Resultaten van een survey-onderzoek bij leerlingen uit de derde graad secundair onderwijs.

Transcriptie

1 Financieel risicogedrag bij jongeren Resultaten van een survey-onderzoek bij leerlingen uit de derde graad secundair onderwijs. Rapport Ilse Cornelis en Bérénice Storms

2

3 Inhoudstafel 1. Introductie Methode Beschrijving steekproef Deelnemende scholen Beschrijving gezinssituatie Ouders al dan niet samenwonend Broer en zussen Nationaliteit Economische situatie gezin Eigen huis of huurwoning als indicator van financiële thuissituatie Eigen huis of huurwoning afhankelijk van gezinssituatie Eigen huis of huurwoning afhankelijk van afkomst Eigen huis of woning verschillen tussen onderwijstype Subjectieve inschatting van welvaart Subjectieve welvaart en eigen woning/huurwoning Subjectieve welvaart en gezinssituatie Subjectieve welvaart en afkomst Subjectieve welvaart en onderwijstype Arbeidssituatie ouders als proxy voor inkomen ouders Inkomen en subjectieve ervaring van welvaart Inkomen volgens huisvestingsituatie Inkomen volgens gezinssituatie Inkomen volgens afkomst Inkomen en onderwijstype Schulden ouders Schulden en inkomen Schulden en subjectief ervaren welvaart Schulden en woonsituatie Schulden en gezinssituatie Schulden en afkomst Schulden en onderwijstype 41 i

4 5.5. Samenvatting indicatoren Achtergrond jongeren : levensstijl Uitgaan Uitgaan en geslacht Uitgaan en studiejaar Uitgaan en onderwijstype Uitgaan en gezinstype Uitgaan en afkomst Uitgaan en financiële achtergrond gezin Uitgaan- multivariate analyses Middelengebruik Roken Cannabis of xtc gebruik Economische bronnen van de jongeren zelf Zakgeld Zakgeld en geslacht Zakgeld en studiejaar Zakgeld en onderwijstype Zakgeld en gezinssituatie Zakgeld en afkomst Zakgeld en financiële situatie gezin Zakgeld en achtergrondkenmerken- multivariate analyse Klusjes Vakantiewerk en weekendwerk Werken en geslacht Werken en studiejaar Werken en onderwijstype Werken en gezinssituatie Werken en afkomst Werken en financiële situatie gezin Werken multivariate analyses Totale inkomsten per jaar Bankprodukten Sparen Spaargeld aanspreken en geslacht Spaargeld aanspreken en studiejaar Spaargeld aanspreken en onderwijstype 82 ii

5 Spaargeld aanspreken en gezinstype Spaargeld aanspreken en afkomst Spaargeld aanspreken en financiële achtergrond gezin Spaargeld aanspreken multivariate analyse Uitgaven Wie betaalt wat? Hoeveel wordt er uitgegeven aan de diverse uitgavencategorieën? Inkomen versus uitgaven Uitgaven in balans- geslacht Uitgaven in balans- studiejaar Uitgaven in balans- onderwijstype Uitgaven in balans- gezinssituatie Uitgaven in balans- afkomst Uitgaven in balans- financiële achtergrond gezin Uitgaven in balans - multivariate analyse Financiële kennis Financiële kennistoets Kennistest geslacht Kennistest studiejaar Kennistest onderwijstype Kennistest gezinssituatie Kennistest afkomst Kennistest financiële achtergrond gezin Kennis van prijzen en loonverwachting Kennis van prijzen en loonverwachting- geslacht Kennis van prijzen en loonverwachting- studiejaar Kennis van prijzen en loonverwachting- onderwijstype Kennis van prijzen en loonverwachting- gezinssituatie Kennis van prijzen en loonverwachting- afkomst Kennis van prijzen en loonverwachting- financiële achtergrond gezin Financiële kennis: welke factoren zijn het meest predictief Financiële vaardigheden Algemeen omgaan met geld Vaardigheden- verschillende domeinen Vaardigheden- geslacht 105 iii

6 Vaardigheden- studiejaar Vaardigheden- onderwijstype Vaardigheden- gezinssituatie Vaardigheden- afkomst Vaardigheden- financiële achtergrond gezin Financiële vaardigheden multivariate analyses Kennis en vaardigheden? Financieel gedrag en risicogedrag Lenen, kopen op afbetaling, spelen om geld, online kopen, smsbetalen Lenen Kopen op afbetaling Spelen voor geld SMS betalen Online kopen Compulsief kopen Geld uitgeven dat je niet hebt Risicovolle coping met geldgebrek Risicogedrag: totaal risicogedrag en samenhang van de indicatoren voor risicogedrag Financiële moeilijkheden Ervaren financiële moeilijkheden Geld tekort komen Financiële zorgen en redenen tot bezorgdheid Financieel nadelige uitkomsten Schulden Overzicht van de prevalenties van financieel nadelige uitkomsten De financiële toekomst Zorgen over de toekomst op financieel vlak Zorgen over de financiële toekomst- schaalscore Zorgen en geslachtsverschillen Zorgen volgens studiejaar Zorgen volgens onderwijstype Zorgen volgens gezinssituatie Zorgen volgens afkomst 163 iv

7 Zorgen volgens financiële achtergrond gezin Zorgen over de financiële toekomst multivariate analyses Attitudes over sparen en schulden en materialisme Attitudes tegenover schulden en sparen Materialisme Verschillen tussen groepen Geslacht Studiejaar Onderwijstype Gezinssituatie Afkomst Financiële achtergrond gezin Financiële attitudes multivariate analyses Financiële opvoeding Ouders Geslacht Studiejaar Onderwijstype Gezinssituatie Afkomst Financiële achtergrond gezin Financiële opvoeding ouders multivariate analyse School Verschillen tussen groepen Geslacht Studiejaar Onderwijstype Gezinssituatie Afkomst Financiële achtergrond gezin Financiële opvoeding op school multivariate analyse Modeltoetsing Financiële risicogedragingen als voorspellers van financiële problemen Financieel risicogedrag en ervaringen met geld Financieel risicogedrag voorspeld op basis van de clusters van mogelijke beïnvloedende factoren 184 v

8 16.4. Financieel nadelige uitkomsten voorspeld op basis van de clusters van mogelijke beïnvloedende factoren en financieel risicogedrag Synthese resultaten en conclusies Inkomen en uitgaven Financiële kennis en vaardigheden Prevalentie van risicogedrag Prevalentie van financiële moeilijkheden Financieel risicogedrag en financiële moeilijkheden voorspellen op basis van verschillende mogelijke beïnvloedende factoren Risicogroepen Andere beïnvloedende factoren Moeten we ons zorgen maken over de jongeren van vandaag? Beschermt ervaring met geld tegen risicogedrag? Risicofactoren of risicogroepen- implicaties? Belang van financiele opvoeding thuis en op school 203 vi

9 Lijst tabellen Tabel 1: Verdeling van de respondenten over de provincies Tabel 2: Verdeling van de respondenten over inrichtende machten Tabel 3: Verdeling van de scholen over inrichtende machten en provincies Tabel 4: Verdeling van de respondenten over verschillende leerjaren Tabel 5: Verdeling van de respondenten volgens onderwijstype Tabel 6: Geslacht en voltijds/deeltijds Tabel 7: Gezinssituatie van de respondenten Tabel 8: Primaire verblijfplaats(en) van jongeren waarvan de ouders niet meer samenwonen Tabel 9: Verdeling van de respondenten volgens gezinssituatie Tabel 10: Nationaliteit(en) van de jongeren Tabel 11: Afkomst van vader en moeder van de jongere Tabel 12: Gezin is huurder of eigenaar Tabel 13: Woonsituatie per gezinstypes Tabel 14: Woonsituatie volgens afkomst Tabel 15: Mate waarin het gezin comfortabel kan leven met het huidige gezinsinkomen Tabel 16: Gemiddelde subjectieve welvaart per onderwijstype Tabel 17: Arbeidssituatie vader en moeder Tabel 18: Arbeidssituatie gehercodeerd als Inkomen Tabel 19: Inkomen van vader en moeder gecombineerd, hercodering Tabel 20: Verdeling van de respondenten volgens inkomen uit arbeid Tabel 21: Gemiddelde (M) en standaardafwijking (SD) voor subjectieve ervaren welvaart volgens inkomen Tabel 22: Gemiddeld gezinsinkomen voor jongeren uit de verschillende onderwijstypes Tabel 23: Antwoorden op de vraag naar schulden bij de ouders Tabel 24: Frequentie van uitgaan naar café, jeugdhuis, fuif en discotheek Tabel 25: Frequentie van uitgaan naar bioscoop, podiumkunsten of muziekoptreden Tabel 26: Frequentie van uitgaan en cultuuruitstappen Tabel 27: Uitgaan in functie van achtergrondvariabelen Tabel 28: Prevalentie van roken het afgelopen jaar Tabel 29: Roken volgens geslacht Tabel 30: Roken volgens studiejaar Tabel 31: Roken volgens onderwijstype Tabel 32: Roken volgens gezinssituatie Tabel 33: Roken volgens afkomst Tabel 34: Roken in functie van achtergrondvariabelen Tabel 35: Prevalentie van cannabis en XTC gebruik het afgelopen jaar Tabel 36: Gebruik van cannabis en/of XTC volgens geslacht Tabel 37: Gebruik van cannabis en/of XTC volgens studiejaar Tabel 38: Gebruik van cannabis en/of XTC volgens onderwijstype Tabel 39: Gebruik van cannabis en/of XTC volgens gezinstype Tabel 40: Gebruik van cannabis en/of XTC volgens afkomst Tabel 41: Softdruggebruik in functie van achtergrondkenmerken Tabel 42: Zakgeld krijgen of niet vii

10 Tabel 43: Hoe krijg je dit zakgeld? Tabel 44: Van wie krijg je zakgeld (meerdere antwoorden mogelijk) Tabel 45: Wat doe je met je zakgeld? Tabel 46: Wat moet je zelf helemaal of gedeeltelijk betalen van je zakgeld? (meerdere antwoorden mogelijk) Tabel 47: Zakgeld jongens en meisjes Tabel 48: Wat moet je zelf betalen met je zakgeld- verschillen tussen jongens en meisjes Tabel 49: Al of niet zakgeld krijgen volgens studiejaar Tabel 50: Gemiddeld zakgeld volgens studiejaar Tabel 51: Zakgeld krijgen volgens onderwijstype Tabel 52: Bedrag zakgeld volgens onderwijstype Tabel 53: Wat zelf betalen met zakgeld volgens onderwijstype Tabel 54: Zakgeld krijgen volgens gezinssituatie Tabel 55: Bedrag zakgeld volgens gezinssituatie Tabel 56: Wat zelf betalen met zakgeld volgens gezinssituatie Tabel 57: Zakgeld krijgen volgens afkomst Tabel 58: Wat zelf betalen met zakgeld volgens afkomst Tabel 59: Bedrag aan zakgeld in functie van achtergrondkenmerken Tabel 60: Bedrag aan zakgeld in functie van extra achtergrondkenmerken Tabel 61: Krijg je geld om thuis klusjes te doen? Tabel 62: Wat doe je meestal met je klusjesgeld? Tabel 63: Werk je tijdens de schoolvakantie(s)? Tabel 64: Werk je tijdens de week of in het weekend tijdens het schooljaar? Tabel 65: Wat voor vakantiewerk werd gedaan? Tabel 66: Wat doe je met het geld dat je verdient met vakantiewerk Tabel 67: Wanneer werk je tijdens het schooljaar? Tabel 68: Wat doe je met het geld van je weekendwerk? Tabel 69: Wat voor weekendwerk wordt gedaan Tabel 70: Vakantiewerk volgens geslacht Tabel 71: Weekendwerk volgens geslacht Tabel 72: Verdiensten vakantiewerk volgens geslacht Tabel 73: Verdiensten weekendwerk volgens geslacht Tabel 74: Vakantiewerk volgens studiejaar Tabel 75: Weekendwerk volgens studiejaar Tabel 76: Verdiensten vakantiewerk volgens studiejaar Tabel 77: Verdiensten weekendwerk volgens studiejaar Tabel 78: Vakantiewerk volgens onderwijstype Tabel 79: Weekendwerk volgens onderwijstype Tabel 80: Verdiensten vakantiewerk volgens onderwijstype Tabel 81: Verdiensten weekendwerk volgens onderwijstype Tabel 82: Vakantiewerk volgens gezinstype Tabel 83: Weekendwerk volgens gezinstype Tabel 84: Verdiensten vakantiewerk volgens gezinstype Tabel 85: Verdiensten weekendwerk volgens gezinstype Tabel 86: Vakantiewerk volgens afkomst Tabel 87: Weekendwerk volgens afkomst Tabel 88: Verdiensten vakantiewerk volgens afkomst Tabel 89: Verdiensten weekendwerk volgens afkomst Tabel 90: Werken volgens achtergrondkenmerken viii

11 Tabel 91: Werken volgens levensstijl- achtergrondkenmerken Tabel 92: Beschikken over bankproducten Tabel 93: Sparen: wie spaart? Tabel 94: Het geld dat jongeren voor zichzelf sparen is bedoeld voor Tabel 95: Hoe vaak spreek je je spaargeld aan bij geldtekort Tabel 96: Spaargeld aanspreken volgens geslacht Tabel 97: Spaargeld aanspreken volgens studiejaar Tabel 98: Spaargeld aanspreken en onderwijstype Tabel 99: Spaargeld aanspreken en gezinstype Tabel 100: Spaargeld aanspreken en afkomst Tabel 101: Spaargeld aanspreken volgens achtergrondkenmerken Tabel 102: Spaargeld aanspreken volgens levensstijl Tabel 103: Wie betaalt gewoonlijk welke uitgaven? Tabel 104: Gemiddelde en mediane maandelijkse uitgaven voor elke categorie voor jongeren die tenminste deels zelf instaan voor het bekostigen van deze uitgaven Tabel 105: Gemiddelde maandelijkse uitgaven voor elke uitgave-categorie voor alle jongeren Tabel 106: Verhouding tussen inkomsten en uitgaven volgens achtergrondkenmerken Tabel 107: Verhouding tussen inkomsten en uitgaven in functie van levensstijlachtergrond Tabel 108: Antwoorden op de test rond financiële kennis Tabel 109: Antwoorden op de vragen naar prijzen Tabel 110: Schatting van eerste loon en het nodige inkomen Tabel 111: Schatting van eerste nettoloon volgens onderwijstype Tabel 112: Resultaten regressie-analyses financiële kennis Tabel 113: Eigen ervaringen met geld en financiële opvoeding als voorspellers van financiële kennis Tabel 114: Kan je goed met geld omgaan? Tabel 115: Financiële vaardigheden Tabel 116: Resultaten regressie-analyses financiële vaardigheden Tabel 117: Eigen ervaringen met geld en financiële opvoeding als voorspellers van financiële vaardigheden Tabel 118: Leen je wel eens geld van anderen? Tabel 119: Heb je ooit al eens meer dan 50 Euro geleend? Tabel 120: Van wie leen je? (meerdere antwoorden mogelijk) Tabel 121: Waarvoor leen je (meerdere antwoorden mogelijk Tabel 122: Al of niet lenen volgens geslacht Tabel 123: al of niet groot bedrag geleend volgens geslacht Tabel 124: Al of niet lenen volgens studiejaar Tabel 125: Al of niet een groot bedrag lenen volgens studiejaar Tabel 126: Al of niet geld lenen volgens onderwijstype Tabel 127: Al dan niet groot bedrag lenen volgens onderwijstype Tabel 128: Al of niet geld lenen volgens gezinssituatie Tabel 129: Al dan niet een groot bedrag geleend volgens gezinstype Tabel 130: Al dan niet geld lenen volgens afkomst Tabel 131: Al dan niet een groter bedrag lenen volgens afkomst Tabel 132: Frequentie van lenen en geleend bedrag volgens achtergrondkenmerken ix

12 Tabel 133: Frequentie van lenen en geleend bedrag volgens extra achtergrondkenmerken Tabel 134: Kopen op afbetaling Tabel 135: Waar gekocht op afbetaling? Tabel 136: Bedrag dat maandelijks afbetaald moet worden Tabel 137: Kopen op afbetaling volgens geslacht Tabel 138: Kopen op afbetaling volgens studiejaar Tabel 139: Kopen op afbetaling volgens onderwijstype Tabel 140: Kopen op afbetaling volgens gezinssituatie Tabel 141: Kopen op afbetaling volgens afkomst Tabel 142: Kopen op afbetaling in functie van achtergrondkenmerken Tabel 143: Spelen voor geld- frequenties Tabel 144: Spelen voor geld bedragen per week Tabel 145: Spelers en niet-spelers - frequenties Tabel 146: Spelen voor geld volgens geslacht Tabel 147: Spelen voor geld volgens studiejaar Tabel 148: Spelen voor geld volgens onderwijstype Tabel 149: Spelen voor geld volgens gezinssituatie Tabel 150: Spelen voor geld volgens afkomst Tabel 151: Frequentie van spelen voor geld volgens achtergrondkenmerken Tabel 152: Frequentie van spelen voor geld volgens extra achtergrondkenmerken Tabel 153 : Betalen via SMS - frequentie Tabel 154: Wat wordt betaald met SMS Tabel 155: Gebeurt het wel eens dat je veel meer van zulke sms jes stuurt dan je gepland hebt? Tabel 156: SMS betalen volgens geslacht Tabel 157: SMS betalen volgens studiejaar Tabel 158: SMS betalen en onderwijstype Tabel 159: SMS betalen volgens gezinssituatie Tabel 160: SMS betalen volgens afkomst Tabel 161: SMS betalen in functie van achtergrondkenmerken Tabel 162: SMS betalen in functie van levensstijl Tabel 163: Online kopen- frequentie Tabel 164: Wat wordt online gekocht Tabel 165: Gebeurt het wel eens dat je meer geld online uitgeeft dan je van plan was? Tabel 166: Komt het wel eens voor dat je uiteindelijke aankoop duurder is dan gepland Tabel 167: Online kopen volgens geslacht Tabel 168: Online kopen volgens studiejaar Tabel 169: Online kopen volgens onderwijstype Tabel 170: Online kopen volgens gezinssituatie Tabel 171: Online kopen volgens afkomst Tabel 172: Frequentie van online kopen volgens achtergrondkenmerken Tabel 173: Frequentie van online kopen volgens levensstijl-kenmerken Tabel 174: Antwoorden op de vragen naar compulsief kopen Tabel 175: Compulsief kopen volgens achtergrondkenmerken Tabel 176: Compulsief kopen en levensstijl Tabel 177: Geef je wel eens geld uit dat je eigenlijk niet hebt? x

13 Tabel 178: Geld teveel uitgeven volgens geslacht Tabel 179: Geld teveel uitgeven volgens studiejaar Tabel 180: Geld teveel uitgeven volgens onderwijstype Tabel 181: Geld teveel uitgeven volgens gezinssituatie Tabel 182 : Geld teveel uitgeven volgen afkomst Tabel 183: Geld teveel uitgeven volgens achtergrondkenmerken Tabel 184: Geld teveel uitgeven volgens extra levensstijl - achtergrondkenmerken Tabel 185: Wat doe je als je iets erg graag wil kopen maar je op dat moment het geld ervoor niet hebt? (hier kon men meerdere antwoorden aanduiden) Tabel 186: Risicovolle coping volgens geslacht Tabel 187: Risicovolle coping volgens studiejaar Tabel 188: Risicovolle coping volgens onderwijstype Tabel 189: risicovolle coping volgens gezinstype Tabel 190: Risicovolle coping volgens afkomst Tabel 191: Risicovolle coping volgens achtergrondkenmerken Tabel 192: Risicovolle coping volgens levensstijl - achtergrondkenmerken Tabel 193: Aantallen en percentages jongeren die risicovol gedrag vertonen Tabel 194: Correlaties tussen diverse risicogedragingen Tabel 195: Verdeling van de antwoorden op de vraag Kom je wel eens geld tekort Tabel 196: Geld tekort komen multivariate analyse Tabel 197: Geld tekort komen en levensstijl Tabel 198: Verdeling van de respondenten op de vraag Hoe tevreden ben je zelf met hoe je er op dit moment met je geld voorstaat? Tabel 199: Proportie respondenten die wel of helemaal wel eens was met uitspraken rond geldzorgen Tabel 200: Proportie respondenten die bevestigend antwoordden op de verschillende redenen voor ontevredenheid/zorgen Tabel 201: Financiële zorgen en redenen tot ontevredenheid volgens achtergrondkenmerken Tabel 202: Heb je op dit moment geld geleend dat je nog moet terugbetalen? Tabel 203: Heb je het wel eens moeilijk met het terugbetalen van je lening(en)? Tabel 204: Aantal en percentage jongeren met nadelige financiële uitkomsten. 160 Tabel 205: Zorgen over de financiële toekomst Tabel 206: Zorgen over de financiële toekomst multivariate analyses Tabel 207: Zorgen over de financiële toekomst- levensstijl Tabel 208: Attitude-items schulden en sparen Tabel 209: Materialisme- items Tabel 210: Attitudes tov schulden, sparen en materialisme Tabel 211: Financiële opvoeding door de ouders Tabel 212: Financiële opvoeding in functie van achtergrondkenmerken Tabel 213: Financiële educatie op school- rapportering door de jongeren zelf Tabel 214: Belang financiële educatie Tabel 215: Gewenste aandacht aan financiële educatie Tabel 216 : Financiële opvoeding op school multivariate analyse Tabel 217: Relaties tussen financieel risicogedrag en financiële uitkomsten, na controle voor demografische en levensstijl-kenmerken xi

14 Tabel 218: Financieel risicogedrag en achtergrondkenmerken, levensstijl en ervaringen met een eigen inkomen Tabel 219: Financieel risicogedrag en achtergrondkenmerken, levensstijl en ervaringen met een eigen inkomen (vervolg) Tabel 220: Principale componentscores financieel risicogedrag en achtergrondkenmerken, levensstijl en ervaringen met een eigen inkomen Tabel 221: Financieel risicogedrag voorspeld op basis van clusters van mogelijke beïnvloedende factoren Tabel 222: Financieel risicogedrag en voorspeld op basis van clusters van mogelijke beïnvloedende factoren (vervolg) Tabel 223: Financieel risicogedrag voorspeld op basis van clusters van mogelijke beïnvloedende factoren (vervolg) Tabel 224: Financieel nadelige uitkomsten voorspeld op basis van de clusters van mogelijke beïnvloedende factoren en financieel risicogedrag xii

15 Lijst figuren Figuur 1: Wie betaalt wat? Figuur 2: Gemiddelde uitgaven Figuur 3: Verdeling van de scores financiële kennis Figuur 4: Schatting van het eerste netto maandloon en geld nodig om zelfstandig te leven Figuur 5: Gemiddelde scores financiële vaardigheden xiii

16 Factsheet : Financieel gedrag van jongeren 2447 jongeren uit de derde graad van het secundair onderwijs in ASO, TSO, BSO, BUSO OV3 en OV4 en DBSO-richtingen van 63 Vlaamse scholen namen in 2013 deel aan een online of schriftelijke bevraging over financieel gedrag. In deze factsheet rapporteren we de belangrijkste bevindingen uit dit onderzoek. Inkomen Zakgeld Werken Klusjes 78 van de jongeren krijgt zakgeld Gemiddeld bedrag is 20 per WEEK 72 geeft het zakgeld meestal meteen uit Volgende groepen rapporteren een hoger bedrag aan zakgeld: jongeren uit gezinnen met een sterkere financiële achtergrond, jongens, jongeren die vaker uitgaan en rokers 70 doet vakantiewerk 42 werkt tijdens de week of (vooral) in het weekend Gemiddeld verdiend bedrag via vakantiegeld bedraagt 1238 per jaar met vakantiewerk en 213 per maand met een studentenjob tijdens het schooljaar Heel grote variatie in verdiensten, duur en activiteiten Jongere uit DBSO en jongeren die vaker uitgaan verdienen meer met werken tijdens het schooljaar, jongeren uit ASO/KSO, jongere scholieren en jongeren die minder uitgaan verdienen minder met vakantiewerk 23 krijgt geld om thuis klusjes uit te voeren, gemiddeld 14 per week Globaal inkomen Het gemiddeld jaarinkomen van jongeren bedraagt 2544 ( 2394 zonder leerlingen DBSO) 4.5 rapporteert geen enkele bron van inkomsten, dit zijn voornamelijk jongeren die weinig uitgaan 14

17 Uitgaven Wie betaalt wat? In Figuur 1 wordt de verdeling weergegeven van de uitgaven tussen jongeren en hun ouders. Hieruit blijkt dat uitgaven die school gebonden zijn of uitgaven voor vakantie, kleding, verzorging of vervoer voornamelijk door ouders betaald worden, terwijl de uitgaven voor ontspanning grotendeels door de jongeren zelf gefinancierd worden of gedeeld worden tussen ouderen en jongeren. Jongeren die softdrugs gebruiken (17, waarvan 5 wekelijks) of roken (26, waarvan 15 dagelijks) betalen dit gebruik vrijwel integraal zelf. Ook de uitgaven voor alcohol, games en festivals worden door een aanzienlijk aantal jongeren zelf betaald. Figuur 1: Verdeling van uitgaven tussen jongeren en ouders Noot: De categorieën zijn geordend volgens de proportie van de eigen bijdrage (van klein naar groot). De lengte van de balken geeft aan hoeveel jongeren deze vraag 15

18 beantwoord hebben, m.a.w. een grotere groep jongeren beantwoordde de vraag naar wie kleding en uitgaan betaalt dan het aantal jongeren die de vraag naar wie het roken of middelengebruik betaalt. Het gaat hier dus niet over de bedragen die hieraan uitgegeven worden. Hoeveel geven jongeren uit? De hoogste bedragen worden uitgegeven aan uitgaan, kledij en snacks. De gemiddelden liggen hoger wanneer we enkel kijken naar jongeren die deze uitgaven ook effectief (gedeeltelijk) zelf betalen. Dan valt vooral op dat kosten voor auto/brommer, vakantie, roken en kleding een flinke hap uit het budget betekenen. Bijna 40 van de jongeren rapporteert hogere uitgaven dan inkomsten Figuur 2: Gemiddelde maandelijkse uitgaven voor alle jongeren en jongeren die de uitgaven rapporteren Noot: De uitgaven zijn geordend volgens het aantal jongeren dat deze uitgave rapporteerde. Het gemiddelde van de totale steekproef bevat ook jongeren die deze uitgave niet rapporteren. Het gemiddelde voor ingevulde antwoorden omvat 16

19 enkel de jongeren die zelf ten minste gedeeltelijk een bepaalde uitgave financieren. Financiële kennis Op een test van 13 meerkeuzevragen scoren jongeren gemiddeld 5.93 of 46. Een eenvoudige rekenoefening, waarin geld verdeeld moet worden, beantwoorden bijna alle jongeren juist, maar slechts 9 weet dat wanneer je met een TAK21 product spaart je eerder weinig risico loopt. Er zijn meer jongeren die de juiste definitie van inflatie kennen (55) dan jongeren die weten wat dit in de praktijk betekent (42) Jongens, leerlingen uit het ASO/KSO en jongeren uit eenoudergezinnen scoren hoger; jongeren uit BSO en BUSO en jongeren met een andere dan Belgische/Nederlandse achtergrond scoren lager. Ervaring met vakantiewerk, ouders die praten met de jongere over geld en aandacht op school voor financiële educatie verhogen de financiële kennis Financiële vaardigheden 8 van de jongeren zegt van zichzelf niet goed met geld te kunnen omgaan Jongeren schatten hun eigen vaardigheid om verleidingen te weerstaan en prioriteiten te kunnen stellen het hoogst in Overzicht houden over inkomsten en uitgaven wordt het minst goed beoordeeld. Financiële opvoeding thuis en op school blijken belangrijke voorspellers van vaardigheden, veel belangrijker dan achtergrondkenmerken. Risicogedrag Lenen 25 van de jongeren leent wel eens geld van anderen. In deze groep bedraagt het gemiddelde leenbedrag per maand 10. De variatie in geleend bedrag is zeer groot. Over alle respondenten bekeken leent de gemiddelde scholier maandelijks van de scholieren heeft al eens een bedrag van meer dan 50 geleend Er wordt vooral geld geleend bij vrienden, maar in de helft van de gevallen wordt toch ook geleend bij de ouders In meer dan de helft van de gevallen wordt het geld geleend voor snoep, snacks en uit eten gaan, een derde leent geld om leuke dingen te doen (uitgaan, cinema, café, ) 17

20 Geld lenen is vooral geassocieerd met uitgaan: jongeren die vaker uitgaan lenen frequenter en grotere bedragen. Sms betalen 35 van de jongeren betaalt wel eens iets per sms, dit wordt vooral gebruikt om bus/tram mee te betalen 1/10 van de jongeren die via SMS betaalt geeft zo onbedoeld teveel geld uit, dit zijn dan vooral de jongeren die SMS gebruiken om andere dingen dan openbaar vervoer te betalen (stemmen, virtuele dingen kopen, ) Gemiddeld wordt door SMS-betalers 4 per maand uitgegeven via SMS. Jongeren uit ASO/KSO en jongeren die vaak uitgaan betalen vaker via SMS, bedragen die via SMS uitgegeven worden liggen hoger bij jongeren uit DBSO en jongeren die vaak uitgaan. Online kopen 68 koopt wel eens online, 18 doet dit maandelijks of vaker. Vooral kleding of schoenen en tickets (voor festivals, optredens, reizen, ). Jongeren die online kopen geven gemiddeld ongeveer 24 per maand uit aan online kopen Van de jongeren die online koopt geeft bijna 1 op 5 wel eens meer geld uit dan gepland en bij bijna 1 op 3 is de uiteindelijke aankoop duurder dan gepland. Jongeren die het thuis financieel breder hebben en jongens doen meer aan online kopen Spelen voor geld Meer dan 25 van de jongeren houdt met vrienden weddingschappen voor geld 10 koopt enkele keren per jaar een kraslot, gokt op uitslagen of speelt spelletjes voor geld 20 van de spelers geeft hieraan wekelijks 5 of meer uit 8 speelt minstens eens per maand voor geld Spelen voor geld komt meer voor bij jongens, oudere scholieren en jongeren die vaker uitgaan of verdovende middelen gebruiken. Ander risicovol gedrag Ongeveer 10 vertoont kenmerken van compulsief kopen (dingen die niet nodig zijn, andere mensen vinden dat ze veel kopen en groot deel van hun leven draait rond kopen). Jongens rapporteren minder compulsief koopgedrag en jongeren met een andere dan Belgische/Nederlandse achtergrond, jongeren die vaker uitgaan, softdrugs gebruiken en jongeren met een minder goede gezondheid rapporteren meer compulsief koopgedrag. 18

21 6 geeft wel eens geld uit dat er niet is. Dit komt vaker voor bij jongeren met een minder gunstige financiële achtergrond, oudere jongeren, jongeren die vaak uitgaan, rokers, en jongeren met een slechtere gezondheid 20 van de jongeren rapporteert primair risicovolle strategieën om met geldgebrek om te gaan (bv. geld lenen of vragen i.p.v. te sparen of extra te werken). Dit komt vaker voor bij rokers, jongeren uit eenoudergezinnen en meisjes. Ongeveer 13 van de jongeren zegt soms of vaker zijn/haar spaargeld aan te spreken wanneer er geldtekort is. Dit zien we in gezinnen met een minder gunstige financiële achtergrond, bij meisjes en bij iets oudere jongeren. Financiële moeilijkheden Schulden: 10 heeft op dit moment geld geleend dat nog terugbetaald moet worden, de gemiddelde schuld bedraagt 35. Vooral jongeren die vaker uitgaan, behoren tot deze groep. De hoogte van het schuldbedrag is voornamelijk geassocieerd met uitgaansfrequentie. Van de groep die op dit moment nog schulden heeft, zegt 20 het soms tot vaak moeilijk te hebben met het terugbetalen van deze leningen, dit zijn dan vooral de jongeren uit minder gunstige financiële gezinssituaties. 12 van de jongeren is ontevreden over hoe ze er met hun geld voorstaan. Ongeveer een kwart van de jonger en is ontevreden met de hoeveelheid spaargeld. Slechts een zeer beperkte groep van ongeveer 3 zegt ontevreden te zijn omdat de ouders het financieel moeilijk hebben of omdat ze zelf meer schulden hebben dan gewenst. 6 komt vaak of heel vaak geld tekort en heeft geldzorgen. Oudere jongeren, jongeren uit gezinnen die het financieel minder gemakkelijk hebben en jongeren uit nieuw samengestelde gezinnen geven vaker aan geld tekort te komen terwijl jongeren uit het DBSO minder geld tekort komen. Ook jongeren die vaker uitgaan, rokers, jongeren met minder goede gezondheid en softdruggebruikers zeggen vaker geld tekort komen. Groepen die aangeven geldzorgen te hebben of ontevreden zijn over hun geld zijn vooral meisjes, oudere jongeren, jongeren uit gezinnen die het minder breed hebben, jongeren uit nieuw samengestelde en mengvormgezinnen jongeren met een minder goede gezondheid, rokers en jongeren die vaker uitgaan. Hoe zien jongeren hun financiële toekomst tegemoet? Jongeren lijken over het algemeen nogal optimistisch over hun financiële toekomst. Ongeveer 7 van de jongeren is bezorgd om in de nabije toekomst geldproblemen te hebben. Ongeveer een vijfde van de totale groep lijkt zich vooral over de verre toekomst zorgen te maken: Zal men de huidige manier van leven kunnen aanhouden met bijhorende keuzes? Zal men werk vinden dat deze levensstijl toelaat? Zal men voldoende kunnen sparen? 19

22 Meisjes, jongeren uit gezinnen die het minder breed hebben, jongeren uit het BSO en oudere jongeren kijken hun toekomst iets minder positief tegemoet. Daarnaast blijkt ook een slechtere gezondheid en druggebruik geassocieerd met meer zorgen over de toekomst. Financiële opvoeding Thuis School 15 à 20 van de jongeren geeft aan weinig tot geen financiële opvoeding van thuis uit mee te krijgen (over geld praten en discussiëren). 50 van de jongeren ziet hun ouders als voorbeeld over hoe met geld om te gaan. Jongens zeggen minder met de ouders te praten over geld en zien hun ouders minder als voorbeeld, terwijl jongeren uit een gezin dat het financieel wat ruimer heeft geneigd zijn hun ouders iets meer als voorbeeld op financieel vlak te zien. Bijna 50 van de jongeren geeft aan in beperkte mate les te krijgen over hoe met geld om te gaan, ongeveer 1/3 leert een budget opmaken, zich inleven in een leven met een beperkt inkomen of leert hoe met geld om te gaan als belangrijk onderdeel van een vak of als focus van een activiteit buiten de schoolmuren. 20 van de jongeren weet niet wat er gebeurt op vlak van financiële educatie binnen de schoolmuren. 70 vindt financiële educatie op school belangrijk, 12 vindt het onbelangrijk, 50 vindt dat er meer tijd aan moet worden besteed. Jongeren die financiële educatie belangrijker vinden rapporteren ook dat er op school meer rond gewerkt wordt (onbekend maakt onbemind OF selectieve herinnering?) Jongeren uit het BSO en BUSO rapporteren meer aandacht voor financiële educatie op school. Tegelijk vinden jongeren uit het BSO en jongens financiële opvoeding op school minder belangrijk. Risico s en protectieve factoren Leidt financieel risicogedrag tot financiële moeilijkheden? Geld uitgeven dat er niet is, spaargeld aanspreken, frequenter lenen en compulsief kopen hangen significant samen met financiële zorgen en de ervaring van geldtekort. De ervaring van geldtekort is bovendien geassocieerd met het lenen van grotere bedragen, terwijl geldzorgen meer voorkomen bij jongeren die zeggen vaker op afbetaling gekocht te hebben. Schulden lijken vooral samen te gaan met geld uitgeven dat er niet is en met frequenter lenen. 20

23 Ongeveer 20 van de variantie in geld tekort hebben kan worden verklaard door risicogedrag, voor schulden en geldzorgen ligt dit lager. Beschermt ervaring met geld tegen risicogedrag? Al dan niet krijgen van zakgeld of zelf geld verdienen is niet duidelijk geassocieerd met mindere risicogedrag Risicogroepen Jongeren uit gezinnen die het financieel minder breed hebben: zij lenen vaker geld, kopen vaker op afbetaling, kopen minder online, geven frequenter geld uit dat ze niet hebben, ervaren meer dat ze geld tekort hebben, maken zich meer zorgen over hun huidige financiële toestand en over de financiële toekomst. Zij geven ook aan meer schulden te hebben dan gewenst, minder spaargeld te hebben dan gewenst, erg te moeten opletten met hun geld zonder veel extra te doen en te weinig geld te hebben voor leuke dingen, naast ontevredenheid omwille van het feit dat hun ouders het niet breed hebben. Hoe frequenter jongeren uitgaan, hoe frequenter ze geld (en ook grotere bedragen) lenen, hoe meer ze spelen voor geld, via sms betalen, compulsief kopen, geld uitgeven dat ze niet hebben, ervaren dat ze geld tekort komen en ontevreden zijn met hun huidige financiële toestand. Jongeren die softdrugs of andere middelen gebruiken en jongeren met een minder goede gezondheid zeggen meer schulden te hebben dan gewenst. Andere achtergrondfactoren als onderwijstype, geslacht e.d. geven weinig consistente associaties Andere beïnvloedende factoren van financieel risicogedrag en financiële uitkomsten Financiële vaardigheden: kunnen weerstaan aan verleidingen en aanpassen van de uitgaven aan veranderende inkomsten beschermt tegen risicogedrag en is geassocieerd met minder geldzorgen en minder geldtekort. Individuele verschillen, vooral op het vlak van impulsiviteit (vooral op het vlak van niet vooruit denken voor men iets doet) vormen een kwetsbaarheid voor financieel risicogedrag. Een tijdsperspectief op lange termijn hebben vormt een beschermende factor tegen globaal extern geld uitgeven. Jongeren die hun leeftijdsgenoten als een belangrijke en betrouwbare informatiebron zien vertonen meer financieel risicogedrag en meer financieel nadelige uitkomsten. De ouders als rolmodel zien voor omgaan met geld is geassocieerd met minder compulsief kopen en globaal minder consumptie gericht op directe bevrediging. Dagelijks langdurig tv kijken (en een grotere kans aan blootstelling aan reclame) is geassocieerd met financieel risicogedrag en schulden. 21

24 Jongeren die meer risicogedrag vertonen zijn geneigd eerder pessimistisch naar hun financiële toekomst te kijken en hebben minder vertrouwen in de eigen vaardigheden om goed met geld om te kunnen gaan. Materialistische attitudes, het centraal en belangrijk vinden van bezittingen in het leven is geassocieerd met meer compulsief kopen, minder ervaren geldtekort te komen en minder zorgen over de financiële toekomst. Jongeren die hun geluk laten afhangen van het bezitten van dure of hippe dingen ervaren vaker geldtekort en maken zich meer zorgen over hun financiële toekomst. Eindbalans? Grote groep jongeren vertoont geen bijzondere moeilijkheden Ongeveer 12 vertoont aanzienlijk risicogedrag (tenminste 3 van de risicogedragingen) en de helft van deze groep ervaart al financiële moeilijkheden. 22

25 1. Introductie Vanaf dat jonge mensen de leeftijd van 18 jaar bereiken gaan er heel wat deuren open om te kopen op afbetaling, onder nul te gaan, hypotheken aan te gaan, kredietkaarten en winkelkaarten aan te vragen en geld uit te geven dat men op dat moment eigenlijk niet ter beschikking heeft. Voor een groeiende groep jongeren is de verleiding om hiervan gebruik te maken erg groot en helaas slaagt niet iedereen van hen erin om de gemaakte schulden tijdig terug te betalen. Daarnaast blijkt vanuit verschillende (niet representatieve) bronnen dat er een aanzienlijke groep mensen over relatief beperkte financiële kennis en vaardigheden beschikt, terwijl de dagelijkse financiële realiteit steeds complexer wordt. Het is dus van groot belang om jongeren voldoende financieel weerbaar te maken om op een verstandige en doordachte manier om te kunnen gaan met deze complexe financiële werkelijkheid en alle mogelijkheden die er bestaan. Jongeren financieel weerbaar maken vereist dan ook dat men via allerhande educatie-initiatieven jongeren opleidt om zowel economische begrippen te begrijpen als om weloverwogen beslissingen te kunnen maken zodat zij hun eigen budget op een gezonde manier kunnen beheren. Belangrijk is dat er op dit moment ook niet zoveel bekend is over hoe het financieel gedrag en risicogedrag van de groep jongeren die zich net voor die cruciale leeftijd van 18 jaar bevindt eruit ziet. Daarenboven zijn er uit de literatuur weliswaar een aantal factoren af te leiden die mogelijk bepalend zijn voor de financiële weerbaarheid van jongeren tussen 16 en 18 jaar, maar de toetsing hiervan in onze lokale context ontbreekt grotendeels. Een grondige studie van deze beïnvloedende factoren zoals wij hier uitvoeren zal hopelijk bijdragen aan zowel het identificeren van bepaalde risicogroepen als het in kaart brengen van de cruciale componenten die bepalend zijn voor gezond financieel gedrag. De bedoeling van dit kwantitatieve onderzoeksluik was dan ook tweeledig. Ten eerste was het de bedoeling om het financieel gedrag van Vlaamse jongeren uit de derde graad anno 3013 in kaart te brengen. Hierbij beogen we vooral te beschrijven hoe het inkomen en uitgaven van een representatieve groep Vlaamse jongeren eruit ziet. Het gaat dan over zaken als zakgeld, geld voor klusjes en het verrichten van betaald werk aan de inkomenszijde, en het zelf-gerapporteerde uitgavengedrag voor verschillende categorieën. De laatste studie die hierrond in België werd uitgevoerd dateert uit 2010, in dit rapport worden meer recente cijfers voorgesteld aan de hand van een aantal beschrijvende analyses, waarbij we ook steeds aandacht hebben voor verschillende patronen in verschillende groepen. Daarnaast focussen we specifiek op een aantal, dat uit de literatuur als mogelijk financieel risicogedrag naar voor komen, evenals mogelijke indicatoren voor financiële moeilijkheden bij jongeren uit deze levensfase. Er zal nagegaan worden wat de frequentie en de ernst is van het voorkomen van zowel financieel risicogedrag als financieel nadelige uitkomsten, zowel voor de volledige groep derdegraads leerlingen als voor verschillende subgroepen. 23

26 Ten tweede wilden we nagaan in welke mate de factoren die uit de literatuurstudie naar voor kwamen als mogelijke antecedenten of beïnvloedende factoren, ook bij onze Vlaamse jongeren ook geassocieerd blijken te zijn met financieel risicogedrag en/of het ervaren van financiële moeilijkheden. Hierbij gaan we onder meer na hoe risicovol risicogedrag is en welke risicogedragingen gelinkt zijn aan financiële nadelige uitkomsten, en welke factoren bijdragen aan of beschermen tegen risicogedrag. We kijken hier naar een aantal clusters van factoren die we groeperen op basis van het model dat we uit de literatuurstudie distilleerden. Het model dat we hanteren is gebaseerd op maar zeker niet beperkt tot het Theory of Planned Behavior Model. Dit model voorspelt gedrag en gedragsintenties op basis van attitudes, subjectieve normen en waargenomen controle. Bij onze invulling van dit model kiezen we er voor om vooral te focussen op financieel risicogedrag (eerder dan gedragsintenties) en voegen we financiële moeilijkheden toe als ultieme uitkomstvariabelen. De financiële risicogedragingen en financiële moeilijkheden zullen we dan proberen te voorspellen op basis van een aantal factoren die uit de literatuurstudie naar voor kwamen. Het gaat dan om demografische kenmerken, economische bronnen, individuele verschillen, (vooral deze die te maken hebben met impulsiviteit, toekomst oriëntatie en risicoaversie), attitudes tegenover schulden en sparen, en materialistische attitudes of de centraliteit van materiële bezittingen voor zichzelf en het belang van consumeren, financiële kennis (begrijpen van bepaalde economische en financiële concepten en kennis van financiële mogelijkheden en instrumenten), financiële vaardigheden en competenties (overzicht kunnen houden op geldzaken, bewust aankopen, de eigen administratie regelen, sparen, lenen en omgaan met verleidingen), controle, biases of vertekeningen (overdreven optimisme, mental accounting), subjectieve normen van de omgeving waarin jongeren zich bevinden (reclameblootstelling en de gevoeligheid hiervoor, familiale omgeving en invloed van leeftijdsgenoten). De invloed van het geheel van deze factoren bekijken we aan de hand van multivariate regressie en structurele vergelijkingsmodellen. 24

27 2. Methode Het was onze bedoeling om een representatief beeld te vormen van het financiële gedrag en risicogedrag van Vlaamse jongeren uit de derde graad van het secundair onderwijs. Het reguliere voltijds onderwijs is (tot nu toe) opgedeeld in verschillende types, met name ASO, TSO, BSO, KSO en BUSO. Dit laatste type richt zich op jongeren met bijzondere noden en het was om praktische redenen niet mogelijk om hieruit een representatief staal te bevragen. Er werd daarom geopteerd om enkel leerlingen uit opleidingsvormen 3 en 4 (gericht op de integratie in een gewoon leefen werkmilieu) in de steekproef op te nemen. Naast het voltijds onderwijs volgen in Vlaanderen ook heel wat jongeren Deeltijds Beroepsonderwijs, waarbij een traject van leren en werken gecombineerd wordt. Ook de derdegraads leerlingen van dit deeltijds beroepsonderwijs werden betrokken in ons onderzoek. Het steekproefkader 1 bestond dus uit leerlingen van de derde graad ASO< TSO, BSO, KSO, BUSO OV3 en OV4 en de derde graad DBSO. Er werd geopteerd voor indirecte steekproeftrekking waarbij scholen geselecteerd werden en een groep leerlingen binnen deze school deelneemt. Deze vorm van steekproeftrekking heeft praktische voordelen, en het grote voordeel dat al dan niet deelnemen aan de studie niet afhankelijk is van kenmerken van de individuele respondent. Er werd gestratificeerd op provincie, schoolnet en onderwijstype. Op basis van een probability proportional to size steekproeftrekking werden in eerste instantie 95 scholen geselecteerd en gecontacteerd voor deelname. Van deze 95 scholen was slechts een zeer beperkte groep bereid om deel te nemen aan het onderzoek. De meest geciteerde redenen om deelname te weigeren was het overbevraagd zijn van de scholen. Daarnaast bleek het ook bijzonder moeilijk om in een aantal scholen een verantwoordelijke te pakken te krijgen. In een tweede en derde fase werden daarom nog eens 334 scholen gecontacteerd met de vraag tot deelname. In totaal 63 scholen van de in totaal 429 scholen die aangeschreven werden namen uiteindelijk deel, dit is 15. De scholen mochten vrij invullen welke derdegraads leerlingen deelnamen, en kregen de keuze uit het afnemen van de online vragenlijst of het laten invullen van de vragenlijsten op papier. In een aantal scholen werden de vragenlijsten tijdens een lesuur ingevuld, in andere scholen koos men hiervoor uren uit waar de leerlingen geen les hadden. De gegevens van de online bevraging werden rechtstreeks opgeslagen en centraal verzameld, de ingevulde vragenlijsten werden na afloop van de bevraging opgehaald in de scholen en ingevoerd in een databestand dat later gekoppeld werd aan dit van de onlinebevraging. 1 Wij wensen hierbij uitdrukkelijk het Vlaams Minsterie van Onderwijs en Vorming te danken voor het ter beschikking stellen van het steekproefkader. 25

28 3. Beschrijving steekproef 3.1. Deelnemende scholen In totaal namen 2447 leerlingen uit 63 scholen deel aan het onderzoek. Deze scholen waren verspreid over de verschillende provincies en netten, een verdeling die u hieronder kan terugvinden in Tabel 1, Tabel 2 en Tabel 3. Als referentiecijfers hanteren we in de eerste van de onderstaande tabellen de cijfers over de schoolbevolking van de derde graad voltijds onderwijs van het schooljaar , omdat we deze cijfers ook oorspronkelijk gebruikt hadden om het steekproefkader vast te leggen. Deze cijfers omvatten geen leerlingen ingeschreven in het deeltijds beroepsonderwijs en geen leerlingen uit het buitengewoon onderwijs. Wij hebben echter ook leerlingen uit deze twee laatste groepen bij het onderzoek betrokken, vooral leerlingen uit de derde graad DBSO en leerlingen van het Buitengewoon Secundair onderwijs uit OV 3 en 4). De referentiecijfers voor onderwijstype en leerjaar zijn gebaseerd op de gegevens voor het schooljaar , zoals deze aangeleverd werden door het Departement Onderwijs. Tabel 1: Verdeling van de respondenten over de provincies aantal referentiecijfers voltijdse schoolbevolking (derde graad) Antwerpen Brussel Limburg Oost-Vlaanderen Vlaams-Brabant West-Vlaanderen Tabel 2: Verdeling van de respondenten over inrichtende machten aantal referentiecijfers voltijdse schoolbevolking (derde graad) Privaatrechtelijk Go! Provincie Gemeentelijk

29 Tabel 3: Verdeling van de scholen over inrichtende machten en provincies Referentiecijfers PR Go! Prov. Gem PR Go! Prov. Gem Antwerpen Brussel Limburg Oost-Vlaanderen Vlaams-Brabant West-Vlaanderen Tabel 4: Verdeling van de respondenten over verschillende leerjaren steekproef referentiecijfers aantal 5e jaars e jaars e jaars e graad DBSO ,5 3 andere graden/leerjaren 50 2 We zien dat ongeveer de helft van de respondenten 6 e -jaars waren. De overige leerjaren waren vooral 4 e -jaars en 2 e graad DBSO leerlingen, die eigenlijk niet in eerste instantie tot de doelgroep behoorden. Er is dus sprake van een ondervertegenwoordiging van de leerlingen uit het 5 e en 7 e jaar. Tabel 5: Verdeling van de respondenten volgens onderwijstype steekproef aantal referentiecijfers ASO TSO BSO KSO DBSO BUSO

30 Wanneer we de ASO, TSO, BSO en KSO vergelijken met de referentiecijfers derde graad, zien we vooral een oververtegenwoordiging van TSO leerlingen en een ondervertegenwoordiging van BSO leerlingen. Daarnaast hebben we er ook voor geopteerd om een aantal leerlingen uit het BUSO en DBSO te bevragen, wanneer deze mee opgenomen worden vertegenwoordigen zij samen ongeveer 12 van de steekproef, wat hoger is dan hun vertegenwoordiging in de schoolpopulatie. aanta l Tabel 6: Geslacht en voltijds/deeltijds referentiecijfers voltijdse schoolbevolking (derde graad) jongens voltijdse leerlingen Omdat onze steekproef niet volledig representatief is op het vlak van onderwijstype en studiejaar, wordt voor het vervolg van de analyses de steekproef gewogen volgens deze kenmerken. Omdat leerlingen uit het KSO een relatief kleine groep vormen, en op basis van andere studies gebleken is dat leerlingen uit deze groep qua achtergrond en profiel vergelijkbaar te zijn met leerlingen uit zowel ASO als TSO, hebben we hier geopteerd om hen te groeperen bij de groep ASO leerlingen. 28