ANALYTISCH BOEKHOUDEN EN KOSTENCALCULATIE

Transcriptie

1 ANALYTISCH BOEKHOUDEN EN KOSTENCALCULATIE Werner Bruggeman Erik De Lembre Patricia Everaert Sophie Hoozée Carine Patfoort Dertiende, volledig herziene editie Antwerpen Cambridge

2 Analytisch boekhouden en kostencalculatie. Dertiende, volledig herziene editie Werner Bruggeman, Erik De Lembre, Patricia Everaert, Sophie Hoozée en Carine Patfoort 2016 Antwerpen Cambridge ISBN D/2016/7849/10 NUR 163 / 786 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

3 Analytisch boekhouden en kostencalculatie Prof. dr. Werner Bruggeman Emeritus hoogleraar aan Universiteit Gent en Vlerick Business School Prof. dr. Erik De Lembre Emeritus hoogleraar Universiteit Gent Erepresident Ernst & Young Belgium Prof. dr. Patricia Everaert Professor Universiteit Gent Prof. dr. Sophie Hoozée Professor Universiteit Gent Carine Patfoort Docent Arteveldehogeschool, leercoach, stagebegeleider v

4 DEEL 1 INLEIDING... 1 HOOFDSTUK 1 ALGEMENE AFBAKENING VAN HET WERKTERREIN WAT OMVAT BOEKHOUDEN? DEELGEBIEDEN VAN DE BOEKHOUDING Algemene boekhouding Analytische boekhouding Beleidsboekhouding RELATIE VAN DE BOEKHOUDING TOT HET BESLISSINGSPROCES IN DE ONDERNEMING Het managementconcept en de boekhouding Relevantie van de informatie Kost van de informatie VERPLICHTINGEN INZAKE BELGISCHE WETGEVING HOOFDSTUK 2 BASISBEGRIPPEN ALGEMEEN OVERZICHT VAN HET WERKINGSPROCES VAN EEN ONDERNEMING DEFINITIE EN CLASSIFICATIE VAN KOSTEN Definitie van kosten Classificatie van de kosten Indeling naar aard: kostensoort vii

5 2.2.2 Indeling naar de toewijsbaarheid tot de output: directe en indirecte kosten Indeling naar functie binnen de onderneming: kostenplaatsen en/of kostendragers Indeling naar de relatie tot het volume: vaste en variabele kosten Indeling naar de tijdsperiode: historische, gebudgetteerde en standaardkosten Indeling naar beheersbaarheid: beheersbare en niet-beheersbare kosten Besluit DE KOSTPRIJS Het algemene begrip kostprijs Kostprijs binnen de analytische boekhouding en binnen kostencalculatie DOELSTELLINGEN VAN KOSTPRIJSCALCULATIE Onmogelijkheid om de algemene boekhouding af te sluiten Noodzakelijkheid van interne informatie Periodieke resultaatbepaling Grondslag tot bepaling van de offerteprijs of verkoopprijs Hulpmiddel in de besluitvorming Kostenbegroting voor planning en controle Kostenbeheersing en efficiëntiebeoordeling DIVERSE TECHNIEKEN VAN KOSTENCALCULATIE EN RESULTAATBEPALING 26 DEEL 2 STUDIE VAN DE KOSTENSOORTEN HOOFDSTUK 3 STUDIE VAN HET MATERIAALVERBRUIK INLEIDING HOEVEELHEIDSBEPALING Informatiebronnen Bepaling van de werkelijke hoeveelheid Directe hoeveelheidsbepaling Indirecte hoeveelheidsbepaling Standaardhoeveelheid PRIJSBEPALING Historische inkoopprijs Marktprijs Vervangingsprijs Standaardprijs Cijfervoorbeeld Invloed op de kostprijs en de balans Fiscale aspecten ADMINISTRATIEVE VERWERKING viii

6 HOOFDSTUK 4 STUDIE VAN DE PERSONEELSKOSTEN INLEIDING HOEVEELHEIDSBEPALING Bepaling van de gewerkte tijd Informatiebronnen Meting van de werkelijk gepresteerde tijden PRIJSBEPALING Bepaling van de personeelskost per betaald uur Bepaling van de personeelskost per beschikbaar productief uur SAMENSTELLING VAN DE PERSONEELSKOST Schema Inhoudelijke analyse van het prestatieloon Samenstelling Prestatiebasis gewoon loon Overloon Premies Inhoudelijke analyse van de component sociale lasten Analyse van het brutoloon inzake bestemming Samenhang Werknemersbijdrage RSZ Inhouding voor bedrijfsvoorheffing Uitkeerbaar loon HOOFDSTUK 5 DUURZAME PRODUCTIEMIDDELEN ALGEMEENHEDEN VERGELIJKENDE ALGEMENE STUDIE VAN DE AFSCHRIJVINGSMETHODEN Principe Afleiding van de formules voor sinking fund en annuïteitenmethode Tijdswaarde van het geld Enkelvoudige intrest Samengestelde intrest Annuïteitenmethode Sinking fund VOORBEELDEN ix

7 4 FISCALE ASPECTEN Fiscale versus economische afschrijvingsduur Afschrijving en vervangingswaarde Versneld afschrijven Argumentatie pro Argumentatie contra Fiscaal aanvaarde afschrijvingsstelsels AFSCHRIJVING ALS KOSTPRIJSCOMPONENT Afschrijvingsbeleid Vergelijkende studie van de druk op de kostprijs van de diverse afschrijvingsmethoden Kostencalculatorische overwegingen bij volledige afschrijving zonder buitengebruikstelling HOOFDSTUK 6 RENTE ALS KOSTENFACTOR THEORETISCHE ARGUMENTATIE PRAKTISCHE AANPAK DEEL 3 FULL COSTING VOLGENS DE TRADITIONELE BENADERING HOOFDSTUK 7 EXTRACOMPTABELE KOSTENCALCULATIE HET VERZAMELEN VAN DE KOSTENGEGEVENS Centrale administratie Kosteninput: documenten VERDELING VAN DE KOSTEN Principe Techniek Kostenplaatsen VAN KOSTENPLAATSEN NAAR KOSTENDRAGERS BEPALING VAN DE KOSTPRIJZEN EN RESULTAATBEPALING GEVALLENSTUDIE: MASSAPRODUCTIEONDERNEMING MET BIJPRODUCT Gegevens Kostenverdeelstaat Extracomptabele resultaatbepaling en kostprijscalculatie Afsluiting algemene boekhouding x

8 6 VARIANTE BESLUIT HOOFDSTUK 8 VERDELING VAN DE INDIRECTE KOSTEN: TRADITIONELE METHODEN VERDEELPROBLEMEN TOEREKENING VERSUS TOEWIJZING TRADITIONELE VERDEELSLEUTELS De delingscalculatie De equivalentiecijfermethode De toeslagmethode Keuze van het verdeelcriterium Overzicht Identificatie van de verdelingsbasis VERDEELSLEUTELS BIJ EEN GEMEENSCHAPPELIJK PRODUCTIEPROCES Gemeenschappelijk productieproces Verbijzondering van de gemeenschappelijke kosten DE VERDEELPROBLEMATIEK BINNEN DE KOSTENVERDEELSTAAT Algemeen De rechtstreekse toewijzing De trapsgewijze toewijzing Methode van de wederzijdse dienstverlening HOOFDSTUK 9 AUTONOME ANALYTISCHE BOEKHOUDING REKENINGENSTELSEL Definitie en doelstellingen Eisen gesteld door het boekhoudrecht Model van rekeningenstelsel Bespreking MATERIAALVERBRUIK Algemene boekhouding Analytische boekhouding DIENSTEN EN DIVERSE GOEDEREN Algemene boekhouding Analytische boekhouding xi

9 4 PERSONEELSKOSTEN Algemene boekhouding Analytische boekhouding AFSCHRIJVINGEN EN WAARDEVERMINDERINGEN Algemene boekhouding Analytische boekhouding van de afschrijvingen Analytische boekhouding van de waardevermindering op vorderingen VOORZIENINGEN VOOR RISICO S EN KOSTEN Algemene boekhouding Analytische boekhouding Uitdieping: aparte kostenplaats onderhoud Terminologie Analytische boekhouding ANDERE BEDRIJFSKOSTEN VAN KOSTENPLAATSEN NAAR KOSTENDRAGERS GOEDEREN IN BEWERKING BESTELLINGEN IN UITVOERING Vaststellen van de hoeveelheid en waardering Boekingen: goederen in bewerking Bestellingen in uitvoering AFLEVERING VAN GEREED PRODUCT EN BIJPRODUCTEN Eén gereed product Bijproduct Verschillende eindproducten ANALYTISCHE RESULTAATBEPALING ALGEMEEN SCHEMA VAN DE ANALYTISCHE BOEKHOUDING UITVAL EN AFVAL Terminologie Betekenis voor het kostenbeheersingsproces Analytische boekhouding Uitval Afval Besluit PRAKTISCHE ILLUSTRATIE: DIDACTISCHE GEVALLENSTUDIES Gevallenstudie massaproductie: één eindproduct, één grondstof, één bewerking Basisgegevens Verwerking van de gegevens xii

10 14.2 Gevallenstudie: massaproductie met bijproduct Gegevens Verwerking van de gegevens HET GEBRUIK VAN VERREKENPRIJZEN Materiaalverbruik Diensten en diverse goederen Personeelskosten Afschrijvingen en waardeverminderingen Afschrijvingen Waardevermindering op vorderingen Voorzieningen voor risico s en kosten Andere bedrijfskosten Goederen in bewerking en bestellingen in uitvoering Goederen in bewerking Bestellingen in uitvoering Analytische resultaatbepaling Samenvatting SYNTHESE AUTONOME ANALYTISCHE BOEKHOUDING DEEL 4 FULL COSTING UITGEBREID NAAR VERSCHILLENDE INDUSTRIËLE PRODUCTIEPROCESSEN HOOFDSTUK 10 EXTRACOMPTABELE KOSTENCALCULATIE TOEGEPAST OP INDUSTRIËLE PRODUCTIEPROCESSEN TYPOLOGIE Bedrijven met massaproductie Serieproductie Stukproductie KOSTENCALCULATIE BIJ MASSAPRODUCTIE Situering Kostencalculatie en kostenadministratie massaproductie Cumulatiemethode Methode ter bepaling van het kostentarief per verwerkingsproces Tarificatiemethode GEVALLENSTUDIE: PRODUCTIE VAN STADIA: NORMAAL, FAMILIAAL Gegevens Verwerking van de gegevens KOSTENCALCULATIE BIJ SERIE- EN STUKPRODUCTIE Inleiding Administratieve organisatie GEVALLENSTUDIE: ORDERCALCULATIE xiii

11 HOOFDSTUK 11 ANALYTISCH BOEKHOUDEN TOEGEPAST OP INDUSTRIËLE PRODUCTIEPROCESSEN SITUERING MASSAPRODUCTIE Meerdere eindproducten meerdere grondstoffen één bewerking Meerdere eindproducten één grondstof meerdere bewerkingen Meerdere eindproducten meerdere grondstoffen meerdere bewerkingen MASSAPRODUCTIE: PRODUCTIE IN STADIA GEVALLENSTUDIE: PRODUCTIE IN STADIA MASSAPRODUCTIE: PRODUCTIE IN BEDRIJFSAFDELINGEN SERIE- EN STUKPRODUCTIE GEVALLENSTUDIE: ORDERCALCULATIE DEEL 5 ACTIVITY-BASED COSTING HOOFDSTUK 12 DE TECHNIEK VAN ACTIVITY-BASED COSTING VEELVOORKOMENDE TEKORTKOMINGEN VAN TRADITIONELE KOSTPRIJSSYSTEMEN Gebrekkige homogeniteit van de aan de kostenplaats toegewezen kosten Overdreven gebruik van directe arbeid (uren of waarde) als omslagsleutel voor indirecte kosten DEFINITIES VAN ACTIVITY-BASED COSTING (ABC) UIT DE LITERATUUR OMSCHRIJVING VAN ABC SYSTEMATISCHE STUDIE VAN DE BOUWSTENEN VAN EEN ABC-MODEL Middelen Activiteiten Resource cost drivers Activity cost drivers Begrip en voorbeelden Bepaling van de activity cost drivers Kostenobjecten UITGEWERKT VOORBEELD xiv

12 6 EVALUATIE VAN ABC Criteria van toepasbaarheid Innovaties van ABC Voordelen van ABC Voordelen op strategisch vlak Voordelen op operationeel vlak Nadelen van ABC HOOFDSTUK 13 ABC VERSUS TRADITIONELE KOSTPRIJSCALCULATIE TOEGEPAST VIA EEN CASE INLEIDING WINSTGEVENDHEID VIA TRADITIONELE KOSTPRIJSCALCULATIE TOEPASSING VAN ABC UITWERKING VAN DE CASE Basisgegevens Gevraagd Oplossing HOOFDSTUK 14 ABC GEÏNTEGREERD IN DE ANALYTISCHE BOEKHOUDING GEGEVENS CIJFERVOORBEELD UITWERKING VAN DE KOSTENVERDEELSTAAT EXTRACOMPTABELE RESULTAATBEPALING EN KOSTPRIJSCALCULATIE EVALUATIE CONCLUSIE xv

13 DEEL 6 DIRECT COSTING HOOFDSTUK 15 DIRECT COSTING: TECHNIEK EN BOEKHOUDKUNDIGE VERWERKING ONTSTAAN ONDERSCHEID TUSSEN VASTE EN VARIABELE KOSTEN GRONDVORM VAN DIRECT COSTING Voorraadwaardering Resultaatbepaling DIRECT COSTING EN KOSTENPLAATSEN Beheersing van het centrum Direct costing en kostendragers Het getrapte direct costing-model BOEKHOUDKUNDIGE VERWERKING VAN DIRECT COSTING Algemene principes Verwerking van direct costing in de analytische boekhouding Varianten en nut van de boekhoudkundige verwerking van direct costing Variant met onmiddellijke uitsplitsing van de kostensoorten in vast en variabel Variant waarbij 999 Niet-toegerekende kosten geanalyseerd wordt Nut van een boekhoudkundige verwerking van direct costing SYNTHESE HOOFDSTUK 16 HET GEBRUIK VAN VARIABELE KOSTENINFORMATIE BIJ BELEIDSBESLISSINGEN BELEIDSASPECTEN VAN DE KOSTENCALCULATIE DIFFERENTIËLE KOSTENCALCULATIE Begrippen en methode Determinanten van de differentiële kosten (kostprijs) Differentiële opbrengst TOEPASSINGEN De break-evenanalyse of de kritische omzettechniek Inleiding Keuze van de eenheid waarin volume zal worden gemeten en kostenverloop Kritische omzettechniek in fysische eenheden Kritische omzettechniek in monetaire waarde Besluit xvi

14 3.2 Prijspolitiek Assortimentspolitiek (wijzigen van de productmix ) Knelpuntcalculatie Begrip Doel Make or buy -beslissingen ALGEMEEN BESLUIT HOOFDSTUK 17 DE DIRECTEKOSTENCALCULATIE BEGRIP TOEPASSING DEEL 7 STANDAARDKOSTENCALCULATIE HOOFDSTUK 18 STANDAARDKOSTENCALCULATIE INLEIDING DEFINITIES Standaardkosten Hoeveelheidsstandaarden en prijsstandaarden Standaardkostprijs Integrale standaardkostencalculatie CLASSIFICATIE VAN STANDAARDEN Soorten standaarden Praktisch belang Verschil tussen de normale standaard en het budget BOEKHOUDKUNDIGE VERWERKING EN REKENINGENSTELSEL STANDAARDKOSTEN VOOR DE DIRECTE, VARIABELE KOSTENSOORTEN Materiaalverbruik Vaststellen van de standaardhoeveelheid per eenheid eindproduct Vaststellen van de standaardprijs van de aangewende materialen Standaardkost van het materiaalverbruik Verschillenanalyse materiaalverbruik Autonome analytische boekhouding Praktisch voorbeeld xvii

15 5.2 Directe personeelskosten Vaststellen van de standaardpersoneelstijd per eenheid eindproduct Vaststellen van de standaardprijs voor de personeelskost Standaardkost van het personeel Verschillenanalyse directe personeelskost Autonome analytische boekhouding Praktisch voorbeeld Boekhoudkundige verwerking: samenvattend overzicht en verfijningen STANDAARDKOSTEN MET BETREKKING TOT DE INDIRECTE KOSTEN- SOORTEN Inleiding Causale factor Definiëren van het standaardtarief per eenheid causale factor Verschillenanalyse met betrekking tot indirecte kosten Praktisch voorbeeld Bepaling van het totale verschil Stapsgewijs: begrippen Analyse van de verschillen Grafische voorstelling Autonome analytische boekhouding VERSCHILLENANALYSE INDIRECTE KOSTEN: EXTRA UITGEWERKT VOORBEELD Gegevens Verschillenanalyse Autonome analytische boekhouding GLOBAAL VOORBEELD VAN DE STANDAARDKOSTENCALCULATIE Gegevens Verschillenanalyse Op direct materiaalverbruik Op directe personeelskost Op de indirecte kosten Autonome analytische boekhouding BESLUIT DEEL 8 OEFENINGEN OEFENINGEN BIJ DEEL 1 ALGEMENE AFBAKENING VAN HET WERKTERREIN Oefening KN Oefening cs xviii

16 OEFENINGEN BIJ DEEL 2 STUDIE VAN DE KOSTENSOORTEN Oefening kwartaal Oefening januari Oefening maart Oefening augustus Oefening mei Oefening Toys Oefening Matsushita Oefening De Boosere Oefening Peach Oefening vrachtwagen Oefening machine en magazijn Oefening Pralidas Oefening Van Gent & Boos Oefening Ripal Oefening Leguma OEFENINGEN BIJ DEEL 3 FULL COSTING VOLGENS DE TRADITIONELE BENADERING Oefening Lambourcia Oefening Spiessens Mini Maxi Oefening toeslagmethode Oefening equivalentiemethode OEFENINGEN BIJ DEEL 4 FULL COSTING BOEKHOUDKUNDIG VERWERKT Oefening Lambourcia Plus Oefening Spiessens Plus Oefening Karé Oefening Pascal and Partners Oefening Fisher House Oefening Vandamme & Co Oefening Maintenance WP-VP Oefening Maintenance Plus Oefening Athena Uitval en Afval Oefening Isostar Oefening Tripartite Oefening Shorty Oefening Regina Oefening Abidas Oefening Masureel xix

17 4-16 Oefening Biscuits-Biscottes Oefening Marcello Oefening Transibel Oefening Sany Oefening industriële bakkerij Oefening bureaumeubelen Oefening textielbedrijf Oefening Plaatijzer Oefening Constructiebedrijf OEFENINGEN BIJ DEEL 6 DIRECT COSTING Oefening break-even Oefening Safety Oefening Murphy Oefening budget Oefening Dimarso Oefening Make or buy Oefening low cost Oefening V Oefening A.C Oefening Semi-Var Oefening Lotus Oefening Duo Oefening Trio Oefening Stop or OEFENINGEN BIJ DEEL 7 STANDAARDKOSTEN CALCULATIE Oefening ABC en DEF voor directe kosten Oefening NV Tuti Oefening NV SDW Oefening verschillenanalyse NV Gigi Oefening Betonmaatschappij Oefening NV LIZ Oefening beginvoorraad en eindvoorraad Oefening GLASCO Oefening NV UFO Oefening tearoom Real Oefening Fordania Oefening Schellebelle Oefening TIP Oefening Idea Fantastic xx