KRISTOF JENNES Op zoek naar het geluk: Epicurus DE FILOSOFIE VAN EPICURUS EN HAAR HEDENDAAGSE RELEVANTIE

Transcriptie

1 KRISTOF JENNES Op zoek naar het geluk: Epicurus DE FILOSOFIE VAN EPICURUS EN HAAR HEDENDAAGSE RELEVANTIE

2 1 Inleiding KRISTOF JENNES Op zoek naar het geluk: Epicurus De filosofie heeft van bij haar ontstaan een tweevoudige motivatie gehad. In de eerste plaats is zij gericht op het zoeken naar inzicht, naar een theoretische verantwoording van de gehele werkelijkheid of een deel ervan. Naast het zoeken naar inzicht is de filosofie echter ook gericht op het zoeken naar geluk. Filosofie wordt in deze optiek een soort van levenswijsheid die de mens gelukkig moet maken. Deze dubbele doelstelling van de wijsbegeerte komt zeer duidelijk naar voren in het werk van Epicurus. Toen ik begin dit jaar voor het eerst geconfronteerd werd met verscheidene filosofische stromingen sprak het epicurisme me meteen aan. Vooral het feit dat Epicurus als een van de eersten het persoonlijke geluk vooropstelt en dit op een systematische en verstandelijke wijze tracht te doen, wekte mijn interesse op. Een geschikte filosoof vinden voor deze kandidatuurscriptie was dan ook niet zo moeilijk. Epicurus ( v.chr.) is de grondlegger van het naar hem genoemde epicurisme. Dat richt zich in de eerste plaats op het zoeken naar geluk, waarin lust het sleutelwoord is. Toch is het epicurisme geen filosofie die zegt dat de mens er maar op los moet leven. Integendeel, soberheid en zelfredzaamheid zijn belangrijke begrippen in de epicuristische filosofie. Om dat geluk te bereiken dient de mens ook inzicht te hebben in de werkelijkheid. Daarom gaat Epicurus ethiek gepaard met een uitgebreide en zorgvuldig geconstrueerde fysica. Volgens Epicurus en de zijnen is het namelijk essentieel te weten hoe de wereld in elkaar zit, wil men het geluk bereiken. In deze scriptie duik ik dieper in het werk van Epicurus. In een eerste deel bespreek ik het leven ( 1) en het werk ( 2) van Epicurus. In een tweede deel ga ik dieper in op hoe Epicurus genot ziet ( 3) en in welke mate het epicurisme vandaag de dag nog relevant kan zijn ( 4). In een beknopte samenvatting tenslotte ( 5) tracht ik het epicurisme zo goed mogelijk te typeren. Voor dit werk werd hoofdzakelijk gebruik gemaakt van de drie overgebleven leerbrieven van Epicurus (de brief aan Herodotus, Pythocles en Menoiceus) en van een overzicht van de hoofdstellingen. Van dit alles werd de Engelse vertaling gebruikt. Ondanks de vele werken die Epicurus gepubliceerd heeft, zijn dit zowat de enige documenten die van zijn oeuvre zijn overgebleven. Ondanks hun beperktheid qua omvang geven ze toch een goed beeld van de hoofdlijnen van de epicuristische filosofie. Het leven van Epicurus We bevinden ons in de hellenistische periode, omstreeks de 3 e eeuw voor Christus. In deze periode worden de eerder kleine gemeenschappen onder invloed van de veroveringen van Alexander de Grote opgelost in grote politieke entiteiten die de gehele wereld lijken te omvatten. Hierdoor gaat de mens zich richten op zijn eigen leven, hij wordt op zijn individuele bestaan teruggeworpen. Meer dan ooit komt hierdoor de vraag hoe persoonlijk geluk te bereiken valt naar boven. In deze periode moeten we Epicurus ( v.chr.) situeren. Epicurus wordt geboren op het eiland Samos, maar zal het 2

3 3 grootste deel van zijn leven doorbrengen in Athene. Tijdens zijn jeugd ondergaat hij verschillende wijsgerige invloeden, onder meer die van Democritus. De invloed van Democritus is vooral in de fysica van Epicurus onmiskenbaar. Omstreeks 306 v.chr. stichtte Epicurus zijn eigen school, die eigenlijk eerder een hechte leefgemeenschap van volgelingen was. Deze school, gelegen te Athene, staat beter bekend onder De tuin van Epicurus. In de oudheid stond deze tuin bekend om haar besloten karakter, de grote loyaliteit aan Epicurus en de hechte vriendschapsbanden tussen de volgelingen van Epicurus onderling. Epicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek was. De wijsbegeerte wordt zo een praktische wetenschap, die beoefent moet worden omdat zij een leven als een god beloofd. Het maatschappelijke krijgt bij hem dan ook een ondergeschikte rol. Men dient zich zo weinig mogelijk in te laten met het politieke en maatschappelijke leven. Dat blijkt ook uit het feit dat Epicurus vrouwen en slaven toelaat in zijn tuin. Binnen deze tuin werd Epicurus zelf bewonderd en gevierd als een god. Zo bepaalt Epicurus in zijn testament onder andere dat zijn verjaardag elk jaar plechtig gevierd moet worden. Niet iedereen is het eens over de hierboven gemaakte schets van Epicurus. Er doen ook verhalen de ronde die Epicurus beschouwen als een bon-vivant die zich te over deed aan voedsel, drank en seks. Deze geluiden kunnen echter op minder betrouwbaarheid rekenen, vermits ze vooral komen van afvallige leerlingen of personen die het niet eens zijn of waren met Epicurus fysica of ethiek. De mogelijkheid tot het verkeerd begrijpen van het epicurisme komen we vandaag de dag nog steeds tegen in enkele definities van het epicurisme. Hierop komen we terug in 4.1. De filosofie van Epicurus Zoals eerder al aangehaald, is filosofie voor Epicurus een beoefening van alles wat ons geluk verschaft. De mens moet zich richten op datgene wat ons het hoogst mogelijke genot verschaft. Daarom wordt de epicuristische filosofie gekarakteriseerd als hedonistisch. Het uiteindelijke doel - het opperste geluk - verwoordt Epicurus als ataraxia, een soort van onverstoorbare gemoedsrust, een algemene tevredenheid over het leven. Het is dus duidelijk dat de ethiek - de zoektocht naar het geluk en het goede - centraal staat in deze filosofie. Dat wil echter niet zeggen dat de fysica en de kenleer verworpen moeten worden. Integendeel, wie geen inzicht heeft in hoe de wereld in elkaar zit, leeft volgens Epicurus in angst en onrust, en zal hierdoor het geluk niet kunnen vinden. Deze filosofie zet Epicurus uiteen in heel wat werken. Hiervan zijn slechts drie leerbrieven en twee reeksen hoofdstellingen volledig bewaard gebleven. Hoewel dit slechts een zeer beperkte selectie is uit het grote oeuvre dat Epicurus moet gehad hebben, geven deze documenten toch zeer goed de inhoud van de epicuristische filosofie weer. In al deze werken komt duidelijk naar voren dat de epicuristische ethiek een levenswijsheid is, die het geluk beloofd aan wie bereid is volgens deze filosofie te leven. De kern van het epicurisme zou men kunnen samenvatten in vier formules ( het viervoudig medicijn ): 1 De goden doen niets; 2 de dood betekent niets; 3 lust is gemakkelijk te bereiken en 4 onlust is gemakkelijk te negeren of te vermijden. In de brief aan Herodotus zet Epicurus zijn fysica op beknopte wijze uiteen. Deze brief werd door hemzelf de kleine samenvatting genoemd, en handelt voornamelijk over de kenleer en de waarneming. In de brief aan Pythocles behandelt Epicurus de hemelverschijnselen. Hiermee wil hij vooral aantonen dat 4

4 5 meteorologische verschijnselen als regen of donder niets te maken hebben met de goden. Hij wil doen inzien dat de goden zich niet bezighouden met wat hier op aarde gebeurt en we bijgevolg geen angst moeten hebben voor de goden. Samen met de brief aan Herodotus geeft de brief aan Pythocles dus de hoofdlijnen van de epicuristische fysica weer. De epicuristische ethiek wordt behandeld in een korte brief aan Menoiceus. Deze brief beoogt aan te tonen waarin het goede leven ligt; op welke manier de mens gelukkig kan worden. De lezer wordt hierin opgeroepen tot het bestuderen en vooral het in de praktijk brengen van het epicurisme, dat de grondbeginselen van een gelukkig leven biedt. De authentieke en Vaticaanse leerstellingen tenslotte zijn beknopte en makkelijk te memoriseren spreuken die zowel betrekking hebben op de epicuristische fysica als op de ethiek. Ze werden uit het hoofd geleerd door de volgelingen van Epicurus, om ten allen tijde een citaat van de meester zelf bij de hand te hebben. In wat volgt zullen we elk van de hierboven beschreven documenten (de leerbrieven én de leerstellingen) uitvoeriger bespreken. Brief aan Herodotus In de brief aan Herodotus vat Epicurus zijn materialistische fysica samen. Dit alles met als doel aan te tonen hoe de werkelijkheid in elkaar zit en te laten zien dat de mens geen angst moet hebben voor de dood of de goden. Als empiricus vertrekt Epicurus vanuit de waarneming. De waarneming is de maatstaf voor het verklaren van de werkelijkheid. Voor Epicurus is iets dan ook onwaar als er geen sprake is van bevestiging of wel sprake is van weerlegging door de waarneming, terwijl er waarheid in het spel is bij bevestiging of niet-weerlegging door de waarneming. De waarneming zelf kan ons ook nooit bedriegen (in het oordeel dat we aan die waarneming toekennen kunnen we echter wel fouten maken). Toch zijn er onduidelijke dingen, dingen die niet meteen vanuit de waarneming kunnen worden afgeleid zoals de dingen die niet met het blote oog kunnen worden waargenomen en de verschijnselen aan de hemel. Voor zulke zaken moeten we ons beroepen op analoge verschijnselen in de waarneming. Grofweg zouden we kunnen stellen dat deze brief aan Herodotus de dingen behandelt die niet met het blote oog kunnen worden waargenomen (in de brief aan Pythocles worden de hemelverschijnselen uiteen gezet). Voor Epicurus bestaat de wereld uit lichamen en lege ruimte waarin de lichamen plaats hebben om te zijn. De lichamen zelf bestaan uit ondeelbare en onveranderlijke elementen, die we verder atomen zullen noemen. De epicuristische fysica is dus atomisch en materialistisch opgevat. Op dat vlak staat Epicurus lijnrecht tegenover bijvoorbeeld Aristoteles, die stelt dat alles tot in het oneindige deelbaar is en zijn doel zo goed mogelijk probeert te verwezenlijken. Voor Epicurus is onze geordende wereld toevallig tot stand gekomen. Bovendien stelt hij dat er naast onze wereld nog andere werelden kunnen bestaan. De ondeelbare atomen vormen een belangrijk gegeven in de epicuristische fysica. Deze atomen zijn oneindig in aantal en bovendien verschillen ze erg in vorm en grootte (ze kunnen echter nooit zo groot zijn dat ze met de zintuigen worden waargenomen). Omdat deze atomen onveranderlijk zijn, blijven ze intact bij de ontbinding van het lichaam waarvan ze deel uitmaakten. Het kan immers niet dat iets niets wordt en omgekeerd. Epicurus drijft zijn materialistische, atomische fysica verder door wanneer hij spreekt over de ziel. Deze is een soort van wind en vuur bestaande uit zeer fijne deeltjes die door het menselijk lichaam 6

5 7 stroomt. Omdat de ziel verantwoordelijk is voor de waarneming, kan Epicurus ook zeggen dat het lichaam geen waarnemingsvermogen heeft wanneer de mens sterft, wanneer dus zijn ziel verdwenen is. Dit vormt een zeer belangrijk punt omdat het alvast één van de twee angsten van de mens, namelijk de angst voor de dood, kan wegnemen. Epicurus stelt dat de dood de mens niet aangaat. Als de dood er is, zijn wij er immers niet meer, en zolang wij er zijn, is de dood er nog niet. Wanneer hij sterft, verliest de mens immers elke waarneming en worden de atomen waaruit hij bestaat opgelost in iets anders. Hierdoor hoeft de mens niet bang te zijn voor een hiernamaals waarin hij gestraft kan worden. Brief aan Pythocles In zijn brief aan Herodotus stelde Epicurus reeds dat taal en cultuur door de mens tot stand zijn gekomen, en dus niet gegeven zijn door goden. Ook stelde hij reeds duidelijk dat bewegingen van de hemellichamen niet geleid worden door een bepaalde macht. In deze brief gaat Epicurus verder met het wegnemen van de tweede angst van de mens: de angst voor de goden. In de brief aan Pythocles, die trouwens geschreven is op vraag van Pythocles zelf, behandelt Epicurus de verschijnselen aan de hemel. Ook deze verschijnselen zijn niet rechtstreeks uit de waarneming te verklaren en vragen dus enige verduidelijking. Ze verdienen daarenboven bijzondere aandacht, omdat zulke verschijnselen op meerdere manieren te verklaren zijn. Er zijn immers meerdere verklaringen die met de waarneming overeenstemmen en dus aanspraak kunnen maken op geldigheid. Het belang van de meerdere verklaringen is groot, omdat men zich op die manier niet beperkt tot één verklaring en dus niet vervalt tot de mythe, die dat wel doet. Die mogelijkheid van verschillende verklaringen past Epicurus toe op concrete verschijnselen zoals sneeuw, donder en kometen. Bij elk van deze zoekt hij naar analogieën uit de dagelijkse waarneming. Elk van deze analogieën kan aanspraak maken op geldigheid. Zo kan bijvoorbeeld het licht van de maan op twee manieren verklaard worden: de maan kan uit zichzelf licht geven, maar kan evengoed licht uitstralen doordat de zon er op schijnt. Ook in het dagelijks leven zien we immers dat dingen ofwel zelf licht geven, ofwel hun licht van elders krijgen. Moest er naast deze twee mogelijkheden nog een andere zijn die verklaart waarom iets licht kan uitstralen, zou deze evengoed aanspraak kunnen maken op geldigheid. Net zoals dat het geval was bij de angst voor de dood, is ook de angst voor de goden makkelijk weg te nemen door het gezond verstand te gebruiken. Epicurus betwist niet dat er goden zijn. We hebben immers een natuurlijk algemeen begrip van de goden: het zijn onsterfelijke en gelukzalige wezens. Waar het hem echter om gaat is aan te tonen dat de goden zich niet bezighouden met menselijke aangelegenheden. Principes als bezorgdheid, onlust en straf passen niet bij het natuurlijk begrip dat we van de goden hebben. Het is dus dwaas te denken dat goden zich zouden bezighouden met onze wereld. De goden zijn als het ware volmaakte wezens die zonder zorgen in een andere wereld leven. Brief aan Menoiceus Hoewel de brief aan Menoiceus de kortste is qua omvang, geeft ze toch het best de epicuristische filosofie weer. Daar waar de brieven aan Herodotus en Pythocles een eerder wetenschappelijke 8

6 9 inhoud met als doel het wegnemen van de angst voor dood en goden hadden, richt Epicurus zich in deze brief aan Menoiceus op de ethiek. Hij legt hierin uit hoe de epicuristische levenswijsheid verwerkelijkt moet worden in het persoonlijk leven. In de eerste alinea van de brief aan Menoiceus vinden we volgende zin: So we must exercise ourselves in the things which bring happiness, since, if that be present, we have everything, and, if that be absent, all our actions are directed towards attaining it. Deze zin toont mooi aan hoe Epicurus de ethiek en zelfs het hele leven ziet: als een beoefening van datgene wat ons geluk brengt. In deze brief spoort Epicurus jong en oud letterlijk aan tot het in praktijk brengen van zijn filosofie. Hierboven werd al gezegd dat de epicuristische filosofie kan worden samengevat in vier punten. In de eerste alinea s van de brief aan Menoiceus bespreekt Epicurus twee van deze punten (die hij bewijst in de brieven aan Herodotus en Pythocles, die al eerder in deze scriptie werden toegelicht): 1 de goden doen niets en 2 de dood betekent niets. De twee andere punten, namelijk 3 lust is gemakkelijk te bereiken en 4 onlust is gemakkelijk te negeren of vermijden, worden uitvoeriger besproken in deze brief. Het bereiken van het doel van het gelukkige leven, ataraxia (de gezondheid van het lichaam en de onverstoorde staat van de ziel), is volgens Epicurus niet moeilijk. Er dienen slechts enkele regels nageleefd te worden die erop gericht zijn onlust te vermijden en lust te verkrijgen. Lust staat voor Epicurus gelijk met het goede, en wordt meestal negatief geformuleerd als het afwezig zijn van onlust. Dat goede, gelukzalige leven ligt trouwens voor iedereen die dat wil binnen handbereik. De negatieve formulering van lust toont aan dat we lust hier niet moeten begrijpen als zoveel mogelijk pret en genot. Integendeel: ataraxia kan slechts bereikt worden mits een goed begrepen, sobere en weloverwogen levenswijze. When we say, then, that pleasure is the end and aim, we do not mean the pleasures of the prodigal or the pleasures of sensuality, but the absence of pain in the body and of trouble in the soul. Epicurus stelt dan ook heel duidelijk dat de wijze zich meer richt op het kwalitatieve dan op het kwantitatieve aspect. Veel is zeker niet beter dan het meest aangename. Het is dan ook beter dat we in sommige gevallen niet moeten kiezen voor lust, omdat sommige lusten uiteindelijk kunnen leiden tot een grote onlust. Kiezen voor onlust kan dus worden verantwoord, indien dit op langere termijn meer lust kan opleveren. Men dient dus zeer bewust en weloverwogen te leven, ook al ligt de toekomst niet geheel in onze macht. De gevolgen van een epicuristische levenswijze worden verwoordt in de laatste alinea van de brief aan Menoiceus: Exercise yourself in these and related precepts day and night, both by yourself and with one who is like-minded; then never, either in waking or in dream, will you be disturbed, but will live as a god among men. For man loses all semblance of mortality by living in the midst of immortal blessings. In 3 ga ik dieper in op het geluk bij Epicurus. De leerstellingen De authentieke (Ratae Sententiae) en Vaticaanse leerstellingen (Sententiae Vaticanae) zijn bondig geformuleerde wijsheden die het epicurisme kenmerken, vooral dan wat betreft de epicuristische ethiek. Ze bevatten uiteraard grotendeels inhouden die hierboven reeds uiteengezet zijn in de brieven. Daarom zal ik uit deze verzameling stellingen enkel bespreken wat hierboven nog niet aan bod is gekomen. 10

7 11 Wat betreft pijn stelt Epicurus dat deze makkelijk te vermijden of te negeren is. Hevige pijn duurt immers kort en milde pijn is makkelijk dragen. Bij pijnlijke momenten kan men bovendien best terugdenken aan de goede dingen des levens. Zo stuurt Epicurus op zijn sterfbed een brief naar Idomeneus waarin hij zegt dat hij hevige pijn heeft, maar toch denkt aan de mooie momenten en gesprekken die hij met Idomeneus gevoerd heeft. Ook wanneer onze vrienden sterven, moeten we terugdenken aan de goede momenten die we met hen beleefd hebben. Om zich zo goed mogelijk op het individuele geluk te kunnen richten, dient men een rustig bestaan te leiden en zich zoveel mogelijk van het maatschappelijke leven af te zonderen. Door deze verborgenheid ontstaat trouwens de meest zuivere vorm van veiligheid. Hier kan men zeggen dat het epicurisme een contradictie vertoont. Epicurus zegt namelijk ook dat macht en koningschap ervoor zorgen dat de mens zich veilig voelt. Wanneer iedereen zijn leer zou volgen en dus verborgen zou leven, zou er niemand meer zijn om de staat te besturen. Vriendschap is in de tuin van Epicurus zeer belangrijk. Hij stelt zelfs dat van alle middelen tot volledig levensgeluk die de wijsheid ons verschaft, het verwerven van vriendschap verreweg het belangrijkst is. Bovendien kan vriendschap ook beschouwd worden als een veiligheid binnen de grenzen van het beperkte menselijk bestaan. Toch vind elke vriendschap zijn oorspong in het voordeel dat ze brengt. Het is pas in een later stadium dat vriendschap omwille van zichzelf een grote deugd wordt. Rechtvaardigheid wordt door Epicurus beschouwd als een verdrag tussen mensen onderling. Het is een afspraak die zegt elkaar niet te benadelen. Wie deze afspraak niet naleeft, zal tot op de dag van zijn dood geteisterd worden door onzekerheid en onrust. Men kan immers nooit weten of de waarheid ooit aan het licht zal komen. Rechtvaardigheid en een goed leven gaan hand in hand. Hoe ziet Epicurus het genot? Het wegnemen van de angst voor de dood en de goden is een zaak van inzicht. Wie inzicht heeft in de epicuristische fysica is bevrijd van deze angsten. Het verkrijgen van lust (het streven naar genot) en het daarmee samenhangende vermijden van onlust is echter een zaak van persoonlijke inspanning, het is een levenswijze. Omdat dit enige toelichting vraagt, ga ik hier uitvoeriger in op het doel van het gelukkige leven: ataraxia. Dit doe ik aan de hand van de hiervoor relevante leerstellingen. In wat volgt ga ik dus na hoe een gelukkig leven volgens Epicurus concreet kan worden verwezenlijkt. Achtereenvolgens zal ik de verlangens, soberheid en zelfredzaamheid, de verering van de wijze en de sociale aangelegenheden bespreken. Verlangens, soberheid en zelfredzaamheid The magnitude of pleasure reaches its limits in the removal of all pain. When such pleasure is present, so long as it is uninterrupted, there is no pain either of body or of mind or of both together. (RS 3) Deze spreuk toont zeer mooi aan hoe Epicurus de lust begrijpt: als een afwezigheid van onlust. Het vermijden van pijn of verdriet is helemaal niet zo moeilijk. Hevige pijn duurt immers kort en langdurige pijn is makkelijk te dragen. Wanneer we verdriet hebben door een bepaald verlies, moeten we hierom trouwens niet treuren, maar wel in dankbare herinnering leven met wat geweest is. Het bereiken van ataraxia is dus niet een zaak van actieve genietingen, maar een zaak van vermijden van pijn en onrust. 12

8 13 Wanneer die toestand bereikt is, moet de mens niets anders meer najagen. Dat het nastreven van lust niet betekent dat men zo uitbundig mogelijk moet leven, wordt eveneens duidelijk wanneer Epicurus spreekt over de verlangens: Of our desires some are natural and necessary, others are natural but not necessary; and others are neither natural nor necessary, but are due to groundless opinion. (RS 29) In een gelukkig leven dient de mens enkel die verlangens te bevredigen die tot pijn leiden als ze niet bevredigd worden, zoals bijvoorbeeld de honger. Deze verlangens zijn zeer beperkt in aantal en dus zeer makkelijk te bevredigen. Dat soberheid leidt tot geluk, blijkt trouwens ook uit andere leerstellingen zoals Nothing is enough to someone for whom what is enough is little. (SV 68) en The cry of the flesh is not to be hungry, thirsty, or cold; for he who is free of these and is confident of remain so we might vie even with Zeus for happiness. (SV 33) Tegelijk stelt Epicurus dat de andere verlangens mogen nagestreefd worden. In theorie heeft Epicurus zelfs niets tegen het nastreven van actieve genietingen die genot brengen. Hierbij moet men echter opletten: vele dingen die nu lust geven leveren op langere termijn onlust op, zoals het overmatig gebruik van drank en voedsel. No pleasure is a bad thing in itself, but the things which produce certain pleasures entail disturbances many times greater than the pleasures themselves. (RS 8) Wie inzicht heeft in de verlangens en het daarmee verbonden vermijden van onlust, zal zich niet vlug laten verontrusten door externe omstandigheden. Doordat de wijze gewend is aan een sober leven, zal hij zich in alle omstandigheden kunnen behelpen. Deze zelfredzaamheid wordt mooi verwoord in Vaticaanse leerstelling 44: The wise man who has become accustomed to necessities knows better how to share with others than how to take from them, so great a treasure of self-sufficiency has he found. (SV 44) Verering van de wijze Dat het zoeken naar geluk samen gaat met het verkrijgen van inzicht in de fysica heeft alleen te maken met het wegnemen van de angsten van de mens. De epicuristische fysica heeft dus geen enkel ander doel dan in dienst te staan van de ethiek. If we had never been troubled by celestial and atmospheric phenomena, nor by fears about death, nor by our ignorance of the limits of pains and desires, we should have had no need of natural science. (RS 11) Voor Epicurus is de wijze dan ook niet de fysicus, maar wel hij die een gelukkig leven leidt zonder angst en met inzicht. De wijze man zal zich niet laten leiden door toeval of andere externe omstandigheden, maar zal zich steeds beroepen op de rede. Datgene wat hij zuiver inziet, zal hij in de praktijk brengen en daarom leven als een god onder de mensen. Het gelukkige leven komt immers niet tot stand door actieve genietingen, maar door nuchter denken, dat niet alleen de gronden onderzoekt van elk kiezen en vermijden, maar ook de ongegronde meningen uitbant waardoor de grootst mogelijke onrust zich van onze geest meester maakt. Het beoefenen van de filosofie is voor Epicurus zelf trouwens genot. In the study of philosophy pleasure accompanies growing knowledge; for pleasure does not follow learning; rather, learning and pleasure advance side by side. (SV 27) De wijsbegeerte is voor Epicurus een zeer belangrijke aangelegenheid die ernstig moet worden genomen. Dit vergelijkt hij met de menselijke gezondheid. We hebben immers geen behoefte aan de schijn van gezondheid, 14

9 maar aan echte gezondheid. Die redenering gaat ook op voor wijsheid en geluk. Kwantiteit en kwaliteit 15 Sociale aangelegenheden De soberheid die moet worden nagestreefd komt ook tot uiting wanneer Epicurus spreekt over de sociale aangelegenheden. Epicurus meent dat de mens zich zo weinig moet inlaten met het politieke en een rustig, afgezonderd leven moet leiden. Zijn tuin was hiervan een mooi voorbeeld. We must free ourselves from the prison of public education and politics. (SV 58) Hiermee staat Epicurus haaks op het stoïcijnse ideaal, dat in die tijd de tegenhanger van het epicurisme was. De Stoa benadrukt de noodzakelijkheid van het wereldgebeuren, en meent dat de mens zich moet inschakelen in het geheel; de mens is voor de Stoa een wereldburger. Hoewel de mens zich volgens het epicurisme moet afzonderen, wil dit nog niet zeggen dat hij volkomen eenzaam moet leven. Integendeel: vriendschap en rechtvaardigheid zijn grote deugden in de epicuristische ethiek. Epicurisme vandaag de dag Het al meer dan twee millennia oude epicurisme is vandaag de dag nog steeds populair, zowel onder filosofen als bij het brede publiek. Bij de niet-ingewijden in de filosofie wordt het epicurisme echter vaak verkeerd begrepen. Daarom bespreek ik eerst het verschil tussen levenskwantiteit (een lang leven) en levenskwaliteit (een goed leven). In de tweede paragraaf onderzoek ik of en hoe het epicurisme vandaag de dag nog relevant kan zijn. De verschillende meningen die de ronde deden over de persoon van Epicurus vinden hun terugslag in het hedendaagse begrip van het epicurisme. Dat wordt vandaag de dag door sommigen beschouwd als de filosofie die zegt dat je moet doen wat je zo veel mogelijk lust, plezier en kicks bezorgd. Op die manier begrepen wordt Epicurus filosofie een levenswijze die stelt dat je je leven zo veel mogelijk moet vullen met alles wat enigszins genot kan verschaffen. Deze mening circuleert zeker niet alleen onder nietingewijden. Zo vertelt het prisma woordenboek ons dat epicurisme als synoniem voor genotzucht kan doorgaan. Wanneer we dan even verder bladeren, vinden we bij genotzucht volgende omschrijving: overdreven begeerte naar genot. Het is duidelijk dat zulke bepalingen van het epicurisme niet helemaal overeenstemmen met Epicurus filosofie. Onder Epicurus leerstellingen vinden we hieromtrent enkele interessante bemerkingen: If the things that produce the pleasures of profligate men really freed them from fears of the mind concerning celestial and atmospheric phenomena, the fear of death, and the fear of pain; if, further, they taught them to limit their desires, we should never have any fault to find with such persons, for they would then be filled with pleasures from every source and would never have pain of body or mind, which is what is bad. (RS 10) en We have been born once and cannot be born a second time; for all eternity we shall no longer exist. But you, although you are not in control of tomorrow, are postponing your happiness. Life is wasted by delaying, and each one of us dies without enjoying leisure. (SV 14) De hier geciteerde leerstellingen lijken het hierboven geschetste beeld van het epicurisme te bevestigen. Toch meen ik dat deze 16

10 17 stellingen, wanneer in een ruimer perspectief geplaatst, niet op die manier geïnterpreteerd mogen worden. Hoewel Epicurus de levenswijze niet lijkt af te wijzen, past het nastreven van actieve genietingen niet in het epicurisme. Het epicuristische genot ligt hier in een onverstoorbare gemoedsrust. Eliminatie van de dood om zo veel mogelijk te kunnen leven en het leven als een doel in plaats van leven voor een doel gaan mijn inziens dus niet op in het epicurisme. In die zin gaat Epicurus dan ook eerder akkoord met Aristoteles, die stelt dat de mens een doel heeft en dat het goed leven belangrijker is dan het lang leven. Aanwijzingen hiervoor vinden we doorheen heel het werk van Epicurus. Het doel van zijn filosofie is immers een gelukkig leven; beredeneerd en sober. Het vermijden van onlust en pijn is bovendien belangrijker dan het actief nastreven van lust. In zijn leerstellingen gaat Epicurus zelfs grondig in tegen deugden die het resultaat zijn van uit actieve genietingen: Unlimited time and limited time afford an equal amount of pleasure, if we measure the limits of that pleasure by reason. (RS 19), en gericht aan een jonge man: I understand from you that your natural disposition is too much inclined toward sexual passion. Follow your inclination as you will, provided only that you neither violate the laws, disturb well-established customs, harm any one of your neighbours, injure your own body, nor waste your possessions. That you be not checked by one or more of these provisos is impossible; for a man never gets any good from sexual passion, and he is fortunate if he does not receive harm. (SV 51). De wijze man is dus niet bang om te leven, maar wil zeker ook niet onsterfelijk zijn. Het leven staat hem niet tegen, maar hij denkt ook niet dat het erg is om niet te leven. En zoals hij niet in alle omstandigheden meer wil, maar het smakelijkste verkiest, zo geniet hij ook niet van de langste tijd van het leven, maar wel van de meest aangename. Hedendaagse relevantie van het epicurisme Na al deze beschouwingen over de epicuristische filosofie dringt de vraag zich op wat we vandaag de dag kunnen aanvangen met het epicurisme. Is het een oude filosofie die slechts bestudeerd moet worden door filosofen omwille van haar historische invloed, of kunnen we vandaag de dag nog iets leren van Epicurus en de zijnen. Deze vraag kan uiteraard op verschillende manieren beantwoord worden, maar toch ben ik geneigd te kiezen voor de laatste optie. In deze slotparagraaf zou ik dan ook graag verantwoorden waarom ik denk dat Epicurus filosofie ook vandaag nog relevant kan zijn. In onze huidige samenleving lijkt de angst voor de goden of andere (kwade) krachten tot een minimum te zijn teruggedrongen. Meer dan twee millennia hebben er immers toe geleid dat onze kennis van de natuurverschijnselen meer begrijpbaar is geworden. In die zin hebben we zelfs helemaal geen nood meer aan een fysica die ons bevrijdt van de angst voor de goden. Met de angst voor de dood is het mijn inziens anders gesteld. De vraag naar of er wat te wachten staat na ons leven hier op aarde is nog steeds actueel. Ik vrees echter dat het antwoord dat Epicurus op deze vraag geeft Death is nothing to us; for that which has been dissolved into its elements experiences no sensations, and that which has no sensation is nothing to us. (RS 2) voor velen niet erg bevredigend is. Toch kan ikzelf wel akkoord gaan met het idee dat God een uitvinding is van de mens om aan zijn eindigheid te ontsnappen. Het spreekt echter voor zich dat ik wel respect heb voor hen die behoefte hebben aan God bij wijze van zingeving. 18

11 19 Daar waar de epicuristische fysica niet meer actueel lijkt, is de epicuristische ethiek dat des te meer. Het lijkt immers zo te zijn dat wetenschap en techniek de taak hebben de dood van de mens zo lang mogelijk uit te stellen. Bovendien is de filosofie die zegt dat men zoveel mogelijk actief moet genieten tegenwoordig vrij populair. Toch zeggen de ethische intuïties van de meeste mensen dat een goed leven primeert boven een lang leven. In dat opzicht zou het epicurisme een mogelijke uitweg kunnen bieden voor het té veel leven van mens en maatschappij. Ik ben ervan overtuigd dat de mens zich in onze maatschappij te weinig richt op zijn eigen geluk. Zijn tijd en inspanningen worden besteed aan externe factoren als werk. Levensgeluk, inzicht en vooral het ontwikkelen van een persoonlijke ethiek komen er jammer genoeg voor velen niet meer aan te pas. Sommigen zouden hiertegen kunnen opwerpen dat het epicurisme slechts één van de vele methoden is om tot innerlijke bezinning te komen. Echter, wie dat zegt herleidt het epicurisme tot een wijze van bezinning, wat het beslist niet is. Het epicurisme is eerder een levensovertuiging en beslist een filosofisch systeem dat zich op de menselijke rede beroept en tracht het gelukkige leven te bereiken. Als afsluiter een citaat uit de brief aan Menoiceus, dat past bij wat ik hierboven beschreven heb en bovendien nogmaals mooi de epicuristische filosofie typeert: Let no one be slow to seek wisdom when he is young nor weary in the search of it when he has grown old. For no age is too early or too late for the health of the soul. And to say that the season for studying philosophy has not yet come, or that it is past and gone, is like saying that the season for happiness is not yet or that it is now no more. Therefore, both old and young alike ought to seek wisdom, the former in order that, as age comes over him, he may be young in good things because of the grace of what has been, and the latter in order that, while he is young, he may at the same time be old, because he has no fear of the things which are to come. So we must exercise ourselves in the things which bring happiness, since, if that be present, we have everything, and, if that be absent, all our actions are directed towards attaining it. Samenvatting Het epicurisme is een weloverwogen levenswijsheid die zich richt op het geluk van de individuele mens. Centraal staat het bereiken van ataraxia: een goede lichamelijke gezondheid en vooral een onverstoorde staat van de ziel. Om dit doel te verwezenlijken wordt beroep gedaan op vier peilers: het wegnemen angst voor dood, het wegnemen van angst voor goden, het verkrijgen van lust en het vermijden van onlust. Het wegnemen van angst voor dood en goden wordt door Epicurus bewezen in een uitgebreide fysica die gebaseerd is op de waarneming en slechts tot doel heeft de angsten van de mens weg te nemen. Deze natuurwetenschap toont aan dat de goden niets doen. Volmaakte en oneindige wezens houden zich immers niet bezig met onze wereld. Ook voor de dood moet de mens geen angst hebben. Zolang wij er zijn, is de dood er niet en als de dood er is, zijn wij er niet meer. De andere twee peilers hebben eerder betrekking op de ethiek, die boven de fysica en de kenleer staat. Ze is gericht op het verkrijgen van lust en het vermijden van onlust. Lust dient hier niet begrepen te worden als zoveel mogelijk actieve genietingen, maar als een afwezigheid van onlust, een onverstoordheid, een algemene welgezindheid. Deze is makkelijk te bereiken mits men inzicht heeft 20

12 21 in de verlangens van de mens. Deze verlangens zijn immers beperkt en makkelijk te verwezenlijken. Het epicurisme wordt vandaag de dag ten onrechte omschreven als een filosofie die gericht is op een zo gevuld mogelijk leven, vol plezier, actieve genietingen en kicks. Deze beschouwing is echter zowat het tegenovergestelde van wat Epicurus filosofie beoogt. Toch kan ook het échte epicurisme vandaag de dag voor velen nog relevant zijn. Want wanneer het geluk er is, hebben we alles. En wanneer het er niet is, dan doen we alles om het te hebben.