aardrijkskunde voor vmbo bovenbouw Docentenhandleiding 3+4 vmbo-kgt

Transcriptie

1 aardrijkskunde voor vmbo bovenbouw Docentenhandleiding 3+4 vmbo-kgt Auteurs Adrian den Bekker Pieter Creemer Els Dieleman Guido Goudswaard Bea Kroeze Jeroen Smet Tjalling Smittenberg Martin van de Ven Martin de Wolf m.m.v. Elzien Offereins Eindredactie Martin de Wolf Vierde editie Malmberg, s-hertogenbosch

2 3+4 VMBO-KGT INHOUD Voorwoord... 3 ALGEMEEN DEEL Inleiding Pakketsamenstelling Geografische en onderwijskundige verantwoording Overzicht van de inhoud Paragrafen en lessen Stappenplan voor onderzoek Atlas Topografie Docentenmateriaal bij de methode Programma van Toetsing en Afsluiting (PTA) Lesplanningen...16 TOELICHTING PER MODULE...18 MODULE 1 ARM EN RIJK...18 Inleiding...18 Hoofdstuk 1 Arme en rijke Nederlanders...20 Hoofdstuk 2 Arm en rijk in Nederland en Europa...25 Hoofdstuk 3 Arm en rijk in de VS en Nigeria...31 Extra bronnenmateriaal bij de module Arm en rijk...39 MODULE 2 BRONNEN VAN ENERGIE...40 Inleiding...40 Hoofdstuk 4 Energie in je eigen omgeving...42 Hoofdstuk 5 Energie in Nederland en Frankrijk...48 Hoofdstuk 6 Energie, milieu en ruimte in Brazilië...57 Extra bronnenmateriaal bij de module Bronnen van energie...66 MODULE 3 GRENZEN EN IDENTITEIT...67 Inleiding...67 Hoofdstuk 7 Grenzen en identiteit in je eigen omgeving...70 Hoofdstuk 8 Identiteiten in België en Nederland...74 Hoofdstuk 9 Grenzen en conflicten in Rusland...79 Extra bronnenmateriaal bij de module Grenzen en identiteit MALMBERG

3 3+4 VMBO-KGT VOORWOORD Voorwoord Wereldwijs is een complete methode voor de onderbouw en de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Al jaren werken leerlingen en docenten met veel plezier met onze methode en behalen ze goede resultaten. Speciaal voor het nieuwe examenprogramma vmbo aardrijkskunde hebben we een compleet nieuwe editie van Wereldwijs voor vmbo bovenbouw ontwikkeld. In de methode hebben we extra aandacht voor geografische vaardigheden en topografie. Tevens hebben we de mogelijkheden voor niveaudifferentiatie verbeterd. Via uw epack kunt u de voortgang van uw leerlingen op de voet volgen. Met Wereldwijs kunt u werken zoals u wilt. Alleen op papier, volledig digitaal of een combinatie van beide. Het is allemaal mogelijk. Wij wensen u veel lesplezier en goede examenresultaten toe. Het auteursteam van Wereldwijs MALMBERG 3

4 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL ALGEMEEN DEEL 1 Inleiding Deze docentenhandleiding bestaat uit twee delen. In het eerste deel worden de zaken uitgelegd die de hele methode betreffen, waaronder de pakketsamenstelling en een totaaloverzicht van de inhoud van Wereldwijs voor 3+4 vmbo. In het tweede deel komt de informatie per module en hoofdstuk aan de orde. 2 Pakketsamenstelling Wereldwijs voor vmbo bovenbouw bestaat uit twee jaardelen: 3 vmbo-kgt en 4 vmbo-kgt. Voor elk leerjaar zijn er een handboek, een werkboek en een pakket digitale leermiddelen. In het handboek staan de teksten en bronnen. Het werkboek bevat opdrachten, figuren en invulruimte. Leerlingen noteren hun antwoorden in het werkboek. Voor leerlingen bieden we per leerjaar twee digitale producten aan: een epractice Pack en een Full Digital Pack. 1 Een epractice Pack bevat digitaal verwerkingsmateriaal. Naast computerlessen en toetsen bevat het ook een digitale, interactieve versie van het werkboek. 2 Een Full Digital Pack is een 100% digitale versie van de methode. Het bestaat uit het epractice Pack en een digitale versie van het handboek. Leerlingen met een Full Digital Pack kunnen zonder papieren boeken werken. Voor docenten is er een docenten-epack met ondersteunend materiaal. 3 Geografische en onderwijskundige verantwoording De vakdidactische ideeën, zoals hieronder beschreven, zijn gebaseerd op het voorstel voor een nieuw examenprogramma vmbo, zoals geformuleerd in het rapport Kijk op een veranderende wereld. Wereldwijs is een lesmethode: a met kennis die ertoe doet; b met begrijpelijke kennis; c met speciale aandacht voor vaardigheden en kaarten; d die de leerling motiveert. a Kennis die ertoe doet Er is de laatste tijd steeds meer aandacht voor de vraag op basis waarvan je inhoudelijke keuzes maakt bij de samenstelling van een onderwijsprogramma. Met name in het vmbo moet je stellen dat kennis om de kennis niet van deze tijd is kennis moet relevant zijn en een bepaald doel dienen. De vraag is dan: op basis waarvan bepaal je wanneer kennis relevant is? In het adviesrapport Kijk op een veranderende wereld worden al enkele handvatten aangereikt. In de inleiding van dit rapport staat beschreven dat burgerschapsvorming en duurzame ontwikkeling als een rode draad door het programma lopen. Vervolgens beschrijft het rapport meerdere malen dat de leerling zich dient af te vragen wat hij of zij zelf met de betreffende onderwerpen in het examenprogramma te maken heeft. Ook het handelingsperspectief van de leerling wordt aan de orde gesteld. Het voorgestelde nieuwe examenprogramma biedt dus kansen om een lesmethode te maken met kennis die ertoe doet. Dat doen we op de volgende manier. In het handboek begint elke paragraaf met een foto, die aansluit bij de inlevingswereld van de leerling. De foto moet zichtbaar maken waar de paragraaf over gaat en aanleiding geven om er met leerlingen een discussie of gesprek over te voeren. 4 MALMBERG

5 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL De foto moet vervolgens aanleiding geven om een relevante vraag te stellen, die met behulp van de kennis in de betreffende paragraaf beantwoord kan worden. Door de leerlingen bij elke paragraaf een relevante vraag voor te leggen, wordt het voor hen inzichtelijk waarom bepaalde kennis behandeld wordt. We spreken hier ook wel van zogeheten sleutelvragen. Het doel van de sleutelvragen is om onderwerpen aan de orde te stellen die in de toekomst zullen plaatsvinden, waar de leerling mee te maken zal krijgen én waarvoor we nog niet met zekerheid kunnen stellen hoe we daarmee om moeten gaan. Het gaat dus om toekomstgerichte of oplossingsgerichte vragen, maar ook om waarderende vragen. In het werkboek gaat de eerste opdracht over de intro-foto. Geen diepgaande vragen, maar interessante vragen om de leerling de foto wat nader te laten bestuderen. De voorlaatste opdracht in het werkboek gaat over de sleutelvraag bij de intro-foto. De kennis in een paragraaf geeft de leerling inzicht in mogelijke antwoorden op deze vragen. Als de leerling een eigen antwoord heeft moeten formuleren, dan zal in het antwoordmodel nooit alleen je eigen antwoord staan, maar worden ten minste één of twee antwoordsuggesties gegeven. b Begrijpelijke kennis Uit gesprekken met docenten werd duidelijk dat er veel behoefte is aan een duidelijke structuur voor de leerling, waardoor kennis met elkaar in samenhang gebracht kan worden en dus begrijpelijker wordt. Om tot begrijpelijke kennis te komen, hanteren we bijvoorbeeld de volgende uitgangspunten. De opdrachten in het werkboek kennen een opbouw in complexiteit. Als nieuwe begrippen worden geïntroduceerd, laten we deze aansluiten bij begrippen die de leerling al kent. In het werkboek eindigt elke paragraaf met een begrippenschema. In dit schema worden begrippen, processen of oorzaken en gevolgen aan elkaar gerelateerd. Het principe van elaboreren komt daarbij aan bod: met de leerling in- en uitzoomen op de stof. Dus: inzoomen door de stof in stukjes te behandelen en uitzoomen door deze te relateren aan andere begrippen of paragrafen. De begrippenschema s passen we in verschillende vormen toe, zoals oorzaakgevolgschema s en het begrippenweb. De oorzaak-gevolgschema s zijn simpel van opbouw. Er moeten geen pijlen alle kanten uitgaan, waardoor de leerling het overzicht kwijtraakt. Om te voorkomen dat de leerling uiteindelijk schemamoe wordt, hebben we geprobeerd zoveel mogelijk te variëren in soorten schema s. Soms zijn dat vakjes met pijlen, maar ook het intekenen van een kaart of een grafiek, het invullen van een tabel of het wegstrepen van begrippen kan ervoor zorgen dat de leerling de samenhang herkent. c Speciale aandacht voor vaardigheden en kaarten Wereldwijs vindt geografische vaardigheden, kaarten en de atlas belangrijk voor het vak aardrijkskunde. Daarom is er speciale aandacht voor vaardigheden en kaarten. Ze worden geclusterd aangeboden in twaalf atlasparagrafen (één atlasparagraaf bij de casusparagraaf in het tweede hoofdstuk van iedere module en één atlasparagraaf aan het einde van een module). Voor de andere paragrafen hebben de leerlingen geen atlas nodig. In elke atlasparagraaf staat een zogeheten complete leertaak centraal. In de methode zal de leerling zo alle atlasvaardigheden oefenen: kaarten selecteren, lezen, analyseren, interpreteren en produceren. In de atlasparagraaf worden tevens de belangrijkste inhouden uit de module nog eens herhaald of toegepast. Bij de eerste atlasparagraaf wordt de meest eenvoudige kaartvaardigheid uitgelegd. Verderop in de methode (leerjaar 4) worden de complexere vaardigheden expliciet gemaakt. Leerlingen hebben die dan in leerjaar 3 al meerdere malen geoefend en zijn zich dan naar verwachting ook bewust van die vaardigheden. MALMBERG 5

6 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Naast de focus op kaartvaardigheden zal telkens één andere aardrijkskundige vaardigheid uitgelegd en geoefend worden. Zo komen alle vaardigheden van domein A expliciet aan bod. Hieronder staat een overzicht van de verschillende vaardigheden zoals die in de modules zijn verwerkt. Vaardigheden die cursief staan weergegeven, hoeven leerlingen in de basisberoepsgerichte leerweg volgens het examenprogramma niet te beheersen. Leerjaar 3 Kaartvaardigheid Aardrijkskundige vaardigheid Arm en rijk, hoofdstuk 2, paragraaf 5 Selecteren Verschijnselen en gebieden vergelijken in ruimte en tijd Arm en rijk, hoofdstuk 3, paragraaf 8 Lokaliseren Enkelvoudige en meervoudige verbanden leggen binnen een Bronnen van energie, hoofdstuk 5, paragraaf 5 Bronnen van energie, hoofdstuk 6, paragraaf 8 Grenzen en identiteit, hoofdstuk 8, paragraaf 5 Grenzen en identiteit, hoofdstuk 9, paragraaf 8 Beschrijven Oriënteren Karakteriseren Classificeren gebied en tussen gebieden Gebieden en verschijnselen vanuit één of meer dimensies bekijken Inzoomen en uitzoomen, wisselen van schaalniveau Aardrijkskundige vragen herkennen en formuleren Gegevens verzamelen Leerjaar 4 Kaartvaardigheid Aardrijkskundige vaardigheid Water, hoofdstuk 2, paragraaf 5 Relateren Informatie selecteren en gebruiken Water, hoofdstuk 3, paragraaf 8 Verklaren Informatie ordenen Bevolking en ruimte, hoofdstuk 5, paragraaf 5 Voorspellen Onderscheid maken tussen het algemene en het bijzondere Bevolking en ruimte, hoofdstuk 6, paragraaf 8 Waarderen Conclusies trekken uit voorbewerkte informatie Weer en klimaat, hoofdstuk 8, Produceren Gegevens presenteren paragraaf 5 Weer en klimaat, hoofdstuk 9, paragraaf 8 Herhalend overzicht Herhalend overzicht Voorbeeldvragen bij de kaartvaardigheden zijn: Selecteren: welke kaart gebruik je als je meer wilt weten over tornado s in de Verenigde Staten? Lokaliseren: welk deel van Europa heeft de hoogste temperaturen in juli? Beschrijven: hoe groot is de energieproductie in Frankrijk? Oriënteren: is Spanje groter of kleiner dan Frankrijk? Wat betekent de groene kleur op de kaart? Karakteriseren: noem drie kenmerken van de Nederlandse economie met behulp van BB59. Classificeren: wat voor type land is Nigeria? Wat valt je op aan de ligging van ontwikkelingslanden? Relateren: welke conclusie kun je trekken als je BB71A vergelijkt met BB71B? Zijn droge landen altijd arm? Verklaren: waarom vind je veel ontziltingsinstallaties in Saudi-Arabië? 6 MALMBERG

7 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Voorspellen: welk land heeft in 2020 de grootste bevolking? Waarderen: wat is de gunstigste plek voor de bouw van een nieuwe energiecentrale? Produceren: gebruik de gegevens uit de tabel om de kaart af te maken. Meer informatie over deze vaardigheden is te vinden in het Handboek Vakdidactiek Aardrijkskunde, hoofdstuk 2 en 6 ( d Een lesmethode die de leerling motiveert Een belangrijk punt van zorg in het vmbo is de uitval van leerlingen. Een van de oorzaken voor uitval is een gebrek aan motivatie bij de leerling. Docenten hebben in het tegengaan hiervan een belangrijke taak, maar ook een lesmethode kan daarin bijdragen. Een leerling die in een optimaal leerproces zit, is minder snel geneigd om het leren op te geven. Hamstra en Van den Ende (2006) beschrijven een optimaal leerproces als het geheel van verwerkingsactiviteiten, regulatieactiviteiten en motivationele activiteiten. Daar is in Wereldwijs als volgt rekening mee gehouden. De eerder beschreven ideeën (kennis die ertoe doet, begrijpelijke kennis en speciale aandacht voor vaardigheden en kaarten) bieden aanknopingspunten om invulling te geven aan verwerkingsactiviteiten. Ze leiden ertoe dat de leerling feiten, begrippen, handelingen en procedures begrijpt, in een breder perspectief kan plaatsen en inziet waarom hij of zij dit moet kennen. Regulatieactiviteiten sturen de verwerkingsactiviteiten aan. Binnen de regulatieactiviteiten wordt onderscheid gemaakt in: a) afstemmen en plannen, b) bewaken en bijsturen van het leerproces, c) toetsen en evalueren. In de lesmethode worden deze punten als volgt uitgewerkt. In het werkboek is een studiewijzer opgenomen waarmee de leerling zijn of haar eigen studievoortgang in beeld kan brengen en bijsturen. Bij elk hoofdstuk hoort een adviestoets, die de leerling daadwerkelijk diagnosticeert. Op basis van deze toets krijgt de leerling feedback en een vervolgles: remediërend (bij onvoldoende), extra (bij voldoende) of plus (bij goed). Een belangrijk model ten aanzien van motivatie in leerprocessen is beschreven door Keller (1990). Hij formuleerde vier condities voor motivatie, die speciale aandacht hebben gekregen in de uitwerking van Wereldwijs. Wek en onderhoud nieuwsgierigheid en aandacht, bijvoorbeeld met prikkelende opdrachten en vragen. Er is bijvoorbeeld in elke paragraaf gestreefd naar een opdracht waarin leerlingen met docent en klasgenoten een prikkelende vraag dienen te bespreken. Hierbij zijn diverse werkvormen mogelijk. In het Didactisch Werkvormenboek van Hoogeveen en Winkels (2008) is een groot aantal werkvormen op een overzichtelijke manier beschreven. Verbind de instructie met belangrijke behoeften en motieven, bijvoorbeeld door de relatie met de beroepspraktijk te leggen. Ontwikkel vertrouwen in succes, bijvoorbeeld door leerlingen in staat te stellen hun eigen leerproces te plannen. Zorg voor tevreden leerlingen, bijvoorbeeld door betrouwbare en valide toetsen. 4 Overzicht van de inhoud In elk leerjaar bieden we drie modules aan. Elke module telt drie hoofdstukken. We starten de module met een hoofdstuk over de eigen omgeving. Het tweede hoofdstuk behandelt leerstof over Nederland en Europa. Het laatste hoofdstuk gaat over het mondiale schaalniveau. In de volgende tabellen vindt u een overzicht van de leerstof van leerjaar 3 en leerjaar 4. Tevens is aangegeven op welke leerwegen de eindtermen betrekking hebben en of het om CE-stof of SE-stof gaat. MALMBERG 7

8 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Leerjaar 3 Eindterm 1 Vmbo-b Vmbo-k Vmbo-gt Module 1 Arm en rijk (SE) Hoofdstuk 1 Arme en rijke Nederlanders 13 SE SE SE Hoofdstuk 2 Arm en rijk in Nederland en 14 SE SE SE Europa Hoofdstuk 3 Arm en rijk in de VS Staten en 15 SE SE SE Nigeria 2 Casus Olie in Nigeria 25 n.v.t. n.v.t. SE Casus Gezondheid in Nigeria Module 2 Bronnen van energie (SE) Hoofdstuk 4 Energie in je eigen omgeving 7 SE SE SE Hoofdstuk 5 Energie in Nederland en 8 SE SE SE Frankrijk Hoofdstuk 6 Energie, milieu en ruimte in 9 SE SE SE Brazilië Casus Energieproductie in het 23 n.v.t. n.v.t. SE Amazonegebied Casus Behoud van het Amazonegebied Module 3 Grenzen en identiteit (SE) Hoofdstuk 7 Grenzen en identiteit in je 19 SE SE SE eigen omgeving Hoofdstuk 8 Identiteiten in België en 20 SE SE SE Nederland Hoofdstuk 9 Grenzen en conflicten in 21 SE SE SE Rusland Casus Ontwikkelingen in het noordpoolgebied 27 n.v.t. n.v.t. SE Casus Koude oorlog in de Noordelijke IJszee Leerjaar 4 Eindterm Vmbo-b Vmbo-k Vmbo-gt Module 4 Water (SE/CE) Hoofdstuk 1 Water in je eigen omgeving 10 SE SE SE Hoofdstuk 2 Nederlandse rivieren en waterproductie 11 CE CE CE Hoofdstuk 3 Water in China en het Midden- Oosten 12 CE CE CE Casus Waterbouwkundige werken in het Midden-Oosten Casus Voor- en nadelen van waterbouwkundige projecten 24 n.v.t. n.v.t. CE 1 Eindtermen 1, 2 en 3 (oriëntatie op leren en werken, basisvaardigheden en vakvaardigheden) zijn niet gekoppeld aan een hoofdstuk, maar komen in verschillende hoofdstukken aan de orde. 2 Leerlingen in vmbo-b hoeven op de schaalniveaus Nederland en Europa en Wereld geen vergelijkingen te maken tussen regio s. De cursieve regio s kunnen zij overslaan. 8 MALMBERG

9 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Leerjaar 4 Eindterm Vmbo-b Vmbo-k Vmbo-gt Module 5 Bevolking en ruimte (SE/CE) Hoofdstuk 4 Bevolkingsontwikkelingen in de wijk 16 SE SE SE Hoofdstuk 5 Bevolking en ruimte in Duitsland en Nederland 17 CE CE CE Hoofdstuk 6 De Chinese bevolking 18 CE CE CE Casus Shanghai en Guangzhou Casus Ruimtelijke kwaliteit in Chinese 26 n.v.t. n.v.t. CE steden Module 6 Weer en klimaat (SE/CE) Hoofdstuk 7 Nederlands weer en klimaatverschillen 4 SE SE SE Hoofdstuk 8 Klimaatverschillen tussen Spanje en Nederland 5 CE CE CE Hoofdstuk 9 Weer en klimaat in de Verenigde Staten 6 CE CE CE Casus Kenmerken van tropische stormen 22 n.v.t. n.v.t. CE Casus Omgaan met tropische stormen 5 Paragrafen en lessen Modules (en hoofdstukken) bestaan uit verschillende soorten paragrafen en lessen. Oriëntatie Deze les is de start van elke module in het werkboek. De les bestaat uit een inleiding op het thema, het activeren van voorkennis uit de onderbouw en een oriëntatie op relevante beroepen. Paragrafen De paragrafen in het hand- en werkboek bevatten alle examenstof. Er zijn twee soorten paragrafen: theorieparagrafen en casusparagrafen. De theorieparagrafen bestaan uit leertekst, met bronnen en opdrachten in het werkboek. Een casusparagraaf kent geen leertekst. Leerlingen halen alle informatie uit de bronnen. Ook oefenen zij expliciet geografische vaardigheden in de casusparagraaf. Adviestoets Na de basisstof van een hoofdstuk kunnen leerlingen een adviestoets maken. Deze toets biedt inzicht in de voortgang van de leerling. Tevens geeft de toets een advies over het vervolg van het hoofdstuk: moet de leerling leerstof herhalen, extra lessen of pluslessen gaan maken? Herhalingslessen Bij elk hoofdstuk is er een herhalingsles. Daarmee kunnen leerlingen leerstof herhalen en extra oefenen met de begrippen en geografische regels uit het hoofdstuk. In veel herhalingslessen maken we gebruik van animaties. Leerlingen die de adviestoets onvoldoende maken, krijgen de herhalingsles na de adviestoets nogmaals aangeboden. MALMBERG 9

10 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Extra lessen Leerlingen die de adviestoets voldoende maken, krijgen de mogelijkheid een extra les te maken. Dit moeten vooral leuke opdrachten zijn, die tegelijkertijd de leerling de mogelijkheid bieden de stof te herhalen ofwel beroepsmogelijkheden te verkennen vanuit aardrijkskundig perspectief. Dit laatste sluit aan bij de eerste eindterm van het examenprogramma: oriëntatie op leren en werken. Per schaalniveau zijn verschillende soorten opdrachten gemaakt. Eigen omgeving: opdrachten over oriëntatie op leren en werken. Zowel in leerjaar 3 als in leerjaar 4 kunnen de leerlingen opdrachten maken die gericht zijn op één of meerdere van de volgende punten: oriëntatie op vervolgopleidingen; oriëntatie op mogelijke beroepen; communicatieve vaardigheden; bewustwording ten aanzien van actuele vraagstukken en beleid ten behoeve van horizonverbreding. Nederland en Europa: per hoofdstuk is het onderwerp van de module gekoppeld aan een korte documentaire in een Nederlandse of Europese context. Bij deze documentaire maakt de leerling opdrachten op toepassings-, analyse- of syntheseniveau. Wereld: via Google Earth ontdekken de leerlingen het onderwerp van de betreffende module in andere delen van de wereld. De leerling kan een van de landen uit het examenprogramma onderzoeken en verschillen tussen gebieden zien. Het uitgangspunt is een kmz-bestand, waarbij optimaal gebruik wordt gemaakt van de technische mogelijkheden die Google Earth biedt. Op basis van het kmz-bestand worden leerlingen meegenomen naar verschillende delen in de wereld en maken ze opdrachten daarbij. Pluslessen De pluslessen zijn vooral bedoeld voor de betere leerlingen (die na het vmbo naar de havo willen). Bij deze pluslessen verkennen leerlingen hun capaciteiten. U kunt ervoor kiezen om de pluslessen door alle leerlingen te laten maken. Ook hier zijn per schaalniveau verschillende soorten opdrachten gemaakt. Eigen omgeving: de leerling doet in de eigen omgeving een onderzoek dat te maken heeft met het onderwerp van de betreffende module. Dit onderzoek oefent één van de CE-vaardigheden, namelijk het doen van eenvoudig onderzoek in de eigen omgeving. Leerlingen leren vragen formuleren, informatie verwerven, verwerken, interpreteren en analyseren. Hierbij maken ze indien mogelijk gebruik van instellingen die via internet informatie bieden op gemeentelijk niveau over een van de onderwerpen van het examenprogramma, bijvoorbeeld het CBS of het KNMI. Nederland en Europa: de leerling maakt een activerende opdracht. Wereld: leerlingen maken een les op havo-niveau, die aansluit bij de examenonderdelen van de bovenbouw van havo en vwo. Examentrainer In de examentrainer oefenen leerlingen met vragen in de stijl van het centraal examen. Atlasparagraaf De atlasparagraaf is een onderdeel van het werkboek. In deze paragraaf oefenen leerlingen kaartvaardigheden, atlasvaardigheden en andere geografische vaardigheden. Daarnaast herhalen ze leerstof uit de module. 10 MALMBERG

11 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Alternatieve lessen De alternatieve lessen hebben als doel een werkboekparagraaf te vervangen. Ze bieden een andere manier om de theorie en begrippen te verwerken, waarbij vaak meer ruimte ontstaat voor interessante werkvormen en andere vormen van leren. Per module is telkens één alternatieve les aangeboden als voorbeeld, maar als docent staat het u natuurlijk vrij om bij andere paragrafen vergelijkbare alternatieve lessen te maken. U kunt deze via het epack in de leerroute van de leerling plaatsen. Bij elke module is een ander soort alternatieve les opgenomen. Arm en rijk: leerlingen gaan uitzoeken of hun eigen wijk later een probleemwijk wordt. Bronnen van energie: leerlingen verzamelen zelf informatie (via een klein onderzoekje) om een antwoord te geven op een van de sleutelvragen in de module. Grenzen en identiteit: leerlingen kiezen een plaats in de eigen omgeving, elders in Nederland, in België, Rusland of een ander land. Ze gaan voor deze plaats een logo of wapen ontwerpen dat de identiteit van deze plaats goed uitdrukt. Bij het logo of wapen schrijven ze een toelichting waarin ze de begrippen uit de betreffende paragraaf verwerken. Water: leerlingen gaan op internet op zoek naar foto s waarmee ze begrippen uit de paragraaf visualiseren. Bij elke foto schrijven ze een bijschrift waarin ze de begrippen noemen en toelichten. Bevolking en ruimte: leerlingen krijgen andere foto s aangereikt dan in het handboek al zijn opgenomen. Deze nieuwe foto s sluiten aan bij een sleutelvraag uit een van de paragrafen. Hierbij maakt de leerling enkele opdrachten. Weer en klimaat: leerlingen krijgen gegevens over weer en klimaat en maken daarbij een aantal sommen waarin begrippen uit de paragraaf verwerkt zijn. Met de sommen geven de leerlingen antwoord op de sleutelvraag. 6 Stappenplan voor onderzoek In de Malmberg-methodes Wereldwijs, Memo (geschiedenis) en Praktische Economie leren we leerlingen hoe ze zelfstandig onderzoek kunnen doen. In alle drie de methodes maken we daarbij gebruik van hetzelfde stappenplan van onderzoek. In Wereldwijs voor vmbo bovenbouw gebruiken we het stappenplan in een aantal extra lessen en pluslessen. De leerling vindt het stappenplan achterin het werkboek. We hebben het voor u ook in deze docentenhandleiding opgenomen (zie volgende pagina). 7 Atlas De atlas is een belangrijk hulpmiddel in de aardrijkskundeles. We vinden het belangrijk dat leerlingen vlot met de atlas kunnen werken. Daarom hebben we in Wereldwijs expliciete aandacht voor kaart- en atlasvaardigheden. In Wereldwijs voor vmbo bovenbouw gaan we uit van de Basisbosatlas (zestigste editie). Bij de opdrachten in het werkboek verwijzen we zoveel mogelijk naar kaarttitels in plaats van kaartnummers. Of we geven leerlingen zoektips, bijvoorbeeld: gebruik de algemene legenda. Op die manier leren leerlingen zelfstandig werken met de atlas. Om uw lessen gemakkelijker te organiseren bieden we de atlasopdrachten geconcentreerd in enkele paragrafen aan: in de casusparagrafen op het schaalniveau Nederland en Europa en in de atlasparagrafen. Zo weet u precies wanneer uw leerlingen over een atlas moeten beschikken. MALMBERG 11

12 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Stappenplan voor onderzoek. 12 MALMBERG

13 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL 8 Topografie In de syllabus bij het examenprogramma staat expliciet beschreven over welke topografische kennis de leerlingen op het centraal examen moeten beschikken. We kunnen onderscheid maken tussen basistopografie en functionele topografie. Basistopografie De examenmakers gaan ervanuit dat leerlingen over topografische basiskennis beschikken. Deze topografie is gebaseerd op de lijst van topografische items van het Cito. In het basisonderwijs wordt van dezelfde lijst gebruikgemaakt. Ook in Wereldwijs voor de onderbouw bieden we deze basistopografie aan. De basistopografie is verdeeld over zes kaarten: Noord-Nederland: steden, provincies, wateren, gebieden; Zuid-Nederland: steden, provincies, wateren, gebieden; Europa: landen en steden; Europa: wateren, gebieden, gebergten; Wereld: landen en steden; Wereld: wateren, continenten, gebieden, gebergten. U vindt kaarten met de basistopografie in het epack onder Ondersteunend materiaal > Documenten. Er zijn telkens vier pdf-bestanden: docent_kaart: een lege kaart van het betreffende gebied, waarbij u zelf bepaalt welke items u bevraagt; docent_lijst: het antwoordmodel; leerling_kaart: een lege kaart van het betreffende gebied, waarin alle items van een letter of cijfer zijn voorzien; leerling_lijst: een lijst waarop leerlingen hun antwoorden kunnen noteren. We adviseren u om de basistopografie in leerjaar 3 aan te bieden en vervolgens in leerjaar 4 te herhalen. Overigens worden de leerlingversies van de basistopografie in leerjaar 4 aan het einde van hoofdstuk 9 ook direct aan de leerling aangeboden in het epractice Pack en het Full Digital Pack. Onder dezelfde tab in het epack (Ondersteunend materiaal > Documenten) vindt u topografietoetsen. Met de topografietoetsen kunt u het mentale kaartbeeld van de leerling bevragen. Denk aan vragen als: welke plaats ligt het meest noordelijk? Wat is de snelste route van plaats A naar plaats B? Welk land is het grootst? Functionele topografie Naast de basistopografie moet de leerling ook de topografie van de landen uit het examenprogramma kennen: de functionele topografie. Ook deze topografische items zijn in de syllabus beschreven. In Wereldwijs kunnen leerlingen met de functionele topografie uit de syllabus oefenen. Kaarten met deze topografie hebben we achterin het werkboek opgenomen. In leerjaar 3 gaat het om de volgende kaarten: Verenigde Staten Arm en rijk Nigeria Arm en rijk Nederland Bronnen van energie Frankrijk Bronnen van energie Brazilië Bronnen van energie Nederland en België Grenzen en identiteit Rusland Grenzen en identiteit MALMBERG 13

14 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Het werkboek van leerjaar 4 bevat de volgende kaarten: Nederland Water Midden-Oosten Water China Bevolking en ruimte Duitsland Bevolking en ruimte Spanje Weer en klimaat Verenigde Staten Weer en klimaat De functionele topografie van leerjaar 4 moeten leerlingen net als de basistopografie kennen voor het centraal examen. In het werkboek van leerjaar 4 wordt naar de topografie verwezen in de paragraaf waarvoor de topografie relevant is. U vindt kaarten met de functionele topografie in het epack onder Ondersteunend materiaal > Documenten. Ook hier zijn er telkens vier pdf-bestanden per kaart. 9 Docentenmateriaal bij de methode Het docentenmateriaal van Wereldwijs vindt u in het docenten-epack. Uw epack bevat naast deze docentenhandleiding de volgende onderdelen: toegang tot het digitale lesmateriaal voor leerlingen; alternatieve les. Met de alternatieve les kunt u de leerstof uit een paragraaf op een andere manier laten verwerken. De alternatieve les wordt als invulbare pdf aangeboden. eindtoetsen. De eindtoetsen bevragen de leerstof van het hele hoofdstuk. Ze zijn beschikbaar als Word-bestand en als pdf. Er zijn ook digitale versies van de eindtoets. Daarmee kunt u digitaal toetsen. moduletoetsen. Deze toets bevraagt de leerstof van alle drie de hoofdstukken uit de module. Ze zijn beschikbaar als Word-bestand en als pdf. topografietoetsen. Topografie in Wereldwijs kunt u op twee manieren toetsen: via de stippenkaarten of via de topografietoetsen die de relatieve ligging van de plaatsen op aarde bevragen. De kaarten zijn beschikbaar als pdf, de topografietoetsen als Wordbestand en als pdf. bronnenmappen. Via uw epack kunt u de belangrijkste kaarten en figuren uit de methode downloaden. Handig bij het maken van presentaties of eigen toetsvragen. digiboeken. Digitale versies van de handboeken, verrijkt met animaties uit het digitale lesmateriaal voor leerlingen en de mogelijkheid om de bronnen uit het handboek groot te presenteren op uw digibord. Wereldwijs videoblog. In uw epack vindt u onder Ondersteunend materiaal > Studiehulp / Naslag een link naar het videoblog met filmpjes die passen bij de thema s uit de methode. 10 Programma van Toetsing en Afsluiting (PTA) In dit onderdeel geven we enkele PTA s voor het nieuwe examenprogramma. Deze PTA s kunt u gebruiken als voorbeeld wanneer u een eigen PTA voor uw school gaat maken. We beschrijven drie varianten. Variant 1: een PTA gebaseerd op drie perioden per leerjaar, met schriftelijke toetsen (S) en één praktische opdracht (P) per leerjaar. Variant 2: een PTA gebaseerd op vier perioden per leerjaar, met schriftelijke toetsen (S) en één praktische opdracht (P) per leerjaar. Variant 3: een PTA gebaseerd op vijf perioden per leerjaar, met schriftelijke toetsen (S), één praktische opdracht (P) in leerjaar 3 en twee praktische opdrachten (P) in leerjaar MALMBERG

15 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Bij al deze varianten hebben we de volgende uitgangspunten gehanteerd. We kiezen ervoor om in het schoolexamen ook de CE-onderwerpen te toetsen. Dat heeft als voordeel dat de leerlingen voor het centraal examen alle stof al een keer hebben moeten leren. In het derde leerjaar behalen leerlingen 40% van de punten voor het SE, in het vierde leerjaar 60%. De eerste SE-toets telt minder zwaar mee dan de overige SE-toetsen in leerjaar 3. Variant 1 Leerjaar 3 Periode Vorm Module Eindtermen 3 Wereldwijs Weging (% SE) 1 S Arm en rijk 13, 14, 15, (25) Hoofdstuk 1 t/m 3 10% 2 S Bronnen van energie 7, 8, 9, (23) Hoofdstuk 4 t/m 6 15% 3 P S Grenzen en identiteit Grenzen en identiteit 19 20, 21, (27) Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8 en 9 5% 10% Leerjaar 4 Periode Vorm Module Eindtermen Wereldwijs Weging (% SE) 1 P Water 10 Hoofdstuk 1 10% S Water 11, 12, (24) Hoofdstuk 2 en 3 10% 2 S Bevolking en ruimte 16, 17, 18, (26) Hoofdstuk 4 t/m 6 20% 3 S Weer en klimaat 4, 5, 6, (22) Hoofdstuk 7 t/m 9 20% Variant 2 Leerjaar 3 Periode Vorm Module Eindtermen Wereldwijs Weging (% SE) 1 S Arm en rijk 13, 14 Hoofdstuk 1 en 2 5% 2 S Arm en rijk 15, (25) Hoofdstuk 3 5% S Bronnen van energie 7 Hoofdstuk 4 5% 3 S Bronnen van energie 8, 9, (23) Hoofdstuk 5 en 6 10% 4 P S Grenzen en identiteit Grenzen en identiteit 19 20, 21, (27) Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8 en 9 5% 10% Leerjaar 4 Periode Vorm Module Eindtermen Wereldwijs Weging (% SE) 1 P Water 10 Hoofdstuk 1 10% S Water 11 Hoofdstuk 2 5% 2 S Water 12, (24) Hoofdstuk 3 5% S Bevolking en ruimte 16, 17 Hoofdstuk 4 en 5 10% 3 S Bevolking en ruimte 18, (26) Hoofdstuk 5 en 6 10% Weer en klimaat 4 Hoofdstuk 7 5% 4 S Weer en klimaat 5, 6, (22) Hoofdstuk 8 ten 9 15% 3 Bij de eindtermen staan de verrijkingsdelen voor vmbo-gt tussen haakjes. MALMBERG 15

16 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Variant 3 Leerjaar 3 Periode Vorm Module Eindtermen Wereldwijs Weging (% SE) 1 S Arm en rijk 13, 14 Hoofdstuk 1 en 2 5% 2 S Arm en rijk 15, (25) Hoofdstuk 3 5% 3 S Bronnen van energie 7, 8 Hoofdstuk 4 en 5 10% 4 S Bronnen van energie 9, (23) Hoofdstuk 6 5% P Grenzen en identiteit 19 Hoofdstuk 7 5% 5 S Grenzen en identiteit 20, 21, (27) Hoofdstuk 8 en 9 10% Leerjaar 4 Periode Vorm Module Eindtermen Wereldwijs Weging (% SE) 1 P Water 10 Hoofdstuk 1 10% S Water 11 Hoofdstuk 2 5% 2 S Water 12, (24) Hoofdstuk 3 5% P Bevolking en ruimte 16 Hoofdstuk 4 5% 3 S Bevolking en ruimte 17, 18, (26) Hoofdstuk 5 en 6 15% 4 S Weer en klimaat 4, 5 Hoofdstuk 7 en 8 10% 5 S Weer en klimaat 6, (22) Hoofdstuk 9 10% 11 Lesplanningen U kunt Wereldwijs flexibel inzetten. Hebt u weinig lesuren tot uw beschikking, dan kunt u een module in zo n 18 lessen behandelen. Zit u ruimer in de tijd, dan kunt u een module uitbouwen tot 30 of meer lessen. Een overzicht van beide planningen vindt u op de volgende bladzijde. Deze planningen kunt u op verschillende manieren aanpassen of uitbreiden. Bijvoorbeeld: U kunt extra aandacht aan topografie besteden. Hoofdstuk 1 kunt u afsluiten met een grotere praktische opdracht over de eigen omgeving. Deze praktische opdracht kunt u mee laten wegen in het schoolexamen. U kunt uw leerlingen meer of minder differentiatielessen uit het epractice Pack laten maken. U kunt meer lessen besteden aan het herhalen van CE-stof of training voor het centraal examen. 16 MALMBERG

17 3+4 VMBO-KGT ALGEMEEN DEEL Een module in 18 lessen Les Een module in 30 lessen Oriëntatie 1 Oriëntatie Hoofdstuk 1, paragraaf 1 2 Hoofdstuk 1, paragraaf 1 Hoofdstuk 1, paragraaf 2 3 Hoofdstuk 1, paragraaf 2 Hoofdstuk 1, paragraaf 3 4 Hoofdstuk 1, paragraaf 3 Toets hoofdstuk 1 5 Hoofdstuk 1, examentrainer Hoofdstuk 2, paragraaf 1 6 epractice Pack: adviestoets + differentiatie Hoofdstuk 2, paragraaf 2 7 epractice Pack: differentiatie Hoofdstuk 2, paragraaf 3 8 Toets hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2, paragraaf 4 9 Hoofdstuk 2, paragraaf 1 Hoofdstuk 2, paragraaf 5 10 Hoofdstuk 2, paragraaf 2 Toets hoofdstuk 2 11 Hoofdstuk 2, paragraaf 3 Hoofdstuk 3, paragraaf 1 12 Hoofdstuk 2, paragraaf 4 Hoofdstuk 3, paragraaf 2 13 Hoofdstuk 2, paragraaf 5 Hoofdstuk 3, paragraaf 3 14 Hoofdstuk 2, examentrainer Hoofdstuk 3, paragraaf 4 15 epractice Pack: adviestoets + differentiatie Hoofdstuk 3, paragraaf 5 16 epractice Pack: differentiatie Hoofdstuk 3, paragraaf 6 17 Toets hoofdstuk 2 Toets hoofdstuk 3 18 Hoofdstuk 3, paragraaf 1 19 Hoofdstuk 3, paragraaf 2 20 Hoofdstuk 3, paragraaf 3 21 Hoofdstuk 3, paragraaf 4 22 Hoofdstuk 3, paragraaf 5 23 Hoofdstuk 3, paragraaf 6 24 Hoofdstuk 3, examentrainer 25 epractice Pack: adviestoets + differentiatie 26 epractice Pack: differentiatie 27 Toets hoofdstuk 3 28 Atlasparagraaf 29 Topografie van de module 30 Toets module (hoofdstuk 1 t/m 3) MALMBERG 17

18 MODULE 1 ARM EN RIJK TOELICHTING PER MODULE MODULE 1 ARM EN RIJK Inleiding Wereldwijd zijn er grote verschillen tussen arme en rijke mensen, gebieden, landen en werelddelen. Hoe meet je die verschillen tussen arm en rijk, in welvaart en welzijn? Hoe zijn ze ontstaan? Wat zijn de gevolgen van die verschillen in woon- en leefomstandigheden in Nederland, maar ook in Europa en in andere delen van de wereld? Bij het thema Arm en rijk ligt het accent op welvaart- en welzijnsverschillen op verschillende schaalniveaus. Hoofdstuk 1 Arme en rijke Nederlanders Eindterm 13: De kandidaat kan verschillen tussen meer en minder welvarende wijken en voorstellen voor verbetering van de woon- en leefomstandigheden in de eigen regio beschrijven. In de opbouw van dit hoofdstuk begint de eerste paragraaf met kijken naar verschillen in woonomstandigheden van armere en rijkere wijken, met de vraag: wil jij in deze wijk wonen? Vervolgens gaat paragraaf 2 over de verandering van woonomstandigheden in arme en rijke wijken. Paragraaf 3 zoomt in op manieren hoe je woonomstandigheden in probleemwijken kunt verbeteren. Hoofdstuk 2 Arm en rijk in Nederland en Europa Eindterm 14: De kandidaat kan regionale verschillen in welvaart in Nederland beschrijven en verklaren. Paragraaf 1 begint met de vraag: zijn Nederlanders rijk? Om deze vraag te kunnen beantwoorden wordt een vergelijking getrokken met andere delen van Europa en worden vervolgens rijke en minder rijke delen van Nederland benoemd. Paragraaf 2 kent een vergelijkbare opzet, maar daarin staan verschillen in welzijn centraal. In paragraaf 3 worden de regionale overeenkomsten en verschillen in welvaart en welzijn nader verklaard. Paragraaf 4 staat stil bij de invloed van de EU op welvaart en welzijn in Nederland en Europa. De laatste paragraaf beschrijft de ontwikkeling van welvaart en welzijn in Nederland. Hoofdstuk 3 Arm en rijk in de VS en Nigeria Eindterm 15: De kandidaat kan regionale verschillen in welvaart in een buiten-europese macroregio en een contrasterende macroregio elders in de wereld beschrijven en verklaren en de situatie in beide gebieden vergelijken. Eindterm 25 (gt): De kandidaat kan de vicieuze cirkel tussen armoede, honger en gezondheid in een buiten-europese macroregio beschrijven en verklaren en maatregelen ter verbetering van de situatie beschrijven. De eerste drie paragrafen van dit hoofdstuk gaan over de VS, de laatste drie over Nigeria. Paragraaf 1 en 2 hebben als doel de leerling kennis te laten maken met welvaart, welzijn (paragraaf 1), landbouw en voedselproductie (paragraaf 2) in de VS. In paragraaf 3 leert de leerling over de wereldwijde invloed van de VS. De inhoud van deze paragraaf sluit nauw aan bij paragraaf 4, waarin de leerling met landbouw en voedselproductie in Nigeria kennismaakt. De centrale vraag hier is: is de Amerikaanse boer een concurrent van de Nigeriaanse boer? Paragraaf 4 biedt ook de mogelijkheid om de leerling een vergelijking te laten trekken tussen de VS en Nigeria. Paragraaf 5 en 6 behoren tot de verrijkingsstof (gt) en gaan specifiek over de productie van olie en de gezondheidssituatie in Nigeria. Oriëntatie In de oriëntatieparagraaf in het werkboek maakt de leerling de volgende soorten opdrachten. Oriënteren op de module: waar gaat de module over? 18 MALMBERG

19 MODULE 1 ARM EN RIJK Aansluiten bij voorkennis uit de onderbouw. Beroepsoriëntatie: in welke beroepssituaties krijg je met armoede te maken? In de oriëntatie gaan leerlingen aan de slag met opdrachten rond verschillen tussen arm en rijk op de wereld, binnen Europa en in Nederland. Daarnaast oriënteren ze zich op het hoofdstuk door de introductiefoto s te bekijken, waarmee het onderwerp gevisualiseerd wordt. Ook begrippen die al in de onderbouw zijn aangeleerd, worden geactiveerd. Na het bekijken van verschillen in Nederland wordt ingezoomd op het beeld dat de leerlingen van deze verschillen hebben. Geëindigd wordt met een link naar de toekomstige beroepspraktijk van de leerlingen door het beantwoorden van een aantal vragen over met name armoede in Nederland. Extra informatie over jongeren en armoede kunt u vinden op een website met veel informatie over armoede in Nederland. De site gaat in op vragen als: wat is armoede? Wie zijn arm? Wat zijn de gevolgen van armoede? Naast veel achtergrondinformatie zijn er links naar filmpjes die bijvoorbeeld verschillen in welvaart in Nederland duidelijk maken. Kaartvaardigheden en geografische vaardigheden In deze module komen de volgende kaartvaardigheden en aardrijkskundige vaardigheden aan bod. Hoofdstuk 2, paragraaf 5: Kaarten selecteren: de leerling kan met behulp van zoekmiddelen in de atlas de juiste kaart selecteren. Verschijnselen en gebieden vergelijken in ruimte en tijd: de leerling kan verschijnselen in een gebied met elkaar vergelijken of gebieden op basis van één of meerdere verschijnselen met elkaar vergelijken. Daarbij staat vaak de ontwikkeling van het betreffende verschijnsel centraal. Hoofdstuk 3, paragraaf 8: Lokaliseren: de leerling kan een gebied of een verschijnsel op de kaart vinden (aanwijzen waar dat ligt). Enkelvoudige en meervoudige verbanden leggen binnen een gebied en tussen gebieden: de leerling leert dat verschijnselen in een gebied of meerdere gebieden betrekking op elkaar kunnen hebben en weten hoe zij die verbanden kunnen formuleren. Onderscheid vmbo-b, vmbo-k en vmbo-gt Leerlingen in de gemengde of theoretische leerweg dienen de hele module te maken. Leerlingen in de kaderberoepsgerichte leerweg kunnen paragraaf 5 en 6 van hoofdstuk 3 overslaan. In de examentrainer van hoofdstuk 3 hoeven zij vraag 10, 12 en 13 niet te maken. Leerlingen in de basisberoepsgerichte leerweg mogen volgens de handreiking van het examenprogramma grotere delen van deze module overslaan. Deze module behoort overigens tot leerstof voor het schoolexamen, waarbij de docent een grote mate van vrijheid heeft om hier eigenstandige keuzes in te maken. Op basis van het examenprogramma zouden leerlingen in de bb-leerweg het volgende kunnen maken en overslaan. Hoofdstuk 1: kan in zijn geheel door bb-leerlingen gemaakt worden. Hoofdstuk 2: in dit hoofdstuk staat eindterm 14 centraal, maar diverse elementen daarvan zijn ook al in hoofdstuk 1 aan bod gekomen. Daardoor kan hoofdstuk 2 bezien worden als een verdieping op eindterm 14, waardoor de bb-leerling paragraaf 3 en 4 kan overslaan. In de examentrainer kunnen de volgende opdrachten overgeslagen worden: 5, 6, 9, 11, 12 en 13. Hoofdstuk 3: de leerling hoeft paragraaf 4, 5 en 6 (over Nigeria) niet te maken. In de examentrainer kunnen de volgende opdrachten overgeslagen worden: 3, 7, 9, 10, 11, 12 en 13. MALMBERG 19

20 HOOFDSTUK 1 ARME EN RIJKE NEDERLANDERS HOOFDSTUK 1 ARME EN RIJKE NEDERLANDERS Inleiding In dit hoofdstuk leren leerlingen over kenmerken van arme en rijke wijken in Nederland. Verder vormen ze zich een beeld van de wijze waarop betrokkenen de leefomstandigheden in armere wijken kunnen verbeteren. Dit hoofdstuk kent een sterke samenhang met hoofdstuk 7 (Grenzen en identiteit in je eigen omgeving) en hoofdstuk 4 van leerjaar 4 (Bevolkingsontwikkelingen in de wijk). Paragraaf 3 van hoofdstuk 1 gaat in op de wijze waarop een lokale overheid kan ingrijpen om de leefomstandigheden te verbeteren. Dit hangt samen met paragraaf 3 van hoofdstuk 7, waarbij gekeken wordt naar de wijze waarop lokale overheden kunnen ingrijpen om de sociale samenhang in wijken te vergroten. In paragraaf 4.3 van leerjaar 4 komt deze oplossingsgerichte benadering nogmaals terug, maar dan vanuit het perspectief verbeteren van ruimtelijke kwaliteit. In dit hoofdstuk worden overigens begrippen gehanteerd die in leerjaar 3 aan bod komen, maar ook bij het CE getoetst kunnen worden. De samenhang tussen hoofdstuk 1 en hoofdstuk 4 van leerjaar 4 is verder te vinden in de volgende begrippen: bebouwingsdichtheid, voorzieningen, vergrijzing en ontgroening. Paragraaf 1 Arm en rijk in je eigen woonplaats In de paragraaf gaan leerlingen op zoek naar verschillen tussen arme en rijke wijken. De verschillen ontstaan doordat de ene wijk welvarender is dan de andere wijk. Dat heeft invloed op de woon- en leefomstandigheden. Eerst wordt gekeken hoe een wijk eruitziet (gebiedskenmerken). Daarna staat de volgende vraag centraal: wie wonen er in de wijk (bevolkingskenmerken)? Leerdoelen Aan het einde van deze paragraaf: kun je een beschrijving geven van woningen en woonomgeving, van meer of minder welvarende buurten/wijken in je eigen regio (gebiedskenmerken) met behulp van wonen, werken, verkeer, recreatie en voorzieningen; kun je een beschrijving geven van de bevolking van meer of minder welvarende buurten/wijken in je eigen regio (bevolkingskenmerken) met behulp van economie (inkomen, opleiding, werk), samenstelling van de bevolking, culturele verschillen; kun je kenmerken noemen van meer en minder welvarende wijken met behulp van bovengenoemde kenmerken (gebieds- en bevolkingskenmerken). Eindtermen De leerdoelen horen bij de volgende eindterm uit het examenprogramma: 13a Kenmerken van welvaart en welzijn in wijken in de eigen regio. Introductiefoto De foto toont een kinderspeelplaats in de Rotterdamse wijk Kralinger-Esch met op de achtergrond aan de linkerkant het oude drinkwaterterrein en aan de rechterkant nieuwbouw. De foto is genomen in een stedelijk gebied, waar verschillen tussen wijken duidelijker waarneembaar zijn dan in een landelijk gebied. 20 MALMBERG

21 HOOFDSTUK 1 ARME EN RIJKE NEDERLANDERS Toelichting bij vragen uit het werkboek Vraag 1 Voor de leerlingen werkt het motiverend om de eigen woonplaats centraal te stellen in deze paragraaf. Deze vraag kan als intro gebruikt worden om verschillende wijken in de eigen woonplaats te benoemen. Vraag 2 Idee voor een werkvorm: door middel van een woordspin kunnen de leerlingen ook zelf de verschillen tussen rijke en arme wijken formuleren. Vraag 3 Door gebruik te maken van de website vinden leerlingen een grote hoeveelheid gegevens over de wijken in Den Haag, bijvoorbeeld het (verschil in) inkomen. Ook kunt u op deze site een bestand downloaden van uw eigen gemeente: Gemeente op maat. Uw eigen woonplaats wordt beschreven in vergelijking met de provincie en heel Nederland rond verschillende thema s als bevolking, wonen, voorzieningen en opleiding. Vraag 4 Ook hier kunnen leerlingen met de aangereikte classificatie de verschillende woongebieden in de eigen omgeving benoemen. Vraag 6 Door het invullen van deze tabel leren leerlingen op een systematische manier kijken. Vraag 7 Na de gebiedskenmerken staan in deze vraag de bevolkingskenmerken centraal. De gebiedskenmerken hebben invloed op de bevolkingskenmerken. Vraag 8 De sleutelvraag wordt door de leerlingen beantwoord voor hun eigen wijk. Om inzicht te krijgen in de verschillende wijken kunt u leerlingen hun gegevens laten uitwisselen en eventueel in een kaart laten vastleggen. Figuur 3 kan als basis gebruikt worden om de relatie tussen gebiedskenmerken en bevolkingskenmerken voor verschillende wijken in de eigen woonplaats te gebruiken. Paragraaf 2 Veranderingen in de wijk In deze paragraaf staan veranderingen in wijken centraal. Waar in paragraaf 1 het accent lag op de beschrijving van de verschillende woongebieden, wordt hier ingezoomd op veranderingen in de wijk. Daarbij kan het zowel om gebiedskenmerken als om bevolkingskenmerken gaan. Soms verandert het gebied doordat het een nieuwe bevolking aantrekt en daardoor andere voorzieningen krijgt. Ook kan het zijn dat bijvoorbeeld door veranderingen in het huizenaanbod (meer koopwoningen) een andere bevolking wordt aangetrokken. Er is een wisselwerking tussen gebieds- en bevolkingskenmerken. Leerdoelen Aan het einde van deze paragraaf: kun je de belangrijkste veranderingen in de woningen en woonomgeving van buurten/ wijken in je eigen regio beschrijven en verklaren; kun je de belangrijkste veranderingen in de samenstelling van de bevolking van buurten/ wijken in je eigen regio beschrijven en verklaren; MALMBERG 21

22 HOOFDSTUK 1 ARME EN RIJKE NEDERLANDERS kun je aangeven hoe veranderingen in de bevolking leiden tot veranderingen in de woonomgeving en omgekeerd; kun je veranderingen in de wijk relateren aan kenmerken van meer of minder welvarende wijken; kun je een buurt- of wijkprofiel maken en dit vergelijken met dat van een klasgenoot. Eindtermen De leerdoelen horen bij de volgende eindterm uit het examenprogramma: 13b Ontwikkelingen op het gebied van welvaart en welzijn in de wijken. Alternatieve les Voor de verwerking van de leerstof van deze paragraaf is een alternatieve les beschikbaar: Wordt deze wijk later een probleemwijk? Introductiefoto De foto is genomen op het Java-eiland in Amsterdam, waar zowel sociale huurwoningen als koopwoningen zijn gebouwd. Op de vraag welke wijken in de toekomst probleemwijken worden, kan verschillend geantwoord worden. De wijken die in de jaren 50 zijn gebouwd, waren voor de toenmalige inwoners prachtwijken, maar zijn nu vaak verworden tot probleemwijken. Toelichting bij vragen uit het werkboek Vraag 1 Java-eiland heeft relatief veel inwoners van jaar en de laatste tien jaar zijn er veel kinderen bijgekomen. De wijk kent 22 huishoudens met vijf of meer personen (2% van het totaal), wat weinig is, gezien de ruime appartementen die hier staan. Verdere info is te vinden op de volgende website: Vraag 2 Dit mini-onderzoek kan ook uitgebreid worden met bijvoorbeeld de leeftijd, de opleiding, het inkomen van de buurtbewoners. Vraag 3 Benadruk dat door vergrijzing of ontgroening voorzieningen in een wijk zullen verdwijnen of juist nodig zijn. Zo ontstaat na een aantal jaren in een nieuwbouwwijk de vraag naar basisscholen, die opgevolgd wordt door de vraag naar een middelbare scholen. Vraag 4 Idee voor een werkvorm: plaats op het bord de vraag: minder mensen huizen slopen? Discussieer hierover met de klas. Vraag 5 Tegenwoordig zijn de probleemwijken vooral te vinden in de woongebieden In (de buurt van uw) woonplaats is vast een wijk te vinden die dit illustreert. Vraag 6 Wijs de leerlingen met nadruk op de bronnen 2 uit paragraaf 1 en paragraaf 2, omdat zo (voor Den Haag) de relatie tussen inkomen en leefbaarheid gelegd kan worden. Vraag 7 Een aantal negentiende-eeuwse arbeiderswijken zijn na de stadsvernieuwingen in de jaren 80 veranderd in yuppenwijken. Die wijken liggen dicht bij het centrum en door de invloed van 22 MALMBERG

23 HOOFDSTUK 1 ARME EN RIJKE NEDERLANDERS de vele culturen die zich hier in de loop der tijd hebben gevestigd, is het aanbod van veel voorzieningen toegenomen. Waar de vele culturen zich in het verleden in deze wijk vestigden vanwege de lage huren, is nu een stijging van de huizenprijzen waar te nemen. Vraag 8 De sleutelvraag wordt door de leerlingen beantwoord voor hun eigen wijk. Wijs de leerling op de wisselwerking tussen de gebiedskenmerken en de bevolkingskenmerken. Paragraaf 3 Herinrichting van de wijk In deze paragraaf gaat het om de herinrichting van vooral probleemwijken. Na de constatering dat dit niet alleen negentiende-eeuwse arbeiderswijken, maar ook de woongebieden betreft, worden verschillende oplossingen aangedragen die probleemwijken kunnen veranderen in prachtwijken. Daarbij is het goed om te realiseren dat de aangereikte oplossingen in de ene wijk wel werken (ondanks de economische recessie), maar in de andere wijk mislukken (ook dankzij de recessie). Leerdoelen Aan het einde van deze paragraaf: kun je mogelijke oplossingen voor de herinrichting van een wijk aangeven; kun je onderzoeken hoe de bevolking denkt over de wijk; kun je het verschil in wensen van de bevolking over woningen, de woonomgeving en de bestaande ruimte omschrijven en aanbevelingen doen voor de toekomst. Eindtermen De leerdoelen horen bij de volgende eindterm uit het examenprogramma: 13c Vraagstukken rondom welvaart en welzijn in de wijken. Introductiefoto De foto toont de wijk Katendrecht in Rotterdam, waar hele stukken straat gesloopt worden. De bevolking die er woonde, gaat naar andere wijken en door de nieuwe (koop)woningen zal de bevolkingssamenstelling veranderen. Toelichting bij vragen uit het werkboek Vraag 1 Zie de opmerkingen bij de introductiefoto. Ook kunnen leerlingen via de website op zoek gaan naar problemen in hun eigen woonplaats. Vraag 2 In de jaren 80 heeft vooral veel stadsvernieuwing plaatsgevonden in de arbeiderswijken, omdat de woningen van slechte kwaliteit waren. Tegenwoordig liggen de meeste probleemwijken in de woongebieden Dit zijn de flatwijken, maar ook de galerijen portiekflats van na de Tweede Wereldoorlog, die nu een concentratie van mensen met lagere inkomens en allochtonen huisvesten. Vraag 3 In de Bijlmer is een aantal van de bekende honingraatflats gesloopt om plaats te maken voor wijken met eengezinshuizen. MALMBERG 23