Plus est en vous nogmaals. Lessen uit 15 jaar manpowerplanning voor de zorgsector voor verpleegkundigen en verzorgenden in Vlaanderen en België

Transcriptie

1 FOD Volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu Werkgroep Planningcommissie Verpleegkunde 29 januari 2008 Plus est en vous nogmaals. Lessen uit 15 jaar manpowerplanning voor de zorgsector voor verpleegkundigen en verzorgenden in Vlaanderen en België Jozef Pacolet, Sigrid Merckx Hoger Instituut voor de Arbeid, Katholieke Universiteit Leuven 1

2 Inhoud Inschatten voor meest relevante zorgsectoren de vraag naar zorgberoepen (nettotoename + vervangingsvraag voor de uitstroom) Inschatten van het aanbod van zorgberoepen Verificatie van vroegere prognoses van 1995 tot 2000 Opstellen van nieuwe prognoses tot 2005 en scenario s tot

3 Uitgangspunten Wij hebben het Inschatten voor meest relevante zorgsectoren de vraag naar zorgberoepen (nettotoename + vervangingsvraag voor de uitstroom) Inschatten van het aanbod van zorgberoepen Verificatie van vroegere prognoses van 1995 tot 2000 Opstellen van nieuwe prognoses tot 2005 en scenario s tot

4 Aanbod , scenario s aanbod

5 11% 10% 9% 8% 7% 6% Onderwijsmodule : aantrekkingskracht Verpleegopleiding NL 5% 4% 3% 2% 1% 0% BSO-verpleegkundige HO-vroedkundige Totaal verpleegkundigen HO-verpleegkundige HO-verpleegkundige en vroedkundige Totaal verpleegkundigen en vroedkundigen 5

6 Onderwijsmodule : aantrekkingskracht Verpleegopleiding FR 11% 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% BSO-verpleegkundige - totaal HO-verpleegkundige en vroedkundige - totaal Totaal verpleegkundigen en vroedkundigen - totaal BSO-verpleegkundige - alleen Belgen HO-verpleegkundige en vroedkundige - alleen Belgen Totaal verpleegkundigen en vroedkundigen - alleen Belgen 6

7 3% Onderwijsmodule : vergelijking aantrekkingskracht Verpleegopleiding NL - FR 2% 1% 0% BSO-verpleegkundigen, Vlaanderen Belgische BSO-verpleegkundigen, Wallonië 7

8 Onderwijsmodule : vergelijking aantrekkingskracht Verpleegopleiding NL - FR 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% Belgische HO-verpleegkundigen en vroedkundigen, Wallonië HO-verpleegkundigen, Vlaanderen HO-vroedkundigen, Vlaanderen HO-verpleegkundigen en vroedkundigen, Vlaanderen 8

9 Onderwijsmodule : vergelijking aantrekkingskracht Verpleegopleiding NL - FR 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% Totaal Belgische verpleegkundigen en vroedkundigen, Wallonië Totaal verpleegkundigen en vroedkundigen, Vlaanderen 9

10 Onderwijsmodule : aantal eerstejaars NL BSO-verpleegkunde BSO-verpleegkunde, project 600 HO-verpleegkunde, VDAB HO-verpleegkunde, project BSO-verpleegkunde, VDAB HO-verpleegkunde HO-verpleegkunde, bijscholing kine-paramedici HO-vroedkunde (nieuwe opleiding) 10

11 Onderwijsmodule : aantal eerstejaars FR, Belgen en niet-belgen BSO-verpleegkundige BSO-verpleegkundige (project 600) HO verpleegkundige en vroedkundige HO-verpleegkundige (project 600) 11

12 Onderwijsmodule : Uitstroom onderwijs NL Ziekenhuisassistent (raming) BSO-verpleegkundige BSO-verpleegkundigen, VDAB BSO-verpleegkundige, project 600 HO verpleegkundige HO-verpleegkundige, VDAB HO-verpleegkundige, bijscholing kine-paramedici HO-verpleegkundigen, project 600 HO-verpleegkundige, brugprogramma HO vroedkundige (nieuwe opleiding) 12

13 Onderwijsmodule : Uitstroom onderwijs FR Belgen en niet-belgen Ziekenhuisassistent BSO-verpleegkundige (project 600) HO-verpleegkundige (project 600) HO-vroedkundige (nieuwe opleiding) BSO-verpleegkundige HO verpleegkundige Gespecialiseerde HO-verpleegkundige 13

14 3.000 Onderwijsmodule : Prognoses en scenario s uitstroom Hoog NL BSO-verpleegkundige HO verpleegkunde (bijscholing kine-paramedici) HO vroedkundige (nieuwe opleiding) HO verpleegkundige HO verpleegkunde (brugprogramma) 14

15 3.000 Onderwijsmodule : Prognoses en scenario s uitstroom Laag NL BSO-verpleegkundige HO verpleegkunde (bijscholing kine-paramedici) HO vroedkundige (nieuwe opleiding) HO verpleegkundige HO verpleegkunde (brugprogramma) 15

16 3.000 Onderwijsmodule : Prognoses en scenario s uitstroom Hoog FR BSO-verpleegkundige HO verpleegkundige HO-vroedkundige (nieuwe opleiding) 16

17 3000 Onderwijsmodule : Prognoses en scenario s uitstroom Hoog FR, enkel Belgen BSO-verpleegkundige HO verpleegkundige HO-vroedkundige (nieuwe opleiding) 17

18 3000 Onderwijsmodule : Prognoses en scenario s uitstroom Laag FR BSO-verpleegkundige HO verpleegkundige HO-vroedkundige (nieuwe opleiding) 18

19 Aantrekkingskracht opleidingen, als % van de 18-jarigen BSO- Verpleegkunde HO- Verpleegkunde Vlaamse Gemeenschap 2,15 2,65 Franse en Duitstalige Gemeenschap (zonder buitenlanders niet residenten) 2,13 4,95 19

20 Kans op succes: slaagpercentages HO Verpleegkunde Verpleegkunde BSO Verzorgende Verzorgende 7de jaar Vlaamse Gemeenschap Brussel

21 Aanbod verpleegkundigen: totale instroom afgestudeerden, België Aantal afgestudeerden Lage instroom Hoge instroom

22 Aanbod verpleegkundigen: aantal, proactief scenario; evolutie activiteitsgraad vergeleken met 5 jaar vroeger, België

23 Vraag Scenario s

24 7. Resultaten scenario s: aantallen VPK alle sectoren BE, vergelijking aantal scenario s, aanbod index 2019 index 2049 Dynamisch lage instroom Dynamisch hoge instroom Proactief lage instroom Proactief hoge instroom Proactief Lage instroom pens.op Effect verplichte pensionering op

25 Evolutie van het verpleegkundig personeel in de verschillende sectoren, Vlaamse en Franse Gemeenschap, index (1999=100), AANTAL Vlaamse Gemeenschap HO-verpleegkundigen en vroedkundigen 82,3 100,0 104,9 105,0 112,8 waarvan: HO-verpleegkundigen 100,0 104,5 112,3 waarvan: HO-vroedkundigen 100,0 111,2 119,6 BSO-verpleegkundigen 92,8 100,0 106,1 101,4 107,3 Ziekenhuisassistenten 121,8 100,0 89,3 78,6 85,7 Totaal verpleegkundigen 88,5 100,0 104,3 102,1 109,2 Verzorgenden 100,0 105,6 101,5 102,6 Totaal verpleegkundigen en verzorgenden 100,0 104,6 102,0 107,9 25

26 Evolutie van het VTE verpleegkundig personeel in de verschillende sectoren, Vlaamse Gemeenschap, index (1999=100), VTE Vlaamse Gemeenschap HO-verpleegkundigen en vroedkundigen 85,5 100,0 104,3 110,7 112,4 waarvan: HO-verpleegkundigen 100,0 110,5 111,9 waarvan: HO-vroedkundigen 100,0 112,8 118,6 BSO-verpleegkundigen 96,5 100,0 107,2 108,5 109,2 Ziekenhuisassistenten 135,7 100,0 87,8 84,5 84,7 Totaal verpleegkundigen 91,9 100,0 104,4 108,6 109,8 Verzorgenden 100,0 108,6 107,6 104,4 Totaal verpleegkundigen en verzorgenden 100,0 105,2 108,4 108,9 26

27 Evolutie van de verschillende sectoren en het tewerkgestelde personeel, Vlaamse Gemeenschap, index (2000=100), Index (2000 = 100) Ziekenhuizen ROB's + RVT's Thuisverpleging Gezinszorg Kinesitherapeuten (in aantallen) Voorzieningen voor gehandicapten Kinderopvang

28 Evolutie van de verschillende sectoren en het tewerkgestelde personeel, Vlaamse Gemeenschap, index (2000=100), Index (2000 = 100) Verpleegkundigen Verzorgenden Kinesitherapeuten (in aantallen) Opvoeders Maatschappelijk werkers Totaal zorgberoepen

29 Evolutie van het verpleegkundig personeel in de verschillende sectoren, België, index (1999=100), Index (1999 = 100) Ziekenhuizen, zonder CAO Ziekenhuizen, met CAO 150 ROB en RVT, zonder CAO Thuisverpleging, zonder CAO ROB en RVT, met CAO Thuisverpleging, met CAO

30 Index instroom en uitstroom verpleegkundigen: dynamisch scenario, Versus proactief scenario index = 100, België Dynamisch scenario, met arbeidsduurvermindering oudere werknemers TOT ind FTE AR FTE AR/ind 0,74 0,73 0,72 0,72 0,72 IND% 100,00 109,39 116,01 122,11 127,60 FTE AR% 100,00 107,49 113,28 118,63 123,72 Net-inflow ind Outflow ind Brut-inflow ind herintreders pas afgestudeerden Net-inflow FTE Net-inflow ind % 100,00 70,60 64,95 58,48 Outflow ind % 100,00 64,24 87,25 111,11 Brut-inflow ind % 100,00 66,75 78,45 90,34 - herintreders % 12,74 7,14 7,99 7,20 - pas afgestudeerden % 87,26 59,61 70,46 83,14 30

31 Index instroom en uitstroom verpleegkundigen: dynamisch scenario, Versus proactief scenario index = 100, België Proactief scenario, met arbeidsduurvermindering oudere werknemers TOT ind FTE AR FTE AR/ind 0,74 0,73 0,72 0,71 0,71 IND% 100,00 109,39 116,16 123,20 129,47 FTE AR% 100,00 107,49 113,28 118,63 123,72 Net-inflow ind Outflow ind Brut-inflow ind herintreders pas afgestudeerden Net-inflow FTE Net-inflow ind % 100,00 72,18 74,95 66,85 Outflow ind % 100,00 46,03 32,86 77,41 Brut-inflow ind % 100,00 56,35 49,46 73,24 - herintreders % 12,74 3,06 2,87 2,67 - pas afgestudeerden % 87,26 53,29 46,59 70,58 31

32 Aanbod verpleegkundigen: totale instroom afgestudeerden, België Aantal afgestudeerden Aanbod Lage instroom Hoge instroom Vraag Dynamisch scenario Pro-actief scenario

33 Index werkgelegenheid in de zorgsector (2000 = 100) Basisscenario en mogelijke alternatieven Basisscenario Planbureau KT en LT 36-uren in 2010 Vooruitschuiven morbiditeit Vroegere prognose

34 Tewerkgesteld personeel in de verschillende sectoren, in VTE, Vlaamse Gemeenschap, Ziekenhuizen ROB+RVT Thuiszorg Kinesitherapie Voorzieningen gehandicapten Kinderopvang en kinderzorg Bijzondere jeugdzorg 38,1% 30,5% 27,0% 19,2% 2,3% 4,9% 1,7% 4,5% 17,9% 8,3% 9,4% 8,7% 20,0% 7,6% 2000 Totaal zorgberoepen: Totaal zorgberoepen:

35 Tewerkgesteld personeel in de verschillende sectoren, in VTE, Vlaamse Gemeenschap, Verpleegkundigen Verzorgenden Kinesitherapeuten Paramedici Opvoeders Maatschappelijk werk 44,9% 42,7% 1,3% 1,2% 27,7% 8,3% 7,9% 9,9% 31,7% 8,0% 8,9% 7,6% 2000 Totaal zorgberoepen: Totaal zorgberoepen:

36 Belang van correcte internationale benchmarking 16,0 14,0 Practising nurses 2004 Density per population (head counts) 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 GRC PRT POL BEL SVK ITA ESP FRA FIN DNK CZE HUN AUT DEU BEL (exact) SWE LUX NLD NOR IRL KOR TUR MEX JPN GBR NZL CAN AUS ISL CHE 36

37 Conclusies en beleidsaanbevelingen 37

38 Conclusies vergelijking vraag en aanbod Vraag is niet zoveel toegenomen in belangrijke sectoren in begin periode, meest recente jaren is dit wel het geval gebleken Instroom onderwijs is, zelfs gecorrigeerd voor dubbeltellingen, aanzienlijk geweest, heeft dan inzinking gekend en nu terug hersteld op hoog niveau Blijkbaar is recrutering niet volledig vanuit schoolsysteem (wel meer in ziekenhuis): blijkbaar verhuist men van ziekenhuis naar andere sectoren in de zorgsector Uitstroom in de meeste sectoren via pensioen, is beperkt omdat sector nog redelijk jong is, maar geschiedt toch redelijk vroeg Deeltijds werk schijnt niet meer zo sterk toe te nemen; was vooral hoger dan onze aannames in 98; verschil tussen Vlaanderen en Franstalige Gemeenschap minder uitgesproken; verschilt wel nog aanzienlijk tussen sectoren/beroepsgroepen; is zich blijkbaar op een hoger niveau aan het nestelen omdat HO meer voltijds werken 38

39 Conclusies vergelijking vraag en aanbod Probleem blijft : verslindt de sector verhoudingsgewijs niet te veel personeel omdat de graad van deeltijds werk hoog blijft kwalificatieverschuivingen kunnen deze stromen nog extra beïnvloeden 39

40 Conclusies toekomstverkenning onderwijsaanbod tot 2020 Tussen à nieuwe verpleegkundigen zullen hun weg vinden Rond de à verzorgenden zullen bovendien afstuderen zonder verder te studeren De instroom voor para-medische beroepen blijft hoog Een evaluatie van de aanbodzijde kan niet zonder zicht op de vraagzijde (waar ook hypothesen rond de aanbodzijde die reeds in de arbeidsmarkt zijn genomen) 40

41 Conclusies toekomstverkenning vraagzijde Voor de meeste zorgsectoren is een maximalistisch vraagscenario verondersteld De expansie in de ziekenhuissector is de komende 20 jaar niet zoveel groter dan op basis van de demografische vooruitzichten kon verwacht worden In werkelijkheid is er de jongste 5 jaar wel aanzienlijk veel personeel bijgekomen De kwalificatiemix (die substantieel gewijzigd is) wordt verder constant verondersteld De expansie is op lange termijn vooral aanzienlijk in de ouderenzorg en de thuiszorgdiensten Er zijn scenario s denkbaar die een minder grote expansie veronderstellen, en ook een minder grote toename van hooggekwalificeerden, en dit zowel in de ziekenhuissector als in de ouderenzorg als in de thuiszorg 41

42 Conclusies toekomstverkenning confrontatie vraag en aanbodzijde Voor de globale zorgsector zal de vraag naar verpleegkundigen (maximale hypothese) kunnen voldaan worden door een gemiddelde instroom van verpleegkundigen; indien de sector sterker zou stijgen en de interesse voor het beroep laag zou blijven dan zouden er tekorten kunnen ontstaan Deze tekorten zullen zeker ontstaan indien opleidingen in de verpleegkunde zouden verdwijnen; de bestaande dienen behouden en tevens zou het gamma kunnen uitgebreid worden (universitaire verpleegkundigen enerzijds, zorgkundigen anderzijds, meer aandacht voor geriatrische verpleegkunde, behoeften voor bepaalde specialismen) De aantrekkingskracht voor de verpleegkundeopleidingen buiten het TSO en BSO moet een aandachtspunt zijn (net zoals de 4de graad BSO zijn aantrekking moet herwinnen voor TSO) 42

43 Conclusies toekomstverkenning confrontatie vraag en aanbodzijde De vraag naar verzorgenden schijnt sterker toe te nemen zodanig dat er hier tekorten dreigen te ontstaan; dit zet een druk op de doorstromingsmogelijkheden naar verpleegkundigen; kan bij de vraagzijde substitutie aanwakkeren (is in het verleden gebeurd door de ruime markt van verpleegkundigen) en hangt samen met de aantrekkingskracht (die hoog is) van TSO en BSO in zorgopleidingen. De huidige inspanningen om een ruimere instroom te garanderen moeten verder gezet worden (o.m. functiedifferentiatie, brugprogramma s, erkenning competenties, enz.) 43

44 Conclusies toekomstverkenning confrontatie vraag en aanbodzijde Deze evolutie gebeurt onder de hypothesen dat pensionering niet noemenswaardig verandert; ook graad deeltijds werken en de arbeidsduur verandert niet. Vervroegde pensionering en doortrekken van de huidige graad van deeltijds werk kan de vraag naar arbeidskrachten doen toenemen; veralgemeende arbeidsduurvermindering komt opnieuw meer op het voorplan en blijft in onze ogen een factor die louter mechanisch het arbeidsaanbod inkrimpt, maar gedragsmatig aantrekkingskracht en aanbod kan doen toenemen en een alternatief blijft voor vroegtijdige pensionering en stimuleren (via diverse stelsels) van deeltijds werk. Dit betekent dat men op termijn het debat van de verlenging van de feitelijke loopbaan zal moeten aangaan, en de voorwaarden (van kwaliteit van de arbeid) waaronder dit kan gebeuren. 44

45 Aanbevelingen voor het onderwijsstelsel Hoge interesse voor zorgopleidingen in secundair onderwijs Hoge interesse voor zorgopleiding in HO Dalende interesse jongste jaren vooral voor 4e graad BSO Hoge interesse voor aanvullende opleiding en tweede diploma, vaak in de lijn van eerste diploma, in de zorgsector, wat interesse voor beroep bevestigt Voortgezette opleiding voor TSO leerlingen met voldoende slaagkans niet voorhanden? 4de graad BSO is voor hen niet aantrekkelijk Volwassenopleidingen zijn doenbaar maar onvoldoende ingebed in onderwijslandschap Afwijking tussen studiekeuze en tewerkstellingsmogelijkheden blijven opvallen, bijvoorbeeld maatschappelijk werk, opvoeders, verzorgenden minder, opleiding kinderzorg en ouderzorg 45

46 Aanbevelingen voor het onderwijsstelsel BSO-opleiding mist blijkbaar een finaliteit en waardering sinds Ronde Tafel (eventueel zelfs vroeger)/ hervorming van inbedding in secundair onderwijs/opdoeken van de opleiding ziekenhuisassistent/nieuwe geruchten om de opleiding gediplomeerde verpleegkunde in vraag te stellen zijn uit ten boze en riskeren twijfel te zaaien over de plaats van de opleiding: is self fulfilling prophecy Is er geen gebrek aan aanbod van bepaalde opleidingen (wetende dat er uiteraard ook gevaar bestaat van kanibalisme): herinnert ons wel aan vroegere Europese conclusie dat er schaarste aan personeel ontstond door gebrek aan middelen/aanbod in het onderwijs; twijfel kan geformuleerd worden omtrent de noodzaak van een specifieke opleiding vroedkunde 46

47 Aanbevelingen voor het onderwijsstelsel Zoals reductie van het onderwijsaanbod het aantal studenten doet dalen (cfr. Hogeschoolopleidingen kiné), kan een uitbreiding het aantal doen toenemen Heroriëntering van beroepsgroepen: de her/bij-scholingspiste voor kiné naar verpleegkundigen heeft misschien meer zin voor andere opleidingen in de zorgsector (TSO, opvoeders, maatschappelijk werk) De zorgkundige opleiding lijkt te voldoen aan de aspiraties van de jongeren (om verder te studeren) en de behoeften van de sector (aan meer arbeidskrachten). Maar men definieert ze best op een tweejarig niveau, aantrekkelijk voor zowel BSO en TSOstudenten; is hiermee de opleiding ziekenhuisassisten terug ingevoerd? (deze heeft historisch zijn belang aangetoond) 47

48 Randbemerkingen Toch wel erg complexe structuur van het modulair onderwijs, en de BAMA wat maakt dat statistieken over de instroom minder betrouwbaar worden Geringe aandacht voor manpwoerplanning die onderwijsplanning en zorgplanning is: onaangepast aanbod van diploma s en opleidingen (voorbeeld De zorgkundige opleiding lijkt te voldoen aan de aspiraties van de jongeren (om verder te studeren) en de behoeften van de sector (aan meer arbeidskrachten). Maar men definieert ze best op een tweejarig niveau, aantrekkelijk voor zowel BSO en TSOstudenten; is hiermee de opleiding ziekenhuisassisten terug ingevoerd? (deze heeft historisch zijn belang aangetoond) 48

49 Conclusies Brussel Het Brussels hoofdstedelijk gewest is een open gewest voor studerenden, zorgberoepen, zorgvragenden Jobcreatie is aanzienlijke en vergelijkbaar met rest van het land Toch is er ook een belangrijke werkloosheid voor verzorgenden Maar blijft er nog een aanzienlijk groeipotentieel Vraag naar nieuwe verpleegkundigen en verzorgenden onvoldoende gekend maar minimaal 300 verpleegkundgen en 200 verzorgenden Aantal afgestudeerden in Brussel en periferie liggen daar nog boven maar toch zijn inspanningen nodig om aanbod uit te breiden Interesse bij Franstalige allochtonen is zeer hoog voor deze opleidingen, bij de Franstalige Belgen lager en bij de Nederlandstaligen uitzonderlijk laag 49

50 Conclusies Brussel De 4de graad BSO en de opleidingen verzorgenden zijn aan Franstalige kant maar zeker ook aan Nederlandstalige kant onvoldoende uitgebouwd en gestimuleerd, maar is nu aan een herontdekking toe via de stimulering in Vlaanderen van het Hoger Beroepsonderwijs HBO Ook de slaagkansen zijn onvoldoende verzekerd Opportuniteiten voor herwaardering van beroeps en technisch onderwijs zijn aanzienlijk Het zijn evenveel opportuniteiten voor leerlingen en studenten van emancipatie, integratie en werk De sector zelf moet zich verder bezinnen over structuur van zijn vraag naar zorgberoepen, en is daar overigens ernstig mee begonnen (cfr. de discussie over de rol van de huisartsassistente, de plaats van de zorgkundige in de thuisverpleging) 50

51 Publicaties in het Nederlands en het Frans: enkele voorbeelden REEKS 1: IN HET KADER VAN HET PROJECT VRAAG NAAR EN AANBOD VAN ZORGBEROEPEN, PROGNOSES TOT 2000 EN SCENARIO S TOT 2010 Voorbeeld: Deschamps M., Leclercq A., Pacolet J., Leroy X., Gos E. & Lorant V. (1998), Vraag naar en aanbod van zorgberoepen in België, prognoses tot 2000 en scenario s tot Deel 1: Verpleegkundigen en het verplegend werk, HIVA-K.U.Leuven/SESA-UCL, Leuven/Bruxelles, 260 p. Leclercq A., Deschamps M., Leroy X., Pacolet J., Lorant V. & Gos E. (1998), Offre et demande de travail infirmier et soignant en Belgique, projections jusqu en 2000 et scé narios jusqu en Tome 1: Travail infirmier et praticiens de l art infirmier, SESA-UCL/HIVA-K.U.Leuven, Bruxelles/Leuven, 260 p. REEKS 2 : IN HET KADER VAN HET PROJECT PLUS EST EN VOUS HERBEKEKEN. MANPOWERPLANNING IN DE ZORGSECTOR EN DE SOCIOCULTURELE SECTOR Voorbeeld: Pacolet J. & Leroy X. (2002), Plus est en vous herbekeken. Manpowerplanning in de zorgsector en de socioculturele sector. Deel 6. Synthese voor de zorgsector in België , HIVA-K.U.Leuven/SESA- UCL, Leuven/Brussel. Leroy X. & Pacolet J. (2002), Plus est en vous révisé. Manpower Planning dans le champ de la santé et de l aide sociale. Synthèse pour la Belgique , SESA-UCL/HIVA-K.U.Leuven, Bruxelles/Leuven. 51

52 Publicaties in het Nederlands en het Frans: enkele voorbeelden REEKS 3. LIJST VAN PUBLICATIES GEREALISEERD IN HET KADER VAN HET INTERUNIVERSITAIR ONDERZOEKSPROJECT WETENSCHAPPELIJKE WERKGROEP BIJ DE PLANNINGSCOMMISSIE VAN DE FOD VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU Voorbeelden: Deliège D., Pacolet J., Artoisenet C., Cattaert G. & Lorant V. (2004), Ressources humaines en santé: offre, demande et «besoins» actuellement et à l avenir/ Manpowerplanning voor gezondheidsberoepen - Phase 1. Analyse de l existant / Fase 1. Analyse van de huidige situatie, Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu Pacolet J., Coudron V., Merckx S., Cattaert G. & Peetermans A. (2005), Het planningsmodel kinesitherapie, Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu Pacolet J., Merckx S., (2006), Manpowerplanning voor de verpleegkunde en vroedkunde in België: synthese, Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu 52

53 Publicaties in het Nederlands en het Frans: enkele voorbeelden Twee eerste reeksen: beschikbaar op het HIVA Prof. dr. Jozef Pacolet Sigrid Merckx HIVA - K.U.Leuven Parkstraat 47 - bus 5300 B-3000 Leuven Publicatieverantwoordelijke en bestellingen: Liesbeth Villa (liesbeth.villa@hiva.kuleuven.be) Derde reeks: ook beschikbaar via de FOD Volksgezondheid FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu DG2 - Basisgezondheidszorg Dienst Organisatie & Planning Eurostation, blok 2 Victor Hortaplein 40, bus 10 B-1060 Brussel Call-center: info@health.fgov.be 53