Slaap bij Neurodegeneratieve Ziekten en Psychogeriatrische Aandoeningen

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "Slaap bij Neurodegeneratieve Ziekten en Psychogeriatrische Aandoeningen"

Mark de Veer
7 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 Slaap bij Neurodegeneratieve Ziekten en Psychogeriatrische Aandoeningen Prof. Dr. Mirko Petrovic Afdeling Geriatrie Dienst Inwendige Ziekten Universitair Ziekenhuis Gent Slaap bij Neurodegeneratieve Ziekten en Psychogeriatrische Aandoeningen Insomnia op oudere leeftijd Slaapapnoe op oudere leeftijd Stoornissen van het circadiane ritme Syndroom van rusteloze benen en periodieke been bewegingen REM slaap gedragstoornis Slaap bij ziekte van Alzheimer Slaap bij ziekte van Parkinson Slaap bij depressie op oudere leeftijd 1

2 Dyssomnia op Oudere Leeftijd VEROUDERING ZIEKTE PERCEPTIE Slaapveranderingen op Oudere leeftijd 2

3 Insomnia op Oudere Leeftijd 50% > 65 jaar De klacht is dubbel zo frequent bij vrouwen De jaarlijkse incidentie is 5% Risicofactoren: depressie respiratoire & cardiale symptomen pijn en ongemakken, nycturie minder goede algemene toestand weduwen Sleep 2000; 23: Oorzaken van Insomnia Medische aandoeningen (pijn, reflux, nycturie) Psychiatrische aandoeningen (depressie, angst) Neurologische aandoeningen (ziekte van Alzheimer, ziekte van Parkinson, CVA) Syndroom van rusteloze benen Psychosociale problemen Medicatie/alcohol Sleep 1997; 20:

4 Behandeling van Insomnia bij Ouderen Waarom behandelen? - Levenskwaliteit - Uitstellen van vervroegde plaatsing Causale behandeling van onderliggend lijden Niet-farmacologische aanpak Farmacologisch Niet-farmacologische Aanpak van Insomnia bij Ouderen Slaap/waakhygiëne Cognitieve gedragstherapie Lichaamsbeweging Lichttherapie Afbouw en stopzetting van slaapmedicatie 4

5 Leeftijd en Slaapapnoe (1) PREVALENTIE VAN AI > 5 BIJ 65+ Gezonde thuispopulatie : 24% Acuut gehospitaliseerde populatie : 33% In rust- en verzorgingstehuizen : 42% Méér bij mannen, doch M/V AI - Apnoe-Index Sleep 2004; 27: Leeftijd en Slaapapnoe (2) Klinisch belangrijke slaapapnoe Slaapapnoe-index Leeftijd Leeftijd 5

6 Leeftijdsgebonden Slaapapnoe Minder symptomen, niet zo ernstig Minder hypoxemie Minder cardiovasculaire sequellen Lagere mortaliteit Cave! Apnoe-hypopnoe-index > 30/h Behandeling van Slaapapnoe bij Ouderen Houdingstraining, vermagering CPAP is de voorkeursbehandeling Mondapparaatjes (kunnen soms aangebracht worden op prothese) Heelkunde liefst niet bij 60+ 6

7 Stoornissen van het Circadiane Ritme Vervroegde slaapfase syndroom Een tendens om vervroegd het bed op te zoeken Onvermogen om s ochtends door te slapen Neuronverlies t.h.v. de suprachiasmatische nucleus (SCN) Verlies van omgevingsprikkels ( zeitgebers ) Dutjes Meer avonddutjes Verkorte slaapduur s nachts Vroege ontwaking Syndroom van Rusteloze Benen (RLS) en Periodieke Beenbewegingen (PLMS) 10-20% > 70 jaar RLS is een symptoom PLMS is een EMG bevinding bij polysomnografie RLS en PLMS overlappen frequent maar kunnen ook afzonderlijk voorkomen Neurology 2000; 54:

8 Syndroom van Rusteloze Benen (RLS) Onaangename, soms moeilijk te omschrijven sensatie t.h.v. de ledematen (benen > armen) Circadiaan patroon: avond-nacht Erger in rust / beter bij beweging Bijgevolg bewegingsdrang Patiënten ontwikkelen strategieën om sensatie te onderdrukken (rondlopen, afkoeling, bad nemen, etc.) Circadiaan Patroon van RLS-PLMS 8

9 Periodieke Bewegingen van de Ledematen (PLMD) Idiopathische, slaap- en inactiviteitsgebonden neurologische stoornis Repetitieve stereotype bewegingen van één of beide benen (soms ook armen) Dorsiflexie van grote teen en enkel, samen met flexie van knie en heup Herhaling van dit patroon om de 20 à 40 sec Inductie van ontwakingsepisodes Minimale clusters van 4 episodes Periodieke Beenbewegingen 9

10 Klachten van RLS-PLMD Slaapstoornissen In- en doorslaapmoeilijkheden Uit bed komen en rondwandelen ( nachtwandelaars ) Slaperigheid overdag Geassocieerde Condities Idiopathisch Neuropathie, myelopathie en radiculopathie Chronische nierinsufficiëntie Anemie (ijzerdeficiëntie) Foliumzuur / B12 deficiëntie Medicatie (TCA s, SSRI s, caffeine) 10

11 Dopamine agonisten Carbidopa/Levodopa, Pergolide, Pramipexole Benzodiazepines Clonazepam Opioïde farmaka Behandeling van RLS-PLMD Oxycodone, Methadone Anticonvulsiva Gabapentin, Carbamazepine CAVE TOLERANTIE AGGRAVATIE VAN SYMPTOMEN! REM-slaap Gedragstoornis (RSBD) Quasi uitsluitend op oudere leeftijd Verlies van REM slaap atonie a.g.v. dysfunctie of destructie van inhiberende neuronen thv hersenstam Motorisch uitvoeren van de droominhoud: vaak agressief gedrag (zelfverwonding, aanvallen van de bedpartner) Kan voorloper zijn van neurodegeneratieve ziekte (olivo-ponto-cerebellaire degeneratie, M. Parkinson, multisysteem atrofie, ) Geassocieerd aan gebruik van SSRI s Brain 2000; 123:

12 REM-slaap Gedragstoornis Behandeling van REM-slaap Gedragstoornis Benzodiazepines Clonazepam Andere Desipramine L-tryptofaan Levodopa Clonidine Carbamazepine 12

13 Slaap bij Alzheimerdementie Slaap bij Alzheimerdementie Polysomnografische kenmerken Diffuse vertraging van het EEG in waaktoestand ( - en -band / 0-8 Hz) Vermindering tot verlies van dominant occipitaal ritme ( -activiteit) Moeilijk onderscheid slaap / waak-eeg ( niet nader te bepalen NREM slaap) Persistentie van trage activiteit in REM slaap Frequente ontwaakepisoden Verstoring van cyclische structuur, verlies van REM en diepe NREM slaap Am J Geriatr Psychiatry 2006; 14:

14 Slaap bij Alzheimerdementie Polysomnografische kenmerken Patiënt met AD in waaktoestand Slaap bij Alzheimerdementie Avondlijke en Nachtelijke agitatie Delirante toestand die ontstaat naar de avond toe of s nachts Prevalentie: 10-25% bij ouderen in instelling Neemt toe bij verandering van omgeving (vb. hospitalisatie) Soms omkering dag- nachtpatroon Vaak aanleiding tot plaatsing 14

15 Slaap bij Alzheimerdementie Avondlijke en Nachtelijke agitatie Oorzaken Disregulatie van REM slaap Ontwaken door externe factoren Nachtelijke controles Lawaai Disregulatie van het circadiaan ritme SCN is vaak betrokken in het neurodegeneratieve proces Desorganisatie van het slaap/waak-ritme concomitant met desorganisatie van t curve Slaap bij Alzheimerdementie Behandeling Optimale medische oppuntstelling Aanpassen van omgeving en zorgenplan Niet-farmacologische aanpak van insomnia 15

16 Slaap bij Alzheimerdementie Behandeling Farmacologisch Klassieke BZD zijn tegenaangewezen Kortwerkende hypnotica (zolpidem, zaleplon) kunnen (met de nodige omzichtigheid) gebruikt worden (Atypische) neuroleptica in avonddosis (cave RLS a.g.v. akathisia!) Cholinesterase remmers geassocieerd met insomnia, levendige dromen of nachtmerries Melatonine? Slaap bij Alzheimerdementie Behandeling ANTIPSYCHOTICS POTENTIALLY USEFUL FOR TREATMENT OF SUNDOWNING Clozapine* Olanzapine Quetiapine Risperidone Typical initial bedtime dose mg mg mg 1-4 mg Sedation Extrapyramidal symptoms Anticholinergic effects Orthostatic hypotension Primary sites of action Dopamine D4 Multiple antagonist Multiple antagonist Dopamine D2 receptor, antagonist (5HT2, D1-4, M1-5, H1) (5HT1/2, D1/2, alpha1/2 5-HT2 antagonist adrenoceptors, H1) *Requires monitoring for agranulocytosis -, negligible; +, mild; + +, moderate; + + +, marked; 5-HT, 5-hydroxytryptamine (serotonin); D, dopaminergic; H, histamine; M, muscarinic. 16

17 Slaap bij Ziekte van Parkinson Slaapstoornissen bij 70-90% Slaapfragmentatie, frequente nachtelijke ontwaking Vroege ochtendlijke ontwaking Overdreven slaperigheid overdag 15-20% slaapaanvallen Multipele slaaplatentietest 20-30% gemiddelde slaaplatentie < 5 min 10-30% gewaarwording afwezig J Neurol 1997; 244: S3-6 Slaap bij Ziekte van Parkinson Slaapstoornissen verergeren door het gebruik van dopaminerge medicatie Correlatie met de aanwezigheid van depressie en de behandelingsduur met levodopa Voorkeursbehandeling: modafenil 17

18 Depressie Insomnia gekenmerkt door: Toegenomen slaaplatentie Doorslaapstoornissen Vroegtijdig ontwaken Minder diepe slaap Verminderde slaapefficiëntie Levendige dromen en nachtmeries Verminderde REM slaaplatentie Toegenomen REM slaapactiviteit J Clin Psychiatry 2006; 67: Slaap bij ouderen in rust- en verzorgingstehuizen Medische aandoeningen, dementie, depressie Medicatie Lichamelijke inactiviteit, veel tijd in bed, middagdutjes Slaapaandoeningen (vb. slaapapnoe) Onvoldoende blootstelling aan het daglicht Slechte slaaphygiëne Beperkte sociale contacten Sleep Med Rev 2000; 4:

19 Causale Aanpak Slaapapnoe Bestrijding van overgewicht Sanering van nasofaryngeale obstructie Toepassing van positieve luchtdruk via de neus Vervroegde slaapfase syndroom Lichttherapie Periodieke been bewegingen Clonazepam, levodopa/carbidopa REM slaap gedragstoornis Clonazepam Causale Aanpak Medische/psychiatrische aandoeningen Onderliggend lijden behandelen Dementie Rationalisatie van farmacotherapie, vermijden van benzodiazepinen, neuroleptica zo nodig 19

20 Besluit Slaapstoornissen komen zeer vaak voor bij ouderen met neurodegeneratieve ziekten en psychogeriatrische aandoeningen Een correcte diagnostiek is essentieel voor de behandeling (belang van polysomnografie!) Reflexmatig voorschrijven van hypnotica is uit den boze 20

Vergelijkbare documenten

To sleep or not to Sleep. over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater

To sleep or not to Sleep. over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater To sleep or not to Sleep over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater To sleep or not to sleep Een goede slaapkwaliteit is belangrijk voor ons psychisch welbevinden,