Ontleden. a) het onderwerp b) het gezegde c) de voorwerpen (lijdend en meewerkend voorwerp, voorzetselvoorwerp) d) de bepalingen

Transcriptie

1 Ontleden 1. Ontleden is een vorm van syntactische analyse die traditioneel op lagere en middelbare scholen onderwezen wordt (werd). Deze traditionele zinsontleding gaat terug op de Nederlandse spraakkunst van C.H. den Hertog (herdrukt in 1973). 2. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen het benoemen van de woordsoorten (taalkundig ontleden) en het benoemen van de grammaticale functies (redekundig ontleden). 3. Taalkundig ontleden is in wezen hetzelfde als het identificeren van de woordklassen zoals besproken in hoofdstuk 2 van Zinsleer: begrip van de syntaxis. 4. Redekundig ontleden maakt onderscheid tussen vier categorieën: a) het onderwerp b) het gezegde c) de voorwerpen (lijdend en meewerkend voorwerp, voorzetselvoorwerp) d) de bepalingen 5. Het onderwerp is hetzelfde als het subject zoals besproken in hoofdstuk 6 van Zinsleer: begrip van de syntaxis. 6. Het gezegde is een moeilijk te definiëren categorie die in de moderne syntactische analyse niet langer onderscheiden wordt, omdat het gezegde niet voldoet aan de eisen van constituentschap zoals besproken in hoofdstuk 5 van Zinsleer: begrip van de syntaxis. a) Onderdeel van het gezegde is in ieder geval de persoonsvorm. De persoonsvorm is wat in de algemeen-taalkundige literatuur (en ook in Zinsleer: begrip van de syntaxis, p. 76) het finiete werkwoord genoemd wordt. Een finiet werkwoord (persoonsvorm) is in het Nederlands qua vorm afhankelijk van persoon en getal van het subject (onderwerp), en drukt ook altijd een tijdskenmerk uit. b) Als er meer werkwoorden in de deelzin staan, dan is het finiete werkwoord (de persoonsvorm) in de traditionele ontleding ofwel een hulpwerkwoord ofwel een koppelwerkwoord. c) Hulpwerkwoorden zijn gecombineerd met (i) een participium van het perfectum (heeft gelopen, wordt gelezen), (ii) een kale infinitief (moet lopen), of (iii) een infinitief met te (probeert te lopen). Een participium van het perfectum heet in het traditionele ontleden een voltooid deelwoord. De infinitief (met of zonder te) heet in het traditionele ontleden de onbepaalde wijs. De combinatie van een finiet hulpwerkwoord met een participium van het perfectum en/of een infinitief is in het traditionele ontleden ook een gezegde. De niet-finiete elementen van het gezegde vormen dan het werkwoordelijk (deel van het) gezegde.

2 d) Een koppelwerkwoord is een werkwoord dat verplicht voorkomt in combinatie met een nonverbale (niet-werkwoordelijke) woordgroep die fungeert als het predikaat van het subject (zoals is in Jan is gek). De klasse van koppelwerkwoorden is in het Nederlands opsombaar (zijn, blijven, worden, schijnen, lijken, blijken, heten, dunken, voorkomen). De combinatie van een koppelwerkwoord en een predikaat is in het traditionele ontleden ook een gezegde. Het predikaat heet dan het naamwoordelijk (deel van het) gezegde. Noot 2. Noot 3. De term gezegde is een vernederlandsing van het Latijnse predicatum predikaat, dat in de algemeen-taalkundige literatuur gebruikt wordt voor de combinatie van een werkwoord en zijn complement(en) (zeg maar de VP of de zuster van het subject): datgene wat over het subject medegedeeld wordt dus. In de (noord-)nederlandse traditie heeft gezegde dus een betekenisvernauwing ondergaan, die niet aansluit bij de internationale traditie. (In de semantische literatuur kan predikaat ook gewoon (hoofd)werkwoord betekenen.) De term hulpwerkwoord is een vernederlandsing van het Latijnse verbum auxiliare, dat voortleeft in de internationale term auxiliary verb. De term auxiliary wordt echter gereserveerd voor hulpwerkwoorden van tijd (hebben, zijn), het passieve hulpwerkwoord (worden) en modale hulpwerkwoorden (zullen, moeten, mogen, willen), terwijl andere werkwoorden die met een infinitief gecombineerd worden (zoals zien/horen/laten, proberen/beloven, etc.) in de internationale literatuur niet als hulpwerkwoorden maar als hoofdwerkwoorden gezien worden. (De definitie van deelzin in hoofdstuk 3 van Zinsleer: begrip van de syntaxis gaat impliciet uit van de internationale betekenis van hulpwerkwoord en gebruikt de term predikaat als hoofdwerkwoord [zie noot 1]. Hierdoor is in de combinatie heeft gelopen maar sprake van één predikaat en dus één deelzin, maar in de combinatie probeert te lopen sprake van twee predikaten en dus twee deelzinnen.) De term koppelwerkwoord is een vernederlandsing van het Latijnse copula, dat ook in de internationale literatuur gebruikt wordt. Copula wordt echter uitsluitend gebruikt voor zijn, en niet voor de hele verzameling koppelwerkwoorden in het Nederlands. 7. De voorwerpen bevatten de volgende categorieën: (a) lijdend voorwerp, (b) meewerkend voorwerp, en (c) voorzetselvoorwerp. a) Het lijdend voorwerp is wat in de internationaal-taalkundige literatuur genoemd wordt het direct object. b) Het meewerkend voorwerp is wat in de internationaal-taalkundige literatuur genoemd wordt het indirect object. c) Het voorzetselvoorwerp is de term die gebruikt wordt voor een voorzetselgroep

3 (PP) die door een werkwoord geselecteerd wordt (zoals in wachten op Godot). De internationale term is prepositional object. De term lijdend voorwerp verwijst naar een gebruikelijke semantische rol van het direct object, namelijk de rol van PATIENS (degene die de handeling ondergaat). Het direct object kan echter ook andere semantische rollen dragen (zoals THEME in Ik zie een ster), wat de term lijdend voorwerp verwarrend maakt. 8. De term bepaling komt overeen met de internationaal-taalkundige term modifier. In het traditionele ontleden dekt de term de volgende categorieën: (a) de bijvoegelijke bepaling, (b) de bijwoordelijke bepaling, en (c) de bepaling van gesteldheid. a) Bijvoegelijke bepaling is de term voor de prenominale adjectief. b) Bijwoordelijke bepaling is de term voor adverbia en adverbiaal gebruikte woordgroepen. c) Bepaling van gesteldheid is een term die gebruikt wordt voor twee typen secundaire predikaten: (i) het type in Lachend kwam hij binnen, en (ii) het type in Hij verft het hek rood. Het type (i) wordt in het Engels wel een depictive genoemd, en in het Nederlands ook wel een vrije predikatieve toevoeging. Het type (ii) wordt algemeen een resultatief predikaat genoemd, en ook wel een small clause predikaat. Structureel gezien zijn bepalingen soms specifiers (adjectieven), soms adjuncten (adverbia en depictives), en soms onderdeel van het complement van een werkwoord (resultatieve secundaire predikaten). De bepalingen vormen aldus een zeer heterogene groep, waarvoor in het traditionele ontleden tal van fijnere onderscheidingen voorgesteld zijn, die de analyse niet weinig bemoeilijken. 9. Het traditionele ontleden wordt gekenmerkt door een strikt nederlandstalige terminologie, waarbij de getroffen onderscheidingen soms afwijken van wat internationaal gangbaar is (zie de noten bij 6. en 7.). Verdere voorbeelden hiervan zijn: a) de trappen van vergelijking. stellende trap = positief/neutraal vergrotende trap = comparatief overtreffende trap = superlatief b) zinsverbinding. nevenschikking = coordinatie onderschikking = subordinatie voegwoord = (i) conjunctie (nevenschikkend) (ii) complementizer (onderschikkend)

4 c) het systeem van tijden niet-toekomend ONVOLTOOID VOLTOOID TEGENWOORDIG loop heb gelopen VERLEDEN liep had gelopen toekomend ONVOLTOOID VOLTOOID TEGENWOORDIG zal lopen zal gelopen hebben VERLEDEN zou lopen zou gelopen hebben niet-toekomend ONVOLTOOID VOLTOOID TEGENWOORDIG praesens perfectum VERLEDEN praeteritum plusquamperfectum toekomend ONVOLTOOID VOLTOOID TEGENWOORDIG futurum futurum exactum VERLEDEN futurum praeteriti futurum exactum praeteriti d) het systeem van modi (wijzen) aantonende wijs = indicatief aanvoegende wijs = conjunctief (subjunctive) gebiedende wijs = imperatief onbepaalde wijs = infinitief e) typen zinnen beknopte bijzin = controle complement (subjectloze infinitiefzin) bijvoeglijke bijzin = relatiefzin beperkende bijvoeglijke bijzin = restrictive relative clause uitbreidende bijvoeglijke bijzijn = appositive relative clause bijwoordelijke bijzin = adjunctzin (adjunct clause) uitroepende zin = exclamatiefzin vragende zin = interrogatiefzin bevelende zin = imperatiefzin f) typen onderwerp loos onderwerp = het = weather it (het regent) voorlopig onderwerp = het = expletive subject (het schijnt dat het regent) plaatsonderwerp = er = (existential) expletive subject getalsonderwerp = associate (er staat een paard in de gang) herhalend onderwerp = dat = resumptive subject (zwemmen dat is leuk)

5 g) telwoorden hoofdtelwoord = cardinal numeral rangtelwoord = ordinal numeral