onvoldoende naar elkaar omkijken in de straat. Maar er zijn verrassende onderzoeksresultaten die tegen deze common sense ingaan. Zo blijkt er geen duidelijk verband tussen gevoelens van eenzaamheid en het aantal contacten dat iemand heeft (Weijs-Perrée, 2015). En blijken landen waar de individualisering het meest is doorgezet, waaronder Nederland, de laagste eenzaamheidspercentages te hebben (Fokkema en Dykstra, 2007). Wat kun je doen tegen eenzaamheid Behalve dat de interventie dient aan te sluiten bij de oorzaak van eenzaamheid, zijn er tal van andere zaken die succes in de weg kunnen staan. Zonder het weten, kunnen en willen van de persoon zelf lukt het niet. Ook als de wil en motivatie bij hulpverleners ontbreken, is de interventie gedoemd te mislukken. Interventies kunnen verder onbedoelde negatieve effecten hebben op eenzaamheid. Fokkema en Dykstra (2007). Maatwerk is noodzakelijk om effectief te zijn, waarbij aangesloten wordt bij de oorzaken, aard, mogelijkheden en motivatie van de persoon. Machielse en Hortulanus geven in hun uitgebreide rapport Maatwerk in de aanpak tegen Eenzaamheid in het kader van Brabant niet meer eenzaam (2012) een typologie van 8 soorten sociaal geïsoleerden. Per type beschrijven ze hun Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 9

10 overlevingsstrategie, behoeften, aard van de eenzaamheid (zie tabel). En geven ze adviezen over interventies die hier wel en niet op aansluiten. Uit Eenzaam ben je niet alleen (2015) 1 Hoewel deze typologieën herkenbaar zijn, is het voor veel professionals en vrijwilligers lastig om deze expliciet te gebruiken. Daarom wordt in de training Eenzaam ben je niet alleen (2015) een proces gevolgd waarin de persoon centraal staat. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 10

11 Uit Eenzaam ben je niet alleen Het al eerder genoemde rapport van Machielse e.a. Maatwerk bij de aanpak tegen eenzaamheid (2012) bevat een lijst met interventies die lokaal georganiseerd en ingezet kunnen worden. Interventies die aansluiten bij bepaalde typen eenzaamheid. Met deze mogelijkheden kun je ook bekijken hoe vanuit een lokaal herkende behoefte, de meest effectieve interventie kan worden gekozen. Machielse (2016) merkt op dat we ook rekening moeten houden met mensen die niet (meer) gericht zijn op sociaal contact, die alleen willen blijven. Ook een aantal geïnterviewden merkt op dat we als samenleving moeten accepteren dat we mensen niet uit hun isolement zullen krijgen. Dat we blij moeten zijn met een enkele levenslijn, iemand die af en toe contact heeft zodat de persoon niet hulpeloos is of zichzelf verwaarloost. Lokale aanpak Gemeenten kunnen de vele kleinschalige initiatieven van vrijwilligers meer zichtbaar maken en in het zonnetje zetten. En dat is hard nodig want veel eenzame mensen hebben nog geen idee van hoeveel initiatieven er zo zijn. (Van Rijn, september 2016). Dit signaal, om lokaal ervoor te zorgen dat mensen op de hoogte zijn van de initiatieven en het aanbod, is ook voor Harderwijk van toepassing (zie verderop). Landelijk zijn diverse gemeenten aan de slag gegaan met het thema Eenzaamheid. Er zijn 20 koplopers die op hun eigen wijze tot een aanpak gekomen zijn. Binnenkort (november 2016) zal een rapport verschijnen met daarin een overzicht van de lokale benaderingen en hun effectiviteit. Het is zinvol om dit mee te nemen in vervolgstappen. Voor goede interventies onderscheid de GGD Amsterdam (2015) de volgende werkzame elementen: het verbeteren van het zelfbeeld en het aannemen van een positieve houding het inspelen op oorzaken gelijkwaardigheid in de behandeling Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 11

12 het verbeteren van zelfmanagementvaardigheden. Maatschappelijke participatie, belangeloze inzet voor anderen in georganiseerd verband, kunnen gevoelens van eenzaamheid verminderen. Mensen hebben hierbij namelijk niet alleen de mogelijkheid om sociale contacten op te doen en hiermee te oefenen, maar voelen zich ook nuttig en gewaardeerd. De negatieve cirkel van vereenzaming kan hiermee doorbroken worden, omdat het zelfbeeld en vertrouwen vergroot. Blijvende veranderingen hebben het beste resultaat bij vereenzaming. Eenmalig een huisbezoek afleggen zal dus weinig zin hebben, omdat het geen structurele verandering aanbrengt in de situatie van de persoon in kwestie. (bron: Movisie). (GGD Amsterdam) Combinaties van aanpakken blijken meer effect te hebben. Dus naast een huisbezoek ook een training of samen eten en ontmoeten. Een van de belangrijkste uitkomsten is dat interventies die inhaken op negatieve interpretaties en verwachtingen van sociale situaties (zoals de methode cognitieve gedragstherapie) het beste werken bij het verminderen van eenzaamheid. De effecten van dit soort interventies blijken groter te zijn dan van methoden die bijvoorbeeld sociale steun (bijvoorbeeld huisbezoeken) willen vergroten of de mogelijkheden voor sociale interactie willen vergroten (bijvoorbeeld ontmoetingsactiviteiten). Dit komt waarschijnlijk doordat deze ingrijpen op wat eenzaamheid volgens de onderzoekers is: een negatieve zelfregulatie met vooral oog voor negatief bevestigende signalen en ervaringen. (uit Movisie: Leaflet Werkzame elementen bij eenzaamheid) De volgende soorten lokale interventies worden genoemd door Coalitie Erbij (2015): Algemene voorlichting en mentaliteitsverandering Bevorderen deskundigheid van hulpverleners Sociaal culturele activering (gelegenheden om anderen te ontmoeten) Persoonlijke activering Cursussen, gespreksgroepen en therapie In de gesprekken zijn diverse interventies aan de orde geweest en zijn mogelijkheden en wensen voor Harderwijk besproken. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 12

13 C. Hoe wordt er in Harderwijk (samen) gewerkt aan het signaleren, voorkomen en verminderen van eenzaamheid Uit de meer dan 30 gesprekken die gevoerd zijn met hulpverleners, vrijwilligers, managers en cliëntvertegenwoordigers blijkt dat er in Harderwijk veel gedaan wordt om eenzaamheid te signaleren, voorkomen of te verminderen. Er is een breed aanbod aan sociale activiteiten en diensten. Hulpverleners en vrijwilligers hebben in het algemeen oog voor signalen en werken steeds beter samen. Wat vooral belangrijk gevonden wordt is dat eenzaamheid als aandachtspunt wordt geïntegreerd in hun werkwijze. Zo blijft de unieke persoon of gezin centraal staan met eigen vragen, problemen, mogelijkheden en motivaties. Eenzaamheid is bijna nooit de ingang voor een contact. Hieronder wordt per doelgroep een beeld gegeven van de wijze waarop de geïnterviewden de samenwerking tegen eenzaamheid ervaren. Steeds is aan de orde gesteld: Wat is je visie op eenzaamheid? Wat komen jullie tegen? Wat bieden jullie, doen jullie om eenzaamheid te signaleren, voorkomen, verminderen? Is dat voldoende of kan het beter? Hoe ervaar je de samenwerking met andere organisaties en zorg- en hulpverleners op dit thema? Hoe zou structurele samenwerking kunnen leiden tot een betere aanpak tegen eenzaamheid? Op basis van de interviews is een lijst met verbeterpunten opgesteld (zie D). De meeste punten zijn ingebracht door de geïnterviewden en kunnen rekenen op voldoende draagvlak. Opgemerkt wordt dat er geen check- en wederhoor heeft plaatsgevonden. Dit betekent dat organisaties niet zondermeer kunnen worden aangesproken op deze weergave van de werkelijkheid. De resultaten worden per doelgroep gepresenteerd. Aan het eind komen nog enkele relevante thema s aan bod. 1. Ouderen Voor ouderen is er heel veel in Harderwijk. Eenzaamheid is ook niet zo n groot thema. Welzijnswerkers en ook cliëntvertegenwoordigers vinden dat ouderen met betrekking tot eenzaamheid, goede voorzieningen en activiteiten treffen in Harderwijk. Als je iets wilt kun je dit goed vinden in Harderwijk. Wat moeten we nog meer? zeggen diverse hulpverleners. Er is dan ook geen grote urgentie om meer te doen op het thema eenzaamheid. Wel merken ze dat eenzaamheid iets meer expliciet kan worden benoemd, ook in contacten met cliënten. Mogelijk komt het dan ook in overlegsituaties onderling meer aan de orde. Kerken komen veel eenzaamheid tegen en zien nog niet alles. Kerken en hulpverleners geven aan dat ze niet iedereen in beeld hebben en dat ook logisch vinden. Mensen die geïsoleerd of eenzaam zijn komen niet naar activiteiten. Ouderen hebben vaak een taboe om gevoelens van eenzaamheid te melden, hoewel het iets meer bespreekbaar is geworden o.a. door TV-programma s als Geer en Goor. Of ze hebben geen idee wat ze eraan zouden kunnen doen en vinden dat ze geen hulp moeten vragen, ook niet van hun kinderen. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 13

14 Veel hulpverleners vinden het geen gemakkelijk thema om over te beginnen. Meestal is er een andere vraag of klacht waarmee de cliënt komt. Soms blijkt later dat een gebrek aan zinvolle contacten wel een belangrijke rol speelt in de klachten. Huisartsen in de regio (Medicamus) zijn bezig met een (vervolg-) programma Kwetsbare Ouderen, waarbij eenzaamheid signaleren een onderdeel is. Al eerder heeft een werkgroep een overzicht gemaakt waarin verwijsmogelijkheden voor de huisarts op een rij gezet zijn (werkgroep Eenzaamheid en Zingeving; Medicamus 2015). De praktijkondersteuner houdt bij signalen een eerste gesprek en kan advies geven. Soms wordt er contact gelegd met ZorgDat of een andere organisatie. Maar de patiënt is zelf verantwoordelijk voor een vervolg. Regelmatig ontbreekt het aan terugkoppeling en monitoring nadien. Wijkverpleegkundigen geven aan dat ze bij het beëindigen van de zorg, omdat deze niet meer nodig is, soms merken dat hun cliënt erg eenzaam is. Ze kunnen dan wel adviseren en verwijzen, maar dit biedt geen zekerheid dat de persoon hiervan gebruik maakt. Eenzaamheid kan een terugval veroorzaken, die mogelijk voorkomen had kunnen worden. Klantmanagers van de gemeente hebben in hun keukentafelgesprek geen specifieke vraag over eenzaamheid. Als ze het tegenkomen adviseren ze de cliënt wel om er iets aan te doen of verwijzen naar ZorgDat of maatschappelijk werk. Maar of hieraan gevolg wordt gegeven, blijft onduidelijk. Vrijwilligers van de Voedselbank en ook beheerders bij woningcoöperaties geven aan dat ze behoefte hebben aan een signaleringskaart. Zodat ze weten waarop te letten en waar ze met signalen naar toe kunnen. Ze zien wel dat daar de grens ligt: ik ben geen hulpverlener!. Hulpverleners merken ook op dat we moeten accepteren dat sommige mensen geen contact willen, geïsoleerd leven en dit niet willen of kunnen veranderen. Dan moeten we blij zijn als er een levenslijn is, als er iemand is die af en toe contact heeft en weet hoe het met de persoon is. Het schrikbeeld dat iemand weken in huis ligt voordat deze gevonden is, moet niet teveel gekoppeld worden aan het bestrijden van eenzaamheid. Meermalen is genoemd dat de informatie over wat er te doen is moeilijk en versnipperd is te vinden. Deze informatie staat in wijkkrantjes, aanplakkers en op internet. Sommigen krijgen deze van een medewerker van ZorgDat die deze verzameld. De wens is om dit in een handig en actueel overzicht samen te brengen en voor iedereen, ook voor inwoners, toegankelijk te maken. Dit moet niet alleen op internet maar ook op papier, want veel ouderen gebruiken geen internet. Hulpverleners, klantmanagers maar ook beheerders merken op dat ze niet altijd weten wat een bewoner of cliënt voor mogelijkheden heeft om iets te doen tegen eenzaamheid. Een folder die ze zouden kunnen uitreiken zou handig zijn. De samenwerking loopt goed omdat we elkaar steeds beter kennen en er niet te veel wisselingen zijn Zorg- en hulpverleners kunnen elkaar goed vinden. Regelmatig is genoemd dat de ZorgDat bijeenkomst in februari 2016 geholpen heeft om elkaar als hulpverleners te leren kennen. En ook dat andere gelegenheden om elkaar te ontmoeten bijdragen aan het onderlinge vertrouwen en het weet hebben wat een ander kan bieden. Zo is er overleg binnen ZorgDat over gezamenlijke cliënten en brengt het Informele Zorg Overleg mensen uit vrijwilligersorganisatie en welzijn bij Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 14

15 elkaar. Elkaar kennen, ontmoeten en weet hebben van elkaars mogelijkheden, beperkingen en vraagstukken zorgt, ook bij signalen van eenzaamheid, voor een effectieve samenwerking. Een specifiek probleem ontstaat vaak als ouderen gaan verhuizen naar hun kinderen en kleinkinderen. Daarbij verlaten ze hun eigen netwerk en lopen het risico sterk afhankelijk te worden van hun kinderen. Het blijkt niet mee te vallen om een nieuw netwerk op te bouwen. Veel ouderen willen hun kinderen niet belasten met hun gevoelens van eenzaamheid. Ook naar hun omgeving, buren en vrienden, willen ze niets laten merken. Vaak brengt het achterhouden van deze gevoelens nog meer isolement. Het is niet eenvoudig om ze op andere gedachten te brengen, maar wel een inspanning waard. Voor deze doelgroepen, maar ook voor anderen met een klein netwerk, zou een training aanbieden een mogelijkheid zijn. 2. Jongeren (12 23 jaar) In 2015 stond het thema Jongeren en eenzaamheid centraal in de lokale conferentie in de Week tegen Eenzaamheid. Er is toen een doel geformuleerd, nl. het bereiken van alle jongeren zodat ze zich bewust worden van eenzaamheid en weten waar ze hulp kunnen vinden. Vooral vanuit het Talenthouse, waar diverse stagiaires werken, zijn er initiatieven genomen zoals video-interviews, de Wensboom (in contact met ouderen in de Aanleg) en een flyer. De flyer, met stoplichtkleuren, geeft informatie waar jongeren terecht kunnen als ze op zoek zijn naar contact, hulp nodig hebben of ernstig geïsoleerd zijn. De flyer is breed verspreid. Eenzaamheid komt op vele plekken naar voren. Op school, de vereniging, op straat, in de kerk, bij de huisarts en thuis. Ook na verhuizing, een nieuwe school, scheiding of zorgbehoevende ouder kunnen jongeren eenzaam worden. Het Talenthouse vormt een toegankelijke plek waar jongeren opgevangen worden. Er zijn aantrekkelijke activiteiten en mogelijkheden. Het is een plek waar samengewerkt wordt met o.a. de Marokkaanse Straatvaders, het CJG en de ZorgAdvies Teams (scholen). Eenzaamheid is hier echt een thema waaraan gewerkt wordt. Bij jongeren is eenzaamheid nog meer verbonden aan het ontwikkelen van een identiteit en grijpt het dieper in. We willen de jongeren op de HAVO en VWO ook bereiken. En de gamers die alleen op hun kamer zitten. Dit vraagt om samenwerking met de scholen. Via de ZorgAdvies Teams kunnen signalen over leerlingen in beeld komen en kan er gezamenlijk aan een aanpak worden gewerkt. Maar dit loopt niet zo open als gewenst, zo geven een aantal betrokkenen aan. Scholen geven weinig meldingen over leerlingen door en lijken problemen vooral binnen de school op te willen lossen, in samenwerking met de ouders. Een bredere signalering en samenwerking wordt gewenst omdat het leven van de jongere zich ook afspeelt op straat, in de vereniging. En omdat het gezin, de thuissituatie, vaak onderdeel is van het probleem. De samenwerking in de lokale Regiegroep Jeugd (0-23 jaar) is in ontwikkeling; het vertrouwen groeit, zij het soms aarzelend. Eenzaamheid was afgelopen jaar geen specifiek onderwerp in de Regiegroep. Of eenzaamheid dit jaar wel aparte aandacht krijgt, in het kader van Jaar van de Preventie, is nog niet bepaald. Het is gewenst dit wel aan de orde te stellen. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 15

16 3. Gezin Eenzaamheid is niet de ingang Hoewel eenzaamheid bijna nooit de vraag is, is er wel aandacht voor bij de diverse hulpverleners. Signalen worden opgemerkt in de buurt, op scholen, in het consultatiebureau. Maar dit is het topje van de ijsberg, volgens sommige geïnterviewden. Scholen geven weinig signalen. Er zijn groepen die bij het CJG buiten beeld blijven zoals ouders met een Poolse, Marokkaanse of Turkse achtergrond. Omdat ZorgDat wel deze doelgroepen weet te bereiken wordt er samengewerkt om relevante gezinsthema s bij ZorgDat-bijeenkomsten te bespreken. Op verschillende manieren wordt gestreefd naar het eerder en beter in beeld krijgen van gezinnen met problemen, waaronder eenzaamheid zoals Samen Taal Samen Spel (moeders met een taalachterstand), Steunouders en voor Vluchtelingen. Het versterken van het eigen netwerk is hierin een belangrijk doel. Het leren werken aan netwerkversterking vraagt een andere vraagstelling en houding van de hulp en zorgverlener In het kader van de Transformatieversnellers hebben diverse hulpverleners onder leiding van Joost Witlox gewerkt aan hun houding en vaardigheden. Voor het werken aan netwerkversterking zijn vragen en methoden nodig, die mensen prikkelen om hun netwerk in beeld te brengen en te betrekken bij hun hulpvragen en behoeften. Deze vaardigheden en houding worden ook op andere momenten besproken zoals bij het project Steunouders. Naast hulpverleners en vrijwilligers is het ook wenselijk dat de inwoners zelf kunnen deelnemen aan een training in het versterken van het eigen netwerk. 4. Van 20 tot 60 jaar: de vergeten groep Deze groep wordt door veel hulpverleners als een vergeten groep beschouwd. Mensen waarbij problemen nauwelijks of laat in beeld komen. En waar geen specifiek aanbod voor bestaat. Ook een groep waarvoor bijna niemand zich verantwoordelijk voelt. Van deze mensen wordt verwacht dat ze zelfstandig deelnemen aan de samenleving, bijdragen aan het verenigingsleven en hun eigen problemen oplossen. In deze leeftijdsgroep kunnen mensen met eenzaamheidsklachten terecht bij het maatschappelijk werk of bij de huisarts. Het gebeurt zelden dat eenzaamheid de ingang is. Zeker in deze leeftijdsgroep is eenzaamheid een taboe-probleem, iets voor losers. Activiteiten of hulp gericht op eenzaamheidsbestrijding zullen ze waarschijnlijk niet bezoeken. Als je je partner verloren hebt, of je gezondheid of je werk, dan heb je anderen nodig. Anders kom je er niet uit! Daar moeten we duidelijk over zijn Geïnterviewden spraken vaak over verder na verlies. Het gaat over verschillende soorten verlieservaringen zoals verlies van je partner, je kind, je werk, je gezondheid, je vrienden. In onze samenleving wordt ons voorgehouden dat we dit zelf moeten oplossen. Maar we hebben anderen hierbij nodig. Gelukkig kunnen veel mensen terugvallen op naasten en hun eigen netwerk. Maar als deze er onvoldoende zijn, of niet worden betrokken bij de verwerking, dan lopen mensen na verlies een groot risico om af te glijden, om zich te isoleren, depressief of verslaafd te worden of andere gezondheidsklachten te ontwikkelen. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 16

17 Humanitas heeft een aanbod Steun bij verlies en Steun na echtscheiding, waar andere hulpverleners naar verwijzen. Ook kunnen mensen bezocht worden na ziekte of overlijden van een partner, vanuit de kerk of Zonnebloem, Rode Kruis ed. En mensen kunnen naar het maatschappelijk werk of de huisarts. Gezien de opmerkingen, bestaat er de indruk dat er meer gedaan moet worden voor deze doelgroep. Ook omdat er veel preventiewinst te behalen valt! Mogelijke acties kunnen zich richten op: Het signaleren en monitoren na een verlieservaring (vanaf de huisartsenpraktijk, thuiszorg, maatschappelijk werk maar ook na pensionering of ontslag). Uitbreiding van ondersteuning en training - aansluitend op het aanbod van Humanitas - gericht op het verwerken van verlies, hernieuwde zingeving, het versterken en gebruiken van een sociaal netwerk en veerkracht. Publiekscampagnes kunnen mensen bewust maken dat ze anderen nodig hebben. En de anderen motiveren om oog te hebben en uit te reiken naar naasten na een verlieservaring. Activiteiten en contactmogelijkheden, interessant voor deze doelgroepen, kunnen participatie en het opdoen van nieuwe contacten, vergemakkelijken. Tenslotte kunnen verenigingen en andere organisaties gemotiveerd worden om mensen na verlies in beeld te houden en steun te geven. Omdat deze groep nu geen aparte aandacht krijgt, is er een overleg nodig met betrokkenen, teneinde tot een gezamenlijke aanpak te komen bijvoorbeeld aansluitend bij het aanbod van Humanitas Verder na verlies. 5. Mensen met licht verstandelijke beperking (LVB) In Harderwijk zijn meerdere (minimaal 5) organisaties betrokken bij het ambulant begeleiden van mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB). Deze mensen hebben vaak een klein netwerk en zijn sociaal niet vaardig genoeg om dit uit te breiden of te onderhouden. Omdat het hebben van sociale contacten zo belangrijk is, zetten de organisaties zich in om hiervoor te zorgen met inzet van professionals, vrijwilligers en Steunpunten. Eenzaamheid wordt meestal voorkomen: we hebben echt de opdracht aan onszelf gegeven om het netwerk van de cliënt te versterken. Als het niet kan met vrijwilligers dan moet het met professionals. In het kader van dit onderzoek is er gesproken met drie organisaties. Veel verhalen zijn vergelijkbaar. Organisaties zijn op zoek naar een aanpak voor vergelijkbare problemen zoals grenzen aan wat vrijwilligers kunnen, omgaan met agressie en psychiatrische problematiek, wat kunnen we op zondag aanbieden en hoe financieren we dit, hoe bieden we ook na kantoortijden steun en hoe betrekken we de buurt zodanig dat LVB ers daar goed kunnen wonen. Er is een regionaal overleg en een lokaal overleg. Toch bestaat de indruk dat samenwerking op deze vraagstukken beperkt is. Mogelijk wordt deze samenwerking bemoeilijkt door het grote aantal organisaties, elk met een eigen identiteit, achtergrond en financiering. De inzet van vrijwilligers komt in meerdere gesprekken aan de orde. De complexiteit van het gedrag vraagt om scholing, om vrijwilligers die dit gedrag kunnen doorzien en niet gedreven worden door behoeften aan wederkerigheid en vooruitgang. Deze vrijwilligers zijn schaars. Regelmatig mislukt de inzet, wat een teleurstelling is voor de cliënt én de vrijwilliger. De vraag of en hoe vrijwilligers ingezet kunnen worden bij mensen met complex, soms agressief of antisociaal gedrag doet zich ook voor bij mensen met een verslaving en psychiatrische ziekte. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 17

18 Soms te gecompliceerd voor vrijwilligers. Dit mislukt regelmatig. Dan moeten de professionals het netwerk vormen, ook op zon- en feestdagen. De Ontmoeting heeft zich speciaal georganiseerd voor de inzet van vrijwilligers bij mensen die geïsoleerd zijn door verslaving, antisociaal gedrag, psychiatrische problematiek of een andere beperking. Vrijwilligers zijn goed getraind en worden zeer intensief begeleid. Ze verwachten weinig vooruitgang bij de cliënt en houden rekening met terugval om de cliënt daarna weer te helpen op te krabbelen. Veel geïnterviewden zien de vrijwilligers van De Ontmoeting als het meest geschikt voor het versterken van het netwerk van LVB ers en anderen met een complex, vaak antisociaal gedrag. Maar ook bij de inzet van deze vrijwilligers lukt het niet altijd om daadwerkelijk het netwerk van de LVB er te versterken. 6. Mensen met een grote kans op sociaal isolement door verslaving, psychiatrische ziekte, dakloos, autisme, zorgmijdend of een andere omstandigheid of eigenschap Uit de gesprekken met De Ontmoeting, Iris Zorg en GGZ Centraal en ZorgDat komt het beeld dat mensen goede mogelijkheden hebben voor begeleiding en opvang. Ook de samenwerking verloopt in het algemeen goed. De GGZ kan zich met Herstel Ondersteunende Zorg meer integraal inzetten voor de ambulant psychiatrische patiënt. Bij Iris Zorg biedt de Nachtopvang de mogelijkheid tot onderling contact en ondersteuning in het dagelijks leven. Beschermd wonen heeft oog voor wat mensen beweegt en probeert hierop aan te sluiten. Overdag kunnen mensen terecht bij de Ontmoeting. Groepen als In Beweging tonen aan dat mensen te mobiliseren zijn. Dit beeld is niet compleet maar schetst wel de algemene teneur. Natuurlijk gaat niet alles goed en zijn er vraagstukken die aandacht vragen zoals: Steeds meer mensen met een psychiatrische achtergrond wonen in de buurt: hoe begeleid je de persoon maar ook de buurt hierin? Overgang van Beschermd wonen naar zelfstandig wonen: hoe voorkom je isolement? Mogelijkheden om aan normale verenigingen en sportclubs deel te nemen zodat je uit het circuit komt (met verslaafden ed.): hoe begeleid en financier je dit? Mensen die steeds terugvallen in hun verslaving of antisociaal gedrag: wat kunnen we nog voor ze betekenen. Hoe krijgen we acceptatie dat het niet anders wordt? Er zijn ook mensen die niet in beeld zijn of die zorgmijdend buiten beeld blijven: moeten we dit accepteren? Hoe voorkomen we verwaarlozing of overlast? Omdat deze mensen in beeld zijn, is er aandacht en onderling contact voor deze vraagstukken. Het is belangrijk dat deze vraagstukken en oplossingen gedeeld blijven worden. 7. Overig De buurt of wijk kan een belangrijke rol spelen in het signaleren, voorkomen en verminderen van eenzaamheid. Dit wordt genoemd voor alle doelgroepen. In Harderwijk zijn er diverse voorzieningen om dit ondersteunen zoals het Krachtteam, wijkbeheerders, wijkverpleegkundigen, huisartsenpraktijken en wijk ontmoeting centra. Een redelijk aantal van de geïnterviewden pleit voor een sterke inzet op de buurt. Maar dat vraagt dan ook om aanwezigheid ter plekke, om het kennen van de buurtbewoners, om een ruimte en voldoende functies. Er is een discussie hoe het vervolg op het Sociale Wijkteam gestalte moet krijgen. Met name de vraag of dit een laagdrempelig, preventiegericht team in de wijk wordt, of een team gericht op multiproblem-situaties, houdt de gemoederen bezig, zo blijkt in de interviews. Diversen vragen Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 18

19 zich af of de werkelijke voordelen van een sociaal wijkteam wel gerealiseerd worden. Ook zijn er vragen over hoe een wijkteam staat naast de overige buurtgerichte faciliteiten. Over de Wijkontmoetingscentra worden ook enkele uitspraken gedaan. Positief is men vaak over de samenwerking tussen organisaties, over de mogelijkheid om zo verschillende doelgroepen ruimte te bieden. Maar er zijn ook geluiden dat sommige centra niet aantrekkelijk zijn of dat er vooral uitgebluste mensen komen en de sfeer niet geschikt is voor moeders met kinderen of alleenstaanden. Ook de verdeling over de wijken en de samenhang met de Multi Functionele Centra roept soms vragen op. De opmerkingen hierover zijn niet eenduidig. Maar het lijkt zinvol deze signalen nader te verkennen zodat mensen die behoefte hebben aan contact, of het gezinnen, volwassenen of mensen met een beperking zijn, toegang hebben tot een centrum in hun buurt. Er is veel vraag naar maatjes. Maar deze zijn onvoldoende beschikbaar. Soms wordt dan in het netwerk van betrokkene gezocht naar mogelijkheden. Of wordt er gekoppeld aan een andere hulpvrager. Ook verhult de vraag soms het onvermogen of gebrek aan doorzettingskracht, om zelf nieuwe contacten aan te boren. Er wordt gezocht naar meer maatjes, bijvoorbeeld heel specifiek ter ondersteuning van gezinnen of taalontwikkeling. Maatjesvragen komen bij alle doelgroepen voor. Het is relevant om de ervaringen, vragen, visie en ingezette methoden met elkaar te delen. In Harderwijk worden in 2016 en 2017 jaarlijks 125 statushouders (vluchtelingen) opgenomen. Deze mensen hebben een verhoogd risico om geïsoleerd en eenzaam te worden. Vanuit Vluchtelingenwerk krijgen ze elk een vrijwilliger, die ze gedurende de eerste 8 maanden begeleiding biedt en aanspreekpunt voor ze is. Het leren van de taal en de mogelijkheid om te werken zijn van groot belang. Soms is de toegang tot Welzijn en Zorg lastig vanwege de taal, maar ook omdat er gemakkelijk misverstanden ontstaan bij onvoldoende inzicht in hun culturele achtergrond, gewoonten en denkwijze. Eenzaamheid wordt deels voorkomen doordat statushouders elkaar opzoeken. Er is veel maatschappelijke belangstelling voor deze statushouders, maar het blijven mensen die ook op de langere termijn een vergroot risico hebben om geïsoleerd en eenzaam te geraken. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 19

20 D. Lijst verbeterpunten Hieronder staat een lijst verbeterpunten, die is voortgekomen uit de gesprekken aangevuld met de visie van de onderzoeker. Deze lijst kan als basis gebruikt worden voor het komen tot een jaarplan in het kader van het programma Samen meer oog voor Eenzaamheid. Signaleren en doorverwijzen Hulpverleners, artsen, klantmanagers, vrijwilligers en andere betrokkenen zouden meer alert kunnen zijn op signalen van eenzaamheid en dit bespreekbaar maken. Biedt eventueel een signaleringskaart aan om dit bespreekbaar te maken en te bevorderen. Bij een vermoeden van eenzaamheid en isolement, zou actief contact gemaakt moeten worden met de persoon. En moet na het contact, indien van toepassing, terugkoppeling en monitoring geregeld worden. Hiertoe moeten afspraken gemaakt worden en methoden uitgewisseld. (dit speelt overigens niet alleen bij eenzaamheid!) Zelfhulp Ontwikkel en stel beschikbaar een folder met informatie over eenzaamheid en mogelijkheden voor hulp en ondersteuning. Biedt trainingen aan (of zet dit voort) voor hulpverleners en vrijwilligers om anderen te ondersteunen hun netwerk te versterken en relaties te ontwikkelen. Biedt trainingen aan voor risicogroepen teneinde hun netwerk te leren versterken, relaties op te bouwen en hun leven meer zin te geven. Informatie over activiteiten, relevant om anderen te ontmoeten, moet beter toegankelijk zijn op internet en op papier. Samenwerken op het thema Eenzaamheid Overleg met scholen en betrokken hulpverleners, hoe er meer open kan worden samengewerkt en signalen over kinderen breder gedeeld kunnen worden. Ontwikkel een gezamenlijke activiteit met scholen, het Talenthouse e.a. rond het thema eenzaamheid onder de jeugd. Zorg jaarlijks 1-2 maal voor een bijeenkomst waarin werkers elkaar kunnen ontmoeten. Verken de noodzaak, richting en vorm voor een breder aanbod Verder na verlies. Zorg voor effectieve samenwerking op gedeelde vraagstukken rond de begeleiding van mensen met een lichte verstandelijke beperking. Vrijwilligers inzetten Leer met elkaar over de inzet van vrijwilligers bij mensen met complex gedrag. Deel ervaringen rond de inzet van en vragen naar maatjes en ontwikkel verbeteringen in het werven, begeleiden en inzetten van maatjes of alternatieve vormen van ondersteuning. Leren en innoveren Verken hoe recente kennis kan worden benut. Denk aan de typologie van Machielse, de training Samen ben je niet alleen, de tips over effectieve interventies van de GGD Amsterdam. En het rapport over lokale samenwerking tegen eenzaamheid, wat in november verschijnt bij Coalitie Erbij. Trek lering uit casusbesprekingen, met vragen hoe het is gegaan én hoe het beter had gekund. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 20

21 E. Hoe kan de lokale samenwerking tegen eenzaamheid worden versterkt Het is belangrijk om elkaar regelmatig te ontmoeten Gezamenlijk werken aan een specifiek vraagstuk of doel, spreekt me wel aan Huidige initiatieven verbinden en voeden. Maar niet iets nieuws Liever niet nog een thema. We hebben lokaal al 25 thema s. Maar wel een aandachtspunt, want eenzaamheid is een ernstig probleem Geen wijn-intentieverklaring in de krant graag In de gesprekken zijn meerdere vormen van samenwerking voorgelegd: Thema s en vragen rond eenzaamheid uitwerken in aparte werkgroepen of in het bestaande overleg. Elkaar ontmoeten als werkers om vraagstukken en ervaringen te delen en elkaars mogelijkheden te kennen. Scholing en deskundigheidsbevordering. Een lokaal Programma tegen Eenzaamheid met een intentieverklaring en een aanjager. Hieronder staat een samenvatting van de reacties. In een volgende hoofdstuk volgt het advies om te komen tot een lokaal Programma. Hoewel eenzaamheid niet voor iedereen een uitgesproken thema is, is er wel een breed draagvlak om te werken aan verbeteringen en specifieke vraagstukken en thema s. Deze verkenning heeft een groot aantal thema s en vragen verzameld die opgepakt kunnen worden. Indien dit in een bestaand overleg kan, dan heeft dit de voorkeur. Zo wordt aandacht voor eenzaamheid geïntegreerd in de huidige werkwijze waarin de cliënt centraal staat met zijn/haar vragen, behoeften en mogelijkheden. Er is huiver om nog meer groepjes te vormen waaraan moet worden deelgenomen. Soms is een aparte werkgroep nodig, ook omdat het onderwerp een breder bereik heeft (bijvoorbeeld informatie over lokale activiteiten, maatjesprojecten en een verbreding van de aanpak Verder na verlies ). De hulpverleners vinden het van groot belang dat ze elkaar regelmatig ontmoeten. En dat er dan ruimte is om vragen en zorgen te delen en bespreken. Om van elkaar te horen wat iedereen te bieden heeft en wat voor antwoorden er zijn op gemeenschappelijke vragen. Dit ontmoeten kan grootschalig, zoals de bijeenkomst van ZorgDat begin Een alternatief is een Sociaal Café of een brede bijeenkomst met meerdere thema s. Hieraan bestaat behoefte. Men merkt dat elkaar ontmoeten helpt om elkaar in de dagelijkse praktijk te vinden, ook op het thema eenzaamheid. Er is ook draagvlak voor wat een werkersoverleg genoemd kan worden. Een open agenda met een groep hulpverleners gericht op een gemeenschappelijke doelgroep of thema. Aangezien er al diverse overlegvormen zijn, zou zo n open agenda overleg hierin geïntegreerd kunnen worden. Scholing en deskundigheidsbevordering vindt meestal plaats in de eigen organisatie. Maar als er thema s zijn, die gezamenlijk kunnen worden opgepakt, heeft dat tot voordeel dat je elkaar lokaal ontmoet en een gedeelde methodiek ontwikkelt. Genoemd zijn Netwerk versterken, Omgaan met verschillende culturen en Verslaving. Een intentieverklaring, getekend door de managers, werd met de nodige scepsis en allergie ontvangen. Een aantal hulpverleners en ook managers zeiden, natuurlijk tekenen we die, maar we zien er weinig meerwaarde in. Er is een huiver om het thema Eenzaamheid apart op te tuigen. Men vreest aparte werkgroepen die dwars door de bestaande samenwerkingsverbanden heen, aandacht opeisen voor dit thema. Samen meer oog voor eenzaamheid in Harderwijk 21