Herhaling Ontleden. 4 havo en 4.vwo

Transcriptie

1 Herhaling Ontleden 4 havo en 4.vwo

2 \, 1 VVat vve tot nog gelee'rd hebben toe 1.1 Zinsdelen In deel I van deze Basisgrammaticàhebben we de belangrijkste zinsdelen en een flink aantal woordsoorten geleer'd. Voordat we verdergaan, herhalen we eerst heel beknopt wat we tot nog toe behandeld hebben. In deel I hebben we de volgende zinsdelen geleerd: Zinsdeel Voorbeeld (r) persoonsvorm Jan heeft vanmiddag geslapen. (2) onderwerp Welk lied heb ik gezongen? (3) werkwoordelijk gezegde Tessa heeft vuurwerk afgestoken. (4) lijdend voorwerp", Ik ken Marjan goed. (5) meewerkend voorwerp Duco geeft (aan)jan een boek. (6) voorzetselvoorwerp Floris houdt van witlof (7) bijwoordelijke bepaling Ik kom morgenochtend. (8) naamwoordelijk gezegde Marie isfwordtflijk{ziek. '(9) bijvoeglijke bepaling De japon van Doortjeis kapot: bijstelling Karel, de koning van Engeland, is Jang. _2-

3 1.2 Woordsoorten (10) bepaald lidwoord: de, het onbepaald lidwoord: een, l (rr) zelfstandig naamwoord: huis, fe{j;ft, ; geluk, vrijheid, boter enzovoort -)' : '. ---_ eigennaam: Yvonne, Arie, W.A. van Buuren enzovoort _.,'~.- (u) hulpwerkwoord van tijd: hebben, zijn:...:, :. '. andere hulpwerkwoorden:..kunnen, mogen, moeten, willen,.'<! ~. zullen, worden. ;-. " zelfsté!.nclj.g werkwoord:fietsen, schaatsen, kussen enzovoort. " -' r".. koppejvz~rkwoord: zijn, worden, blijvet:j, lijken: blijken, schij- '.,'. ". ',,,. ' '.,..... nen, heteii;'dunken, voorkomen". '" "':. ~. '.', :,:;,...:',:.:.. = (13) voorzetsel: Cp, onder, achter, gedurende, ~egens enzovoort..'..,. ~~".. (14)..bijvoeglijk naamwoord: mooi, leuk, zi~k enzovoort., ~_. ' c. In deel I van deze Basisgrammatica hepben we de volgende woordsoorten besproken:.....(15) persoonlijk voornaamwoord: ik, mij.)ij, je, hij, zij, enzov_oo~. _ ~. "aanwijzendvoornaamwoord: die, dat, deze, dit, zullre,zo 'n, zelf, dezelfde wederkerend voornaamwoord: mij(zelj),je,(zelj), zïch(zelj), ons(zelj),jullie(zelj). zich{zelj) wederkerig voornaamwoord: elkaar ; bezittelijk voornaamwoord: mijn, Jouw, zijn, haar ed;zovoort vragend voornaamwoord: wie, wat, welke, wat voor een onbepäald v,oornaamwoord: men, iema,nd,niemand, iets,niets,. alles, elk, ieder, menigeen enzovoort...._ n. \ beb;ekkelijk voom~~mwoord: die, dat, wat, wiel... (16) bep~;ïd ho~fdtel~;-ord: een, twee, neg~~, hvnderä'ëm.o';"~;r.t onbepaald hoofdtelwoord: veel, weinig, enkele. enzovoort bepaalc;l rangtelwoord: eerste, tweede, derde;enzovoort onbepaald rangtelwoord: laatste, zove-e-lste, hoeveelste bijwoord: gauw, misschien, ovt:ral, daar, gisteren nevenschikkend voegwoord: en, maar, want, 0/ onderscbikkend voegwoord: dat, omdat, hoewel, toen, of enzovoort N.B. nevenschikkende voegwoorden koppelen twee nevengeschikte zinnen; onderscbikkende voegwoorden leiden een bijzin m. Geef mij die bal Q[geef die nan mijn vriendin: nevenscidkkendvoegwoord of Ik weet niet gf Jan komt: onderscidkkendvoegwoord of -3-

4 Extra aandacht voor de werh.--woordenziin, worden en blijven. De werkwoorden zijn, worden en bliiven kumien tot verschillende woordsoorten behoren. Ziin Zelfstandig werkwoord met de betekenis: zich bevinden Ik ben in de kamer Koppelwerkwoord: het koppelt dan onderwerp en naamwoordelijk deel Hij is dokter Hulpwerkwoord van tijd; dan gaat het samen met een voltooid deelwoord Wij ziin vanmorgen vroeg opgestaan De kinderen zijn door hun moeder verrast Worden Koppelwerkwoord Jij wordt nooit eenfilmster Hulpwerkwoord van de lijdende vorm; dan gaat het samen met een voltooid deelwoord Hij wordt vaak geslagen door zijn moeder Bliiven Zelfstandig werkwoord met de betekenis: niet van plaats veranderen Wij bwven hier. Koppelwerkwoord Mijn tante buift heel lang ziek Hulpwerkwoord; dan gaat het samen met een infinitief Dat kleine kind buift maar zeuren - ~-

5 3 - Meer over bedrijvende en lijdende zinnen 3.1 Lijdende zinnen, wat waren dat ook al weer? In deel I van deze Basisgrammatica heb ben we, in hoofdstuk 10, kennisgem;lakt met bedrijvende en hjden<::le zinnen, ook wel actieve en pas~ieve zinnen genaamd. Zin (I) staat in de bedrijvende vorm en zin (2) in de lijdende vorm: (1) De teckel besnuffelde de poes. (2) De poes werd dqor de teckel besnuffeld. Er zijn drie belangrijke verschillen tussen deze twee zinnen: a depoes is in zin (I) Iv, maar is in zin (2) ond geworden; b de teckel is in zin (I) ond, maar is in (2) een bijw. b. met het voorzetsel door g~worden; c besnuffelde in zin (I) is in zin (2) een deelwoord geworden (besnuffeld) en er is werd toegevoegd. Het werkwoord worden in zin (2) noemen we hulpwerkwoord van de lijdende vorm. kunnen we als volgt in schema weerg~- Alle veranderingen ven: ond + ww I I '" + Iv (bedrijvend) (O~d) + (~rden + ww) + (bij:v. b. met door) (lijdend)

6 3.2 Voltooide tijden in de lijdende vorm De voltooide tijd van de zin De teckel besnuffelt de poes is (3):. ~".f (3) De teckel heeft de poes besnuffeld. Maar wat is nu de lijdende vorm van deze zin (3)? Daarvoor gebruiken we in het Nederlands het hulpwerkwoo.rd zijn:; (4) De poes is door de teckel besn~ffeld. In schema gebeurt er dus het v,olgende: ond + heeft besnuffeld + Iv (bedrijvend, v.t.t.) ~, l I. t I.. " ond + is besnuffeld + bijw..b. met door (Iijdend~ v.t.t.). Net als (3) dr~t zin (4) uit, dat de handeling, in dit geval het besnuffelen, afgelopen is. De lijdende zin.(4)staat dus ook in de voltooid tegenwoordige tijd (v.t.t.), net als (3). Zijn kan dus ook hulpwerkwoord van de lijdende vorm zijn. Maaralfeen in de voltooide tijd (ziezin (4)); in zinnen met de onvoltooide tijd gebruiken we worcfen (zie zin (2». In de voltooid verleden tijd (v.v.t.) gebruiken we in de lijdende vorm natuurlijk was of waren: (5) De hond had de poes besnuffeld. (bedrijvende vorm) De poes was door de hond besnuffeld. (lijdende vorm) (6) De honden hadden de poezen besnuffeld. (bedrijvende vorm) De poezen waren door de honden besnuffeld. (lijdende vorm)

7 . 4 Nevenschikking Samengestelde.zinnen T ot nog toe heb ben we alleen zinnen behandeld met éen pv. In het Nederlands (en in andere tal~n) komen we echter vaak. zinnen tegen die samengesteld zijn. uit verschillende zinnen. Deze zinnen bevatten dan meer dan êen pv. We kunnen op verschillende manieren enkelvoû~ige zinnen :-dat zijn zinnen met éen pv- samenvoegen tot ziji.nen met meer pv's. Zulke zinnen noemen we samengesteldezinnen. In dit hoofdstuk behandelen we zinnen die door middel van nevensch.ikken-. de voegwoqrdensamengesteltl zijn: In het' hoofdstuk dat hierna komt, behandelen yve samengestelde zmnen met' zogenaamde onderschikkende voegwoorden. Kijk eens naar de volgende zinnen: (I) ]annie ga'at naar school. (2) Peter wil buiten spelen... (3) Jannie gaat naar school en Peter wil buiten spekn. Door middel van een woordje als en kunnen we de zinnen (1) en (2) samenvoegen tot een grotere zin als (3). Zo'n woordje als en noemen we daarom een voegwoord.. (3) noemen we een samengestelde zin, omdat deze is samengesteld uit de twee enkelvoudige zinnen (I) en (2). In.zin (3) vind je twee pv's:gaat en wil. Een samengestelde zin is een zin die bestaat uit verschillende zinnen; zo'n samengestelde zin bevat meestal meer dan éen pv (zie zin (3»

8 5 Onderschikking 5.1 Wat is onderschikking? " In het vorige hoofdstuk. hebben we kennis gemaakt met zinnen die door middel van nevenschikkende 'Voegwoorden (en, oj, maar, want, etc.) samengesteld zijn uit enkelvoudige zinnen. Nu gaan we kijken :naar zinnen die door middel van onderschikkende voegwoorden samengesteld zijn. ' Wat we met onderschikking bedoelen, k~en we het beste duidelijk maken aan de hand van voorbeeld (r): (r)a johan vertelde een spannend verhaal. b johan vertelde dat hij volgende week op reiszou gaan. De eerste zin is natuurlijk niet moeilijk te ontleden: vertelde = pv en ww. gez, johan = ond een spaill1.endverhaal' = Iv spannend = bijv. b. bij verhaal Maar hoe moeten we nu (rb) oj:!.tleden?eigenlijk net zoals (ra). 90khier is verteldepv en ww. gez.,johan ond, en dathij volgende week op reis zou gaan Iv. Het verschil tussen (ra) en (rb) is dat in de eerste zinhetlv een 'gewoon' Iv is, terwijl in de tweede zin het Iv de vorm heeft van een zin. Die zin bevat zelf ook weer een pv (zou), een ww. gez. (zou gaan), een ond (hij) en twee bijwoordelijke bepalingen (volgendeweek) en (op reis).. Zo'n Iv, dat de vorm heeft van een zin, noemen we een lijdendvoorwerpszin (Ivz). Nog een voorbeeld. In zin (za) en':z:in (zb) zijn Dat en OJ. Charlotte morgenzal komen allebei ond:

9 (2)a Dat is niet zeker.. b OfCharlotte morgenzal komen, is niet zeker. In (2a) en (2b) is is de pv en iszeker het nw. gez. Dat is het ond van (2a) en het ond van (2b) is OfCharlotte morgenzal komen. Dat ond is een onderwerpszin (ondz). Het bevat zelf weer. een pv (zad, een ww. gez. (zal komen), een ond (Charlotte) en. een bijw. b. (morgen). Onthoud nu: } I1 Zinsdelen (ond, Iv, etc.) kunnen ook in de vorm van zinnen voorkomen. 5.2 Hoofdzin en bijzin In (lb) en (2b) gebruiken we de woorden dat en of om de lvz en de ondz in te leiden. Deze woorden no~men we onderschikkendevoegwoorden, omdat deze woorden een zin die zelf ond, Iv, of wat dan.ook is met een grotere zin verbinden. Die grotere zin noemen we de hoofdzin en de lvz en ondz noemen we bijzinnen. Zin (lb) ziet er in schema zo uit: (3) Uohan vertelde [dat hij volgende week op reis zou gaan]] I I I. bijzin.. hoofdzin De hele zin (3) is de hoofdzin en daarin is dat hij volgende week op reis zou gaan een bijzin. We kunnen dus zeggen: 11 een bijzin is een deel van de hoofdzin. Als twee zinnen nevenschikkend verbonden zijn, is de een niet een deel van de andere: (4) Uollan vertelde een mop] en [Truus vertelde een anecdote) De beide zinnen in (4) staan naast elkaar; de een v<?rmt niet een deel van de ander. Dat is wel zo in. (3). - 1:;L -

10 5.3 Het herkennen van hoofd- en bijzinnen Bijzinnen hebben doorgaans een andere woordvolgorde dan hoofdzinnen. In hoofdzinnen is de pv altijd het tweede zmsdeel in de zin (zie (5) en (6)), ofhet eerste zinsdeel als de zin een vraagzin is (7): (5) Ik 1.!erteldedat akelige verhaal. (6) Dat akelige verhaal vertelde:ik. (7) Vertelde:ikdat akelige verhaal? In een hoofdzin kan er maar éen zinsdeel voor de pv staan. In (5) is dat het ond. Ik, in (6) is dat het Iv Dat akelige verhaal. Meer dan éen zindeel kan er niet voor de pv staan. (8) is daarom een onmogelijke hoofdzin in het Nederlands: (8) *Ik dat akelige verhaal verteld had. (Het sterretj e geeft aan, dat deze zin niet goed is, ongrammaticaal is.). Maar als (8) een bjjzin is, dan is ik dat akelige verhaalverteldhad wel mogelijk': (9) Jan zei, dat ik dat akelige verhaal verteld had. In (10) staan er vier zllsdden voor de pv in de bijzin: (10) Karel vertelde, dat :ik gistermiddag een poedel op de Biltstraat gezien had. In deze zin staat de pv van de bijzin (had)helemaal achteraan, voorafgegaan door het ond (ik), een bijw. b. (gistermiddag), het Iv (eenpoede0 en nog een bijw. b. (opdebiltstraat). Zoiets is in hoofdzinnen onmogelijk. '-' In bijzinnen kunnen ond en pv van elkaar gescheiden worden door andere zinsde)en (zie {9) en (10)); dat kan in hoofdzinnen niet (zie (8J). De pv staat'in bijzinnen achteraan (of bijna achteraan; zie (10)). - \5-

11 Let erop: ond en pv kunnen vad elkaar gescheiden worden, maar als er toevallig geen andere zinsdelen in de bijzin zijn, dan staan zij natuurlijk wel naast elkaar. In (I I) staan ond en pv naast elkaar: (II) Jaap zei, dat Marie was vertrokken. Tussen het ond Marie en de pv was zouden echter andere zinsdelen geplaatst kunnen worden, zoals (12) laat zien: (12) Jaap zei, dat Marie gisteren boos was vertrokken. Dat toont aan, dat in (I I) datmarie was vertrokken een bijzin IS.....