Verkenning samenwerking van gemeente Zaltbommel

Transcriptie

1 Verkenning samenwerking van gemeente Zaltbommel Verkenning via scenario s op strategisch, tactisch en operationeel niveau Rapport Gemeente Zaltbommel BMC oktober 2013 prof.dr. M.J.G.J.A. Boogers J.P.D. Trommelen MSc drs. R. Wever Correspondentienummer: AD /22

2 INHOUD MANAGEMENT SAMENVATTING 2 HOOFDSTUK 1 BLIK VERBREDEN VANUIT MAATSCHAPPELIJKE ORIËNTATIE 4 HOOFDSTUK 2 BEVINDINGEN OP BASIS VAN DE DESKRESEARCH 7 HOOFDSTUK 3 POSITIONERING VAN ZALTBOMMEL 9 HOOFDSTUK 4 DE SCENARIO S OP INTERGEMEENTELIJK EN REGIONAAL NIVEAU 11 HOOFDSTUK 5 DE SCENARIO S GETOETST 13 HOOFDSTUK 6 HOE NU VERDER? 17 BIJLAGE 1 ANALYSEKADER 18 BIJLAGE 2 BRONVERMELDING DESKRESEARCH 21 1/22

3 Managementsamenvatting Wat is er onderzocht? Hoofdstuk 1 Vanuit de maatschappelijke oriëntatie zijn bij omliggende gemeenten de mogelijkheden tot samenwerken onderzocht. Naast deskresearch zijn er verkennende gesprekken gevoerd met de gemeenten: Aalburg s-hertogenbosch Gorinchem Neerijnen Maasdriel Woudrichem Lingewaal De verkenning is geanalyseerd op basis van zes beoordelingscriteria: Strategische opgaven Maatschappelijke oriëntatie Congruentie Politiek-bestuurlijk draagvlak Robuustheid en toekomstbestendigheid Op- of afbouw van samenwerkingsverbanden Wat betekent dit op strategisch/tactisch/operationeel niveau? Hoofdstuk 2 en 3 De gemeente Zaltbommel kent een strategische oriëntatie in de Bommelerwaard en de gemeente Rivierenland. Er bestaan ook mogelijkheden tot strategische samenwerking in de regio Brabant- Noordoost of West-Brabant. Op tactisch niveau worden gemeenten voor de gedecentraliseerde opgaven geacht samenwerking te zoeken met omliggende gemeenten. Dit gebeurt nu in de Regio Rivierenland. Onder andere op operationeel niveau wordt de samenwerking al langere tijd verkend met de gemeente Maasdriel, mogelijkerwijs uitmondend in een bestuurlijke fusie. Wat is de uitkomst van het verkennende onderzoek? Hoofdstuk 4 en 5 In het onderzoek is onderscheid gemaakt tussen twee schaalniveaus in samenwerken: (1) op intergemeentelijk niveau (ambtelijke en bestuurlijke fusie-opties) en (2) op regionaal niveau (regionale samenwerkingsopties). De verkenning heeft drie scenario s opgeleverd: Scenario Oost: ambtelijke en bestuurlijke fusie met Maasdriel in Rivierenland. Scenario Zuid: ambtelijke fusie met Maasdriel in de regio s-hertogenbosch, om later op te gaan in de gemeente s-hertogenbosch. Scenario West: Zaltbommel en Maasdriel sluiten zich aan bij ambtelijke en bestuurlijke fusie van het Land van Altena en worden onderdeel van de regio West-Brabant. Uit de toetsing van deze scenario s blijkt dat scenario Zuid de meeste potenties heeft. Dit is gebaseerd op de analyse van de scenario s aan de hand van de zes beoordelingscriteria. In dit scenario liggen omvangrijke stappen in het vooruitzicht, zoals het uittreden uit de Regio Rivierenland en uit de provincie Gelderland. Daarmee vergeleken is scenario Oost een stuk behoudender, maar niet zonder kwetsbaarheden die moeten worden 2/22

4 overwonnen om ook in de toekomst robuust te zijn en de strategische opgaven aan te kunnen. Scenario West betekent, net als scenario Zuid, het uitstappen uit het bestaande regionale samenwerkingsverband. Hoe nu verder? Hoofdstuk 6 Het onderzoek maakt duidelijk dat de omliggende gemeenten voornamelijk met de rug naar Zaltbommel de samenwerking verkennen. De gemeente Maasdriel kiest daarentegen exclusief voor Zaltbommel. Aan de gemeenteraad van Zaltbommel ligt nu de vraag voor om koers te bepalen en na te gaan hoe gemeente Maasdriel hierbij betrokken kan worden. 3/22

5 Hoofdstuk 1 Blik verbreden vanuit maatschappelijke oriëntatie Gemeente Zaltbommel oriënteert zich op haar toekomst Nieuwe maatschappelijke opgaven en nieuwe gemeentelijke taken vragen om een heroriëntatie op gemeentelijke samenwerking. Daarbij gaat het niet alleen om de intensiteit van de samenwerking en het type taken waarop wordt samengewerkt (operationeel, tactisch, strategisch), maar ook om de samenwerkingspartners. Bestaande samenwerkingsconstructies die in het verleden hun nut hebben bewezen dienen te worden aangevuld of misschien zelfs vervangen te worden door nieuwe samenwerkingsverbanden. De onderzoeksvraag luidt als volgt: Met welke gemeente(n) kan Zaltbommel samenwerken op strategisch, tactisch en operationeel niveau en welke samenwerkingsmogelijkheden zijn het meest kansrijk? Het stappenplan: deskresearch en twee gespreksrondes Om de centrale vraag te beantwoorden zijn de volgende stappen ondernomen. Bij de behandeling van de kadernota heeft de gemeenteraad van Zaltbommel gevraagd om een onderzoek uit te voeren onder regie van de gemeenteraad naar de mogelijkheden voor (uitbouw van) samenwerking met de omliggende gemeenten van Zaltbommel op strategisch, tactisch en operationeel niveau, resulterend in een advies aan de raad over de langere termijn positionering van de gemeente Zaltbommel (tekst uit motie, d.d. 27 juni 2013). Daarbij worden niet alleen mogelijkheden verkend voor meer intensieve gemeentelijke samenwerking, ook ambtelijke en bestuurlijke fusie-opties staan open. In het kader van deze oriëntatie heeft de burgemeester van Zaltbommel verkennende gesprekken gevoerd met zijn ambtgenoten in Aalburg, Gorinchem, s-hertogenbosch, Maasdriel, Neerijnen, Lingewaal en Woudrichem. 4/22

6 In de eerste en tweede gespreksronde is er met de volgende gemeenten gesproken: Aalburg s-hertogenbosch 1 Gorinchem Neerijnen Maasdriel Woudrichem Lingewaal De gesprekken hadden een verkennend en oriënterend karakter. In de eerste gespreksronde is de aanleiding van het onderzoek toegelicht en is er gevraagd of de omliggende gemeente wilde deelnemen aan het onderzoek. Hierop is door de zeven omliggende gemeenten bevestigend geantwoord. De tweede gespreksronde was een verdiepend gesprek 2 op basis van de vernomen situatie uit het eerste gesprek. De gesprekken hebben inzicht gegeven in: 1. de mogelijke raakvlakken op strategisch, tactisch en operationeel gebied; 2. de betekenis hiervan voor de bestuurlijke ontwikkeling (gemeentelijke samenwerking, ambtelijke of bestuurlijke fusie); 3. algemene oordelen en overwegingen ten aanzien van de positionering van Zaltbommel in de regio. 1 Eerste en tweede gespreksronde zijn gelijktijdig gevoerd. 2 In de tweede gespreksronde is door de griffier en gemeentesecretaris van de gemeente Zaltbommel gesproken met de omliggende 6 gemeenten. De gesprekspartners waren in 2 In de tweede gespreksronde is door de griffier en gemeentesecretaris van de gemeente Zaltbommel gesproken met de omliggende 6 gemeenten. De gesprekspartners waren in wisselende samenstelling de burgemeester, griffier, gemeentesecretaris en/of overige collegeleden van de 6 gemeenten. De uitgangspunten voor de verkenning: wat bepaalt het succes van samenwerking? Voor de verkenning van kansrijke opties voor de bestuurlijke ontwikkeling van Zaltbommel gelden een aantal globale randvoorwaarden. Deze randvoorwaarden hebben niet alleen te maken met de nieuwe opgaven waarvoor Zaltbommel zich gesteld ziet, maar ook met landelijke beleidsontwikkelingen. Deze randvoorwaarden vormen het afwegingskader voor de beoordeling van de verschillende bestuurlijke ontwikkelingsscenario s voor Zaltbommel. In een sessie met de stuurgroep (waarin alle fracties uit de gemeenteraad vertegenwoordigd waren) zijn deze beoordelingscriteria 3 verder besproken. Strategische opgaven: Deze eerste randvoorwaarde heeft betrekking op de strategische beleidsopgaven van Zaltbommel op ruimtelijk en economisch gebied. Waar liggen kansrijke ontwikkelingen en hoe kan Zaltbommel daarbij aansluiten? Daarbij gaat het vooral om het vestigings- en leefklimaat en de verworteling in economische structuren. Zo is het voor Zaltbommel van belang dat zij als logistieke hotspot langs de A2 en A15 en aan de Waal is gesitueerd, hetgeen zijn effect heeft op de economische oriëntatie. Maatschappelijke oriëntatie: Afhankelijk van de sociale en maatschappelijke oriëntatie van de inwoners zal de gemeente net als haar sociale partners ook moeten aansluiten bij de maatschappelijke oriëntaties van de inwoners. Dat is vooral van belang voor de thema s zorg, onderwijs, werk, cultuur en recreatie. 3 De beoordelingscriteria zijn gebaseerd op het 6-d-model van Bernard (Aanpoten in de polder; Burgemeesters in de veiligheidsregio, 2005) en het beleidskader voor gemeentelijke herindelingen van minister Plasterk, juni /22

7 Congruentie: Om samenwerking minder vrijblijvend te maken en bestuurlijke drukte te verminderen, dient te worden voorkomen dat voor iedere taak andere samenwerkingspartners worden gezocht. Voor de uitvoering van nieuwe gedecentraliseerde taken geldt de eis van congruentie en naar verwachting zal deze eis ook voor andere taken gaan gelden. Politiek-bestuurlijk draagvlak: Het is van belang dat er bij partners draagvlak voor samenwerking is. Vanuit deze gedachte wordt in dit onderzoek allereerst een bestuurlijke verkenning uitgevoerd onder potentiële samenwerkingspartners. Robuustheid en toekomstbestendigheid: De nieuwe bestuurlijke constellatie (samenwerking, ambtelijke en/of bestuurlijke fusie) moet berekend zijn op bestuurlijke ontwikkelingen en toekomstige beleidsopgaven. Verder is het ook van belang dat deze bestuurlijke constellatie voldoet aan de eisen die het kabinet (i.c. BZK) eraan stelt. Dit betekent bijvoorbeeld dat samenwerking tussen enkele gemeenten niet tot gevolg mag hebben dat een individuele andere gemeente hier de nadelen van ondervindt, maar ook niet dat de regionale samenstelling lange tijd in afwachting is van een keuze op intergemeentelijk niveau. Kortom: robuustheid en toekomstbestendigheid benaderen wij vanuit het oogpunt van gemeente Zaltbommel, maar tevens ook altijd vanuit de context van de gehele omgeving en regio. Op- of afbouw van samenwerkingsverbanden: Het ontvlechten van een samenwerkingsverband kost tijd, geld en energie. Evenzo kost het tijd, geld en energie om te participeren in een ander nieuw of bestaand samenwerkingsverband. In de regio waarin gemeente Zaltbommel participeert zijn al veel samenwerkingsverbanden aanwezig. Het volledige analysekader dat gediend heeft voor het onderzoek is opgenomen in bijlage 1. 6/22

8 Hoofdstuk 2 Bevindingen op basis van de deskresearch Samenwerking is een centraal thema voor de gemeente Zaltbommel. Niet voor niets draagt het coalitieprogramma de titel De samenwerkende gemeente. De achterliggende gedachte is dat investeringen in samenwerking worden gecombineerd met het behoud van het karakter en het voorzieningenniveau in de kernen. In 2012 is dit gezamenlijk met de inwoners doorvertaald naar een toekomstperspectief. Daaruit blijkt de ambitie van de gemeente Zaltbommel om de regie te voeren op de uitvoering van beleid, nadat samen met de inwoners de uitvoering is geconcretiseerd. In de voorbereidingen op samenwerking zijn er gaandeweg al verschillende redenen genoemd om te gaan samenwerken. Dit betreft de verhoging van kwaliteit, de vermindering van kwetsbaarheid en kosten, maar ook de wetenschap dat beleid zich niet binnen het gemeentehuis laat bepalen en tot uitvoer komt. Samenwerking vindt voor iedere gemeente op verschillende niveaus plaats. Op strategisch niveau wordt over het algemeen samengewerkt op ruimtelijk en economisch vlak. Op tactisch niveau gaat de samenwerking dikwijls over uitvoeringsvraagstukken, zoals de implementatie van de transities in het sociaal domein. Terwijl op operationeel niveau veel meer de vraag voorligt hoe de ondersteunende bedrijfsvoering en dienstverlening aan de burger zo gunstig mogelijk kan worden ingevuld. Per niveau geven wij de huidige situatie en voornaamste samenwerkingsverbanden van de gemeente Zaltbommel weer. Strategisch niveau: ruimtelijk en economisch Samenwerking op strategisch niveau vindt voor Zaltbommel plaats in Rivierenland en in de Bommelerwaard. Regio Rivierenland is een samenwerkingsverband van inmiddels tien gemeenten in de Betuwe en de Bommelerwaard. De regio richt zich op de gebieden landschap, bedrijvigheid, wonen en recreatie, zoals in de visie Verassend Rivierenland is vastgesteld. Recente ontwikkelingen vragen inspanningen op het gebied van de drie transities op het sociaal domein en de inrichting van de omgevingsdienst. Sinds 2003 heeft de gemeente Zaltbommel samen met de gemeente Maasdriel een Landschapsplan Bommelerwaard. Vanaf 2009 is dit plan steeds concreter geworden en zijn meer samenwerkingspartners benaderd. Tactisch: uitvoeringsvraagstukken Tactische samenwerking vindt in de uitvoeringsorganisaties plaats. Zoals in de navolgende tabel is opgenomen, worden de meeste vraagstukken op intergemeentelijk (in de Bommelerwaard) of regionaal niveau het hoofd geboden. Op regionaal niveau bepaalt het thema de regionale samenwerking. Voor enkele zorg gerelateerde activiteiten moet de gemeente Zaltbommel naar haar samenwerkingspartners in s-hertogenbosch en omgeving. 7/22

9 Thema Samenwerkingspartners Werkplein Rivierenland AWBZ zorgkantoor s-hertogenbosch e.o. Maatschappelijke opvang s-hertogenbosch e.o. GGZ s-hertogenbosch e.o. GGD Veiligheidsregio Gelderland Sociale Dienst Bommelerwaard Bureau Jeugdzorg Gelderland Veiligheidshuis Gelderland Wmo Rivierenland Veiligheidsregio Gelderland-Zuid Avri uitvoeringsdienst* Rivierenland Streekarchief Rivierenland (per 1 jan. 2014) Projectbureau herstructering Bommelerwaard Tuinbouw Leerlingenvervoer Maasdriel en Zaltbommel Monumentenzorg Maasdriel en Zaltbommel Operationeel: bedrijfsvoering en dienstverlening Het operationele niveau is daar waar de inwoner direct het contact met de gemeente ervaart. De gemeente Zaltbommel laat volgens onderzoek naar verschillende burgerrollen (2010) een overwegend positief beeld achter bij haar inwoners. Achtereenvolgens scoorde de gemeente als volgt: als klant 7,6 (het gemiddelde van gemeenten uit dezelfde gemeentegrootteklasse: 7,6), als kiezer 5,6 (6,0), als onderdaan 6,0 (6,3), als partner 5,6 (5,8) en als wijkbewoner 6,7 (6,9). De gemeenten Maasdriel en Zaltbommel bereiden samen een intensieve ambtelijke samenwerking/fusie voor. De gemeente Neerijnen heeft aanvankelijk ook geparticipeerd in deze verkenning, maar is hier later uitgetreden. Door de colleges van B&W van de gemeenten Maasdriel en Zaltbommel is aan de gemeentesecretarissen gevraagd te onderzoeken of verdere samenwerking mogelijk is. Het aandachtsveld ligt hierbij op de PIOFA(H)- taken en de drie transities in het sociaal domein. *Avri is een uitvoerende dienst van Regio Rivierenland. Avri houdt zich bezig met duurzame grondstoffeninzameling en efficiënt onderhoud van de publieke ruimte in deze regio. Handhaving, Beleid & Advies en Bedrijfsafval zijn eveneens werkzaamheden die Avri uitvoert. Ook in combinatie met andere partners wordt er met de gemeente Maasdriel samengewerkt. Voorbeelden zijn: Water- en Rivierenland Bommelerwaard en Maas-Waalweg doortrekken (met provincie). 8/22

10 Hoofdstuk 3 Positionering van Zaltbommel De oriëntatie op de bestuurlijke toekomst van Zaltbommel kent verschillende, deels samenhangende, achtergronden. Daarmee beweegt Zaltbommel zich in een krachtig veld, waarin de omliggende gemeenten ook verschillende bewegingen maken. We benaderen de huidige positionering van Zaltbommel vanuit verschillende gezichtspunten. Sociaal-maatschappelijke stromingen van en naar Zaltbommel Gemeente Zaltbommel telt veel voorzieningen binnen haar gemeentegrenzen. Zie hiervoor onderstaande tabel, welke volgens het onderzoek van de Rabobank (maart, 2013) een landelijk aanbod typeert. Zaltbommel heeft een zogenoemd hybride karakter: de stad heeft een kern en voorstad met een landelijk voorzieningenaanbod, maar heeft ook een verzorgingsfunctie. Gemeenten Maasdriel en Neerijnen hebben volgens het onderzoek van de Rabobank vanuit sociaal-maatschappelijk oogpunt een oriëntatie op Zaltbommel. In mindere mate hebben de gemeenten Aalburg en Woudrichem dat ook. De inwoners van Zaltbommel zijn wat hun voorzieningen en werkgelegenheid, net zoals het naastgelegen Maasdriel, afhankelijk van s-hertogenbosch. Voorziening Aantal Winkels mode en luxe 51 Winkels vrije- 13 tijdsartikelen Restaurants 16 Hotels 5 Huisartsenpraktijk 10 Ziekenhuizen 0 Bioscopen 0 Theaters 1 Musea 2 Basisscholen 16 Voorgezet onderwijs 3 Zwembaden 1 Voetbalclubs 6 Geografisch ligging tussen rivieren en provinciegrenzen Gemeente Zaltbommel en omliggende gemeenten bevinden zich tussen rivieren de Maas en de Waal. Van oudsher zorgen de rivieren voor verbinding tussen de gemeenten, maar ook voor een scheiding. Het verbindend element maakt dat de gemeenten een eenzelfde oriëntatie kennen in het natuurlijke (woon)landschap en uitstraling. Doordat Zaltbommel in de punt van de provincie Gelderland ligt, wordt de gemeente omgeven door andere provinciegrenzen. Zo liggen de aangrenzende gemeenten s-hertogenbosch en Aalburg in de provincie Noord-Brabant en behoort de gemeente Gorinchem toe aan de provincie Zuid-Holland. 9/22

11 Ruimtelijk en economische benadering Zaltbommel werkt met betrekking tot een groot aantal taken samen in de Regio Rivierenland. Ook de nieuwe taken op het sociale domein worden in dit verband voorbereid. Het gegroeide belang van dit samenwerkingsverband staat op gespannen voet met de beperkte democratische legitimatie ervan. Daarnaast speelt de vraag of de belangrijkste ruimtelijke en economische opgaven van Zaltbommel in deze regio liggen. Ook in de regio Brabant-Noordoost, en met gemeenten ten westen van Zaltbommel, liggen raakvlakken op ruimtelijk en economisch gebied. Gemeente Gorinchem zet in op verkenning van samenwerking binnen Alblasserwaard-Vijfheerenland. Hiertoe is een commissie ingesteld die de komende periode drie bestuurlijke modellen verkent en uitwerkt voor de toekomstige bestuurlijke inrichting van de regio. Alblasserwaard- Vijfheerenland. Van gemeenten Aalburg, Werkendam en Woudrichem is al langere tijd bekend dat zij werken aan een verregaande vorm van ambtelijke en bestuurlijke integratie. Bewegingen om Zaltbommel heen Ook omliggende gemeenten verkennen volop de mogelijkheden met betrekking tot samenwerking met gemeentelijke partners. Gemene deler van de meeste omliggende gemeenten is dat zij verkennen met de rug naar Zaltbommel. Zo maken Lingewaal en Neerijnen onafhankelijk van elkaar een beweging richting het noordwesten door samenwerking te zoeken met gemeenten binnen Rivierenland. Beide gemeenten zoeken samenwerkingspartners waarbij zij bepaalde functionaliteiten kunnen uitbesteden. Als Gelderse gemeente is Lingewaal met name op zoek naar nog op te starten samenwerkingsvormen, waarbij de directe focus niet op de gemeente Zaltbommel ligt. Ook voor de gemeente Neerijnen is de oriëntatie op Rivierenland een belangrijk element met betrekking tot het verkennen van de mogelijkheden in samenwerken met omliggende partijen. 10/22

12 Hoofdstuk 4 De scenario s op intergemeentelijk en regionaal niveau De verkenning van de scenario s heeft op twee niveaus plaatsgevonden: regionaal niveau; intergemeentelijk niveau. Hierdoor lag het volgende keuzekader voor: Beide gemeenten verkennen al langere tijd de samenwerking en hiervoor blijkt ook draagvlak aan de zijde van de gemeente Maasdriel. Hoewel Maasdriel dus in alle scenario s een plek heeft, richten de scenario s zich ook op meerdere gemeenten en regio s. Dit heeft te maken met het laatste beoordelingspunt waarin de robuustheid van de samenwerking centraal staat. Een robuuste samenwerking is toekomstbestendig en draagt bij aan de evenwichtige verhoudingen in de regio. Scenario Oost In dit scenario wordt de huidige praktijk voortgezet. In de huidige praktijk zetten Zaltbommel en Maasdriel in op een intensivering van de samenwerking op operationeel niveau. Ambtelijke fusie is daarin de eerste stap, waarna een bestuurlijke fusie (herindeling) volgt. Beide gemeenten nemen eerst afzonderlijk en daarna als eenheid deel aan Regio Rivierenland. In deze regio vergroten zij de regionale kracht op het gebied van ruimte en economie. Zij hebben hierin vanwege de lokale economie en als infrastructureel knooppunt langs de A2 een belangrijke meerwaarde. Bij de verkenning van de scenario s zijn telkens alle mogelijkheden open gehouden en onderzocht. Na de verkenning kunnen we niet anders concluderen dan dat de gemeente Maasdriel in elk scenario voorkomt. Hierbij zijn alle beoordelingscriteria in overweging genomen. Vanuit ruimtelijk en economisch oogpunt staan beide gemeenten voor vergelijkbare opgaven. Verder is er sprake van een sterke maatschappelijke oriëntatie tussen Maasdriel en Zaltbommel. Zoals in het keuzekader aangegeven, ligt in dit scenario nog een keuze voor. De gemeente Zaltbommel kan op de huidige wijze blijven acteren in Rivierenland of de onderlinge samenwerking verbeteren. Beide keuzes vragen om een duidelijke investering. De ene door een positiebepaling na te streven, zodat de gemeente Zaltbommel in regionaal verband sterker kan acteren. De tweede keuze leidt ertoe dat er wordt gewerkt aan het verbeteren van de samenwerking. Dit gaat in op het communiceren, informeren, sturen en vertrouwen. 11/22

13 Stap 1: ambtelijke fusie Zaltbommel en Maasdriel Stap 2: verbeteren samenwerking in Rivierenland Stap 3: bestuurlijke fusie Zaltbommel en Maasdriel Scenario Zuid In dit scenario zetten de gemeenten Zaltbommel en Maasdriel de ambtelijke samenwerking voort, maar sluiten zij voor de regionale vraagstukken aan bij s-hertogenbosch en omgeving. De ongewisse factor in dit scenario is de gemeente Maasdriel. Samenwerken doe je samen en het is nog niet bekend of gemeente Maasdriel dit scenario ondersteunt. Het scenario betekent een ontvlechting uit Rivierenland en een invlechting in de regio Brabant-Noordoost. Voor strategische vraagstukken (zoals bereikbaarheid, regionale economie en zorg) wordt de samenwerking gevonden in deze regio. Het is een groeimodel waarin uiteindelijk de uitdaging voorligt om ook ambtelijk (en later bestuurlijk) samen te gaan met de gemeente s-hertogenbosch. opgenomen in het scenario. Evenzo is het voor de overige genoemde gemeenten niet bekend of zij dit scenario aanhangen. Dit scenario betekent op regionaal niveau dat de gemeenten Zaltbommel en Maasdriel niet langer de aansluiting vinden in Rivierenland, maar dit zoeken in regio West-Brabant. Stap 1: Zaltbommel en Maasdriel sluiten zich aan bij de samenwerking tussen Woudrichem, Werkendam en Aalburg Stap 2: deze gemeenten fuseren tot één gemeente Stap 3: samenwerken in regio West-Brabant Stap 1: ambtelijke fusie Zaltbommel en Maasdriel Stap 2: samenwerken met Regio Brabant-Noordoost Stap 3: bestuurlijke fusie Zaltbommel, Maasdriel met s-hertogenbosch Scenario West In dit scenario werken Zaltbommel en Maasdriel samen met de reeds samenwerkende gemeenten Woudrichem, Werkendam en Aalburg. Dit scenario is gebaseerd op gesprekken met de gemeenten Woudrichem, Aalburg en Maasdriel. Met de gemeente Werkendam heeft er geen gesprek plaatsgevonden. Uit het gesprek met Woudrichem is duidelijk gebleken dat zij zich, gesteund door en raadsbesluit, richt op een samenwerking met Werkendam. Om die reden is ook deze gemeente 12/22

14 Hoofdstuk 5 De scenario s getoetst Per scenario zijn de kenmerken van de deelnemende gemeenten en de regio gepresenteerd. Vervolgens toetsen wij de scenario s op de zes criteria uit het analysekader. Scenario Oost Kenmerken Zaltbommel Maasdriel Inwoners Kernen Begrotingsomvang lasten 4 Overlap in samenwerkingsverbanden - 35 Strategische opgaven Uit de gesprekken blijkt dat de gemeenten Zaltbommel en Maasdriel overlap vertonen in de strategische opgaven. De overlap in economieën en infrastructurele ligging zijn hierin voordelen. 4 Dit omvat het totaal aan lasten voor de verschillende programma s. Bij het ontbreken van dit cijfer in programmabegroting zijn de lasten van de verschillende programma s bij elkaar opgeteld. Aansluiting op maatschappelijke oriëntatie Beide gemeenten zijn qua maatschappelijke oriëntatie op elkaar en op de gemeente s-hertogenbosch georiënteerd. Inwoners werken, recreëren en winkelen in s-hertogenbosch. Maatschappelijke oriëntatie zegt ook iets over het sociaal-cultureel DNA van de inwoners dat betrekking heeft op normen, waarden en religieuze denominatie. Uit de gesprekken blijkt dat Maasdriel en Zaltbommel in sociaal-cultureel opzicht in twee delen uiteenvalt, gescheiden door de snelweg A2. Congruentie De gemeenten Zaltbommel en Maasdriel kennen 35 overlappende samenwerkingsverbanden. In hoofdstuk 2 zijn de voornaamste verbanden op strategisch en tactisch niveau in kaart gebracht. Op operationeel niveau werken beide gemeenten al langer toe naar een ambtelijke samenwerking. Draagvlak voor samenwerking Op bestuurlijk niveau is er in de gemeente Maasdriel sprake van draagvlak voor samenwerking. De verkenningsronde heeft niet in beeld gebracht of dit ook zo onder de inwoners leeft. Het college van Maasdriel bereidt zich verder voor op de ambtelijke samenwerking met Zaltbommel, hetgeen later moet resulteren in een bestuurlijke fusie. Het college wil daarin exclusief en alleen kiezen voor Zaltbommel. De gemeenteraad van Zaltbommel heeft aangeven een exclusieve samenwerking/fusie met 13/22

15 Maasdriel nochtans te beperkt te vinden, zeker met het oog op toekomstige beleidsopgaven. Robuustheid en toekomstbestendigheid Voor de opgaven op tactisch en strategisch niveau zullen beide gemeenten nog steeds de samenwerking moeten vinden met omliggende gemeenten in de regio. Ook voldoet deze optie niet aan het inwonerscriterium dat BZK stelt aan de uitvoering van gedecentraliseerde taken.de ambtelijke samenwerking tussen de gemeenten Zaltbommel en Maasdriel draagt bij aan de robuustheid van de ambtelijke organisatie. Bij een bestuurlijke fusie, telt de samengevoegde gemeente meer dan inwoners. Zoals gezegd, veronderstelt dit nog niet de toekomstbestendigheid van de ambtelijke samenwerking tussen Zaltbommel en Maasdriel. Op- en afbouw samenwerkingsverbanden Dit scenario vraagt om het verder opbouwen van de ambtelijke samenwerking met de gemeente Maasdriel. De eerste verkennende fase hiervoor is al achter de rug. Omdat de samenwerking in Rivierenland gecontinueerd wordt (en eventueel wat versterkt) zijn de op- en afbouwkosten hier afwezig of beperkt. Scenario Zuid Dit scenario onderscheidt zich op een aantal punten van het voorgaande scenario. Met het volgende moet rekening worden gehouden: De strategische opgaven van Zaltbommel en Maasdriel sluiten aan bij de economische pijlers van de regio Brabant-Noordoost en omgeving. Een voorbeeld hiervan is de Agro en Food sector in en rondom s- Hertogenbosch. Met de gemeente s-hertogenbosch heeft Zaltbommel reeds vijf overlappende samenwerkingsverbanden. Het scenario sluit aan op de maatschappelijke oriëntatie van de inwoners. Het draagvlak voor dit scenario is in de gemeente Maasdriel gering. Vanwege het groeimodel, waardoor gemeenten Zaltbommel en Maasdriel op den duur ook ambtelijk en bestuurlijk zullen samenwerken met de gemeente s-hertogenbosch, is het voorgestelde scenario voldoende robuust en toekomstbestendig. Het is op deze manier mogelijk om ook in de toekomst de opgaven die op de gemeenten afkomen het hoofd te bieden. In dit scenario zullen er kosten gemaakt moeten worden voor de ontvlechting met Rivierenland en het invlechten met de zuidelijk gelegen regio Brabant-Noordoost. Zo maakt de gemeente Zaltbommel onderdeel uit van de Gemeenschappelijke Regeling (GR) van Rivierenland. De GR regelt de mogelijkheid tot uittreding. Dit is mogelijk bij gelijk besluit van de bestuursorganen van de betreffende gemeenten. Het algemeen bestuur van Regio Rivierenland stelt de verplichtingen van de uittredende gemeente vast, hetgeen bestaat uit een vergoeding van de kosten die rechtstreeks het gevolg zijn van de uittreding. Voor invlechten worden er onder andere coördinatie-, bestuurs- en operationele kosten gemaakt. 14/22

16 Scenario West Kenmerken Zaltbommel Maasdriel Woudrichem Werkendam Aalburg Inwoners Kernen Begrotingsomvang lasten Overlap in samenwerkingsverbanden Doordat de strategische opgaven door de gemeenten Woudrichem, Werkendam en Aalburg voornamelijk in West-Brabant worden uitgevoerd, ligt hier in dit scenario ook de toekomstige strategische agenda voor de gemeenten Zaltbommel en Maasdriel. Voor twee laatstgenoemde gemeenten ligt West-Brabant letterlijk en figuurlijk ver weg. Beide gemeenten vinden in strategisch opzicht beter de aansluiting met de Brabantse subregio Brabant-Noordoost. Aansluiting op maatschappelijke oriëntatie Op onderdelen kennen de vijf gemeenten een overlap in hun maatschappelijke oriëntatie. Deze overlap is qua sociaal-cultureel DNA van de gemeenten groter in de gemeenten Aalburg, Zaltbommel en Maasdriel. Strategische opgaven Uit de gesprekken blijkt dat er op deelgebieden sprake is van overeenkomstige strategische opgaven: cultuur (Woudrichem en Zaltbommel zijn vestigingssteden); lokale economie; toerisme Daarnaast kent de gemeente Aalburg, net als de Bommelerwaard, van oudsher een economie op het gebied van planten, veiling en autohandelaren. 5 Dit omvat het totaal aan lasten voor de verschillende programma s. Bij het ontbreken van dit cijfer in programmabegroting zijn de lasten van de verschillende programma s bij elkaar Congruentie De overlap in samenwerking met de drie gemeenten uit de regio West- Brabant en de gemeenten Zaltbommel en Maasdriel is gering. Dit wordt aangetoond in het overzicht met kenmerken. Bovendien liggen de vijf gemeenten in twee verschillende provincies. Daarbij wordt de implementatie van de gedecentraliseerde taken momenteel in verschillende regio s uitgevoerd: de drie West-Brabantse gemeenten in de subregio Dongemond en Zaltbommel en Maasdriel in Rivierenland. Draagvlak voor samenwerking Het draagvlak voor samenwerking is op een verkennend niveau onderzocht. Een nadere verkenning zou het draagvlak voor dit scenario moeten uitdiepen. opgeteld. 15/22

17 Gezien de lange ambitie om in het Land van Heusden en Altena (Woudrichem, Werkendam en Aalburg) tot een intensivering van de samenwerking of gemeentelijke fusie te komen en gezien de provinciale steun voor die ambitie, is het bestuurlijk draagvlak voor deze optie op het eerste gezicht in ieder geval twijfelachtig. Gezien de eerdergenoemde ambitie van de gemeenten in het Land van Heusden en Altena om toe te werken naar ambtelijke en/of bestuurlijke fusie, is dat draagvlak niet vanzelfsprekend. Op dit moment hanteert de gemeente Aalburg de principes van een netwerksamenwerking, hetgeen betekent dat zij op basis van behoefte en thema s in wisselende vorm de samenwerking verkent en aangaat met partners. Robuustheid en toekomstbestendigheid Het inwoneraantal van de vijf gemeenten telt samen meer dan inwoners. Een grens die minister Plasterk eerder als wens heeft gecommuniceerd. Deze grens is met name gelegd om de drie transities uit het sociaal domein te implementeren. Op- en afbouw samenwerkingsverbanden Dit scenario vraagt om het afbouwen van de samenwerking in Rivierenland door de gemeenten Zaltbommel en Maasdriel. Daarbij zal de samenwerking in de regio West-Brabant worden opgebouwd. Dit geldt voor de strategische samenwerking, maar ook voor de tactische samenwerking (zoals de drie transities in het sociaal domein). De toetsing van de scenario s aan de genoemde criteria levert het volgende beeld op. Scenario Zuid heeft in veel opzichten de meeste potenties, maar kent wel onzekerheden en kosten. Niet alleen omdat het politiek-bestuurlijk draagvlak hiervoor onzeker is, maar vooral omdat dit scenario het uittreden uit de Regio Rivierenland behelst en het uittreden uit de provincie Gelderland. Scenario Oost is in dit opzicht de meest veilige optie, al gelden hiervoor wel de genoemde kwetsbaarheden die een samengaan met Maasdriel oplevert. Ook is de meerwaarde van deze optie geringer. Scenario West brengt dezelfde kosten en onzekerheden met zich mee als scenario Zuid, en scoort ook op andere criteria betrekkelijk slecht. 16/22

18 Hoofdstuk 6 Hoe nu verder? In voorgaande hoofdstukken is vanuit een brede verkenning onderzocht welke scenario s met betrekking tot samenwerking toekomstbestendig en levensvatbaar zijn. Dit hoofdstuk behandelt de vraag hoe de gemeenteraad van Zaltbommel verder gestalte kan geven aan deze verkenning. In het voorliggende proces zijn interne stappen, maar ook intergemeentelijke en regionale stappen, van belang. De overwegingen die wij op basis van het onderzoek opmerken, geven wij hierin mee. Strategische positionering In de verkennende gesprekken is de strategische oriëntatie van de omliggende gemeenten onderzocht. Opvallend is dat de meeste omliggende gemeenten dit momenteel verkennen met de rug naar Zaltbommel toe. Dit past ten dele ook bij de uitkomst van het onderzoek van de Rabobank, waarin de gemeente Zaltbommel wordt getypeerd als hybride stad met een landelijk karakter, die net niet de centrumfunctie voor omliggende gemeenten waarmaakt. Het zou goed zijn te onderzoeken waarom de omliggende gemeenten zich in hun oriëntatie niet richten op Zaltbommel. Gemeente Maasdriel is hierop een uitzondering. Zij neemt in haar strategische positionering een afhankelijke positie richting Zaltbommel in. Alle opties samen met Maasdriel In alle samenvoegings- en samenwerkingsopties die zijn verkend, is Maasdriel steeds slechts één van de partners. Natuurlijk zijn er ook opties zonder Maasdriel mogelijk, maar die moeten in uiterste noodzaak verder worden verkend, ook omdat ze op een aantal criteria minder aantrekkelijk zijn. Door opties te verkennen die verder gaan dan alleen samenwerking met Maasdriel is tegemoetgekomen aan de wens van de gemeenteraad van Zaltbommel. Bij de gemeenteraad bestaat het beeld dat een fusie enkel met de gemeente Maasdriel kwetsbaarheden met zich meebrengt. Aan de andere kant hebben bestuurlijke en ambtelijke vertegenwoordigers van de gemeente Maasdriel in dit onderzoek hun voorkeur uitgesproken voor exclusieve samenwerking met de gemeente Zaltbommel. Zaltbommel moet zich hier rekenschap van geven en de voorkeuren van Maasdriel serieus nemen. Tegelijkertijd kan de gemeente Maasdriel als partner in de samenwerking niet eenzijdig de bestuurlijke toekomst van Zaltbommel bepalen. Net zomin als Zaltbommel haar wensen aan Maasdriel kan opleggen. De keuzebepaling van de bestuurlijke ontwikkelscenario s en de invulling ervan dient daarom een gezamenlijk proces te zijn. Organisch of Big Bang? De voorbereidingen op een ambtelijke samenwerking met Maasdriel kennen een lange aanloop. Het is daarin ook de vraag of de samenwerking organisch wordt ingericht (stapsgewijs via ambtelijke fusie naar bestuurlijke fusie) of met een Big Bang (in een keer een bestuurlijke fusie). Gezien de ervaringen elders in het land, is het aan te bevelen de samenwerking direct als een bestuurlijke fusie (dus Big Bang) in te richten. De gemeenten Zaltbommel en Maasdriel staan in de verkenning van samenwerking niet alleen. De provincie Gelderland is samen met de 17/22

19 VNG-Gelderland een onderzoek gestart Sterk en Toekomstbestendig Bestuur in Gelderland. Hiermee onderzoeken zij het vermogen van gemeenten om het groeiende takenpakket adequaat in te vullen. Verbeteringen in regionale samenwerking Als de gemeenteraad van Zaltbommel ervoor kiest de samenwerking voor strategische opgaven in de Regio Rivierenland voort te zetten, ligt de mogelijkheid voor om deze bestaande samenwerking te verbeteren. Momenteel worden er ook door andere gemeenteraadsleden, zo blijkt uit de raadsconferentie in mei 2013, vraagtekens geplaatst bij de democratische legitimiteit en inrichting van de Regio Rivierenland. Om dit te verbeteren en aan te pakken ligt er voor iedere gemeente de opgave op tafel om te werken aan de communicatie, informatievoorziening en het onderling vertrouwen. Vervolgstappen Om ervoor te zorgen dat deze verkenning van de bestuurlijke toekomst van Zaltbommel op stoom blijft, is het van belang dat de gemeenteraad koers bepaalt. Op basis van de koers kan een diepere verkenning van één of twee opties en vervolgens de implementatie daarvan plaatsvinden. Gezien de voorliggende scenario s is het advies om bij de vervolgstappen gemeente Maasdriel te betrekken. Met de uitkomsten hiervan kan het (volgende) college aan de slag. Eventueel kan hierna een advies- en begeleidingscommissie worden ingesteld die de gemeente Zaltbommel ondersteunt bij de zoektocht naar een fusiepartner en de samenwerking mede voorbereidt. Deze commissie kan bestaan uit ervaren oudbestuurders met naam en faam in de regio en daarbuiten. 18/22

20 Bijlage 1 Analysekader Het analysekader heeft bijgedragen aan het verkennen en vormen van de scenario s. De aspecten zijn allen in de overweging meegenomen, maar er is nadrukkelijk geen waarde aan toegekend. Dit is aan de politiek. De gemeenteraad van Zaltbommel behandelt de scenario s in een debat eind oktober Het analysekader is gebaseerd op twee bestaande kaders, te weten: het 6D-model van Bernard en het beleidskader gemeentelijke herindelingen van minister Plasterk (juni 2013). Omdat beide kaders voorhanden zijn maar ook beiden met een ander doel zijn opgesteld, respectievelijk samenwerking in de veiligheidsregio en herindelingen, konden de aspecten niet een-op-een worden overgenomen. De uitdaging voor de gemeente Zaltbommel is immers om te verkennen welke mogelijke samenwerkingspartners er op strategisch, tactisch en operationeel niveau worden herkend. Allereerst worden beide kaders gepresenteerd, waarna de destillatie van de aspecten voor voorliggend onderzoek volgen. Beleidskader gemeentelijke herindelingen Het beleidskader voor gemeentelijke herindelingen omvat de volgende uitgangspunten. Draagvlak: lokaal bestuurlijk, regionaal en maatschappelijk Dit betekent draagvlak onder de bevolking en het bestuur, maar hoeft niet te betekenen dat unanimiteit bij gemeentebesturen (of inwoners) benodigd is om een herindelingsadvies over te nemen. Interne samenhang/dorps- en kernenbeleid Het is van betekenis dat de nieuwe gemeente een interne samenhang kent die identiteit geeft aan de nieuwe bestuurlijke eenheid zonder het belang van dorpen en kernen te miskennen. De aard van interne samenhang van de nieuw te vormen gemeente kan verschillende uitingsvormen hebben: cultureel, sociaal, economisch, geografisch et cetera. Bestuurskracht In essentie kan worden gesteld dat gemeenten bestuurskrachtig zijn als zij in staat zijn hun maatschappelijke opgaven op te pakken en wettelijke taken adequaat te vervullen waarbij recht wordt gedaan aan en in het belang van hun maatschappelijke omgeving wordt gehandeld. Daarbij kan worden gedacht aan de volgende elementen: voldoende bestuurlijke sturing, robuuste ambtelijke organisatie, in staat om oplossingen te leveren voor maatschappelijke opgaven en taken die in de regio aan de orde zijn, in staat om regierol op te pakken en hebben een goed financieel perspectief. Evenwichtige regionale verhoudingen Ook opgeschaalde gemeenten blijven relaties met elkaar onderhouden via formele samenwerking en anderszins. Evenwichtige regionale verhoudingen zijn daarvoor belangrijk. Dit betreft de verhouding tot andere gemeenten in de regio, de schaalverhouding tot het regionale opgavenprofiel en de positie van de regio. 19/22

21 Duurzaamheid De nieuwe gemeente hoort duurzaam in staat te zijn de gemeentelijke taken (zelfstandig) uit te voeren. Voorkomen moet worden dat de nieuwe gemeente binnen afzienbare termijn wederom bij een herindeling wordt betrokken, en aldus van de ene in de andere herindelingsdiscussie terechtkomt. 6-D-model van Bernard Draagvlak De politieke wil om samen te werken is een succesfactor in het slagen van een samenwerking. De onderlinge relaties spelen een belangrijke rol: Hoe denkt men over elkaar? Welke waarde kent men de andere gemeente toe? In welke mate worden de belangen gedeeld? Druk van boven De Rijksoverheid en de provincie hebben vaak ook invloed op de samenwerking tussen gemeenten. Deze druk kan een aanmoedigende werking hebben, maar kan ook leiden tot ontmoediging. Zoals genoemd is er voor alle gemeenten nu druk van boven. Alleen al de decentralisaties vanuit de Rijksoverheid zonder de (financiële) middelen geven aanleiding om samenwerking op te zoeken. Druk van buiten Gemeenten kunnen niet om de druk van buiten heen. Economische en sociale bewegingen bepalen de oriëntatie van inwoners, ondernemers en maatschappelijke instellingen. Demografische ontwikkelingen, onderwijs, economische ontwikkelingen en infrastructuur hebben hier allen invloed op. Duidelijke doelen Samenwerking tussen gemeenten wordt pas succesvol als er duidelijke doelen aanwezig zijn. Duidelijke doelen kunnen op alle drie de niveaus worden gedeeld. Op strategisch niveau gaat het om een gezamenlijke strategische agenda voor regionale samenwerking, op tactisch niveau speelt de programmatische aanpak een rol, terwijl op operationeel niveau de samenwerking in de uitvoering aandacht krijgt. Doelmatig instrumentarium De governancestructuur en werkwijze zijn bepalende elementen in het instrumentarium voor samenwerking. Wordt en kan dit instrumentarium doelmatig worden ingezet is de vraag die voorligt? Doorzettingskracht en -macht Individuele gemeenten kunnen verschil ervaren in de doorzettingskracht die zij in verschillende (regionale) samenwerkingsrelaties- en vormen hebben. 20/22

22 Criteria Toelichting Indicatoren Strategische opgaven Aansluiting op maatschappelijke oriëntatie Congruentie Draagvlak voor samenwerking Robuustheid en toekomstbestendigheid Op- en afbouw samenwerkingsverbanden Dit betreft de strategische beleidsopgaven van Zaltbommel op ruimtelijk en economisch gebied. Waar liggen kansrijke ontwikkelingen en hoe kan Zaltbommel daarbij aansluiten? Daarbij gaat het vooral om het vestigings- en leefklimaat en de verworteling in economische structuren. Zo is het voor Zaltbommel van belang dat zij als logistieke hotspot langs de A2 en A15 en aan de Waal is gesitueerd, hetgeen zijn effect heeft op de economische oriëntatie. Afhankelijk van de sociale en maatschappelijke oriëntatie van de inwoners, zal de gemeente net als haar sociale partners ook moeten aansluiten bij de maatschappelijke oriëntaties van de inwoners. Dat is vooral van belang voor de thema s zorg, onderwijs, werk, cultuur en recreatie. Om samenwerking minder vrijblijvend te maken en bestuurlijke drukte te verminderen, dient te worden voorkomen dat voor iedere taak andere samenwerkingspartners worden gezocht. Voor de uitvoering van nieuwe gedecentraliseerde taken geldt de eis van congruentie en naar verwachting zal deze eis ook voor andere taken gaan gelden. Het is van belang dat er op de verschillende niveaus (strategisch, tactisch en operationeel) draagvlak voor de samenwerking is. Vanuit deze gedachte wordt in dit onderzoek allereerst een bestuurlijke verkenning uitgevoerd onder potentiële samenwerkingspartners. De nieuwe bestuurlijke constellatie (samenwerking, ambtelijke en/of bestuurlijke fusie) moet berekend zijn op bestuurlijke ontwikkelingen en toekomstige beleidsopgaven. Deze succesfactor raakt overigens ook het uitgangspunt van minister Plasterk om de evenwichtige regionale verhoudingen na te streven. Dit betekent bijvoorbeeld dat samenwerking tussen enkele gemeenten niet tot gevolg mag hebben dat een individuele andere gemeente hiervan de nadelen ondervindt, maar ook niet dat de regionale samenstelling lange tijd in afwachting is van een keuze op intergemeentelijk niveau. Kortom: robuustheid en toekomstbestendigheid benaderen wij vanuit het oogpunt van gemeente Zaltbommel, maar tevens ook altijd vanuit de context van de gehele omgeving en regio. Het ontvlechten van een samenwerkingsverband kost tijd, geld en energie. Evenzo kost het tijd, geld en energie om te participeren in een ander nieuw of bestaand samenwerkingsverband. In de regio waarin gemeente Zaltbommel participeert zijn al veel samenwerkingsverbanden aanwezig. Overlap in infrastructuur Overeenkomsten in lokale economie Overeenkomsten in DNA van bevolking (behoefte, waarden, normen en godsdienst) Afhankelijkheden in sociale oriëntatie van inwoners Aansluiting bij bestaande samenwerkingsvormen Haalbare governancestructuur Bestuurlijk draagvlak Draagvlak onder inwoners Heldere gezamenlijke doelen Toekomstbestendige bestuurskracht Toekomstbestendig (voor oppakken opgaven) Evenwichtige bestuurlijke verhoudingen Opbouw samenwerkingsverband benodigd? Afbouw samenwerkingsverband benodigd? 21/22

23 Bijlage 2 Bronvermelding deskresearch voor alle betrokken gemeenten voor alle betrokken gemeenten voor alle betrokken gemeenten Aanpoten in de Polder, burgemeesters in de veiligheidsregio, 2005 Adviesnota Raad, Uitwerking acties n.a.v. kerntakendiscussie "samen naar de kern", oktober 2012 Beleidskader voor gemeentelijke herindelingen van Minister Plasterk, juni 2013 Gemeenschappelijke Regeling Rivierenland Informatienota voortgang samenwerking Zaltbommel en Maasdriel, November 2012 Programmabegroting 2013 van alle betrokken gemeenten Stemsessie Raadsleden Rivierenland, mei 2013 Verslag Raadsconferentie Rivierenland, mei 2013 Verslag Collegeconferentie Rivierenland, februari 2013 Visie Rivierenland Zaltbommel op Schaal, Rabo-rapport /22