Watertekort in het Hollands Noorderkwartier

Transcriptie

1 Omslag.qxd :40 Pagina 1 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier Het bepalen van de kwantitatieve bijdrage van oplossingen voor het watertekort en een uitwerking van het watertekort in de Schermer-Noord.' Marieke ten Voorde Maart 2004 hjgrontmij

2 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier Het bepalen van de kwantitatieve bijdrage van oplossingen voor het watertekort en een uitwerking van het watertekort in de Schermer-Noord.' Afstudeeronderzoek Marieke ten Voorde Maart 2004 Universiteit Twente Civiele Techniek Afdeling Waterbeheer Commissie Dr. M.S. Krol (afstudeerdocent) Dr.ir. M.J. Booij (afstudeerbegeleider) Ir. J. Kollen (extern begeleider, Grontmij)

3

4 Samenvatting De verwachting is dat het waterbeheer de komende jaren onder invloed staat van een aantal ontwikkelingen: klimaatverandering, zeespiegelstijging en bodemdaling. In de toekomst kan mede hierdoor een toename van het watertekort worden verwacht. Dit onderzoek is een uitwerking van de deelstroomgebiedsvisie Noorderkwartier omtrent het watertekort in het Hollands Noorderkwartier. Het betreft de kwantificering van een aantal oplossingen ten behoeve van het watertekort en de uitwerking van het watertekort in een polder. Een toename van de vraag naar water in de zomer wordt in het Noorderkwartier beïnvloed door een verandering van het klimaat, verminderde aanvoer vanuit de IJssel en een grotere verzilting (door de autonome toename van brakke kwel, zeespiegelstijging en bodemdaling). Tevens hebben de gebruiksfuncties van een gebied invloed op de vraag naar water. In de Kop van Noord-Holland is ruimte gereserveerd voor uitbreiding van de glastuinbouw en van de permanente bollenteelt op zand. Bollenteelt en glastuinbouw zijn van groot economisch belang voor Noord-Holland Noord, maar hebben stringente eisen aan het waterbeheer en -kwaliteit. De vraag naar schoon en zoet water is zeer groot. Om te kunnen anticiperen op de verwachte ontwikkelingen is het Waterbeleid 21 e eeuw opgesteld. Eén van de drie uitgangspunten van het Waterbeleid 21 e eeuw is het niet afwentelen van problemen, maar handelen volgens de drietrapsstrategieën vasthouden bergen af/aanvoeren (waterkwantiteit) en voorkomen scheiden zuiveren (waterkwaliteit). In de deelstroomgebiedsvisie zijn zoekgebieden aangewezen waar maatregelen volgens de drietrapsstrategieën mogelijk zijn. De bijdrage van deze maatregelen ter vermindering van het watertekort zijn in dit onderzoek gekwantificeerd. Het is van belang om inzicht te krijgen in de mogelijkheden tot het kunnen vasthouden, bergen en aanvoeren van een goede kwaliteit water dan wel het verkrijgen van inzicht in andere mogelijkheden om zoet watervragende functies, zoals bollenteelt, te kunnen faciliteren. Bij het beschikbaar stellen van ruimte voor bijvoorbeeld bollenteelt is het noodzakelijk om te weten of aan de watervraag en de waterkwaliteit kan worden voldaan. De eerst genoemde drietrapsstrategie is echter geen dogma in het Hollands Noorderkwartier. De provincie Noord-Holland heeft de Ontwerp-Beleidsnota Evenwichtig omgaan met water opgesteld waarin het uitgangspunt is dat fijnmazige oplossingen en verhoging van grondwaterpeilen in combinatie met een efficiënter gebruik van IJssel- en Markermeerwater de voorkeur hebben boven grootschalige voorraadbergingen. Maatregelen volgens de drietrapsstrategieën die zijn gekwantificeerd, zijn: Bergen (waterkwantiteit); centrale voorraadberging en verticale seizoensberging. Vasthouden (waterkwantiteit); verhogen voorjaarsgrondwaterstand, verbeteren zoetwaterlens en beperken horizontale afstroming. Scheiden (waterkwaliteit); gescheiden waterlopenstelsel voor wateraanvoer en waterafvoer.

5 Uit de kwantificering blijkt dat centrale voorraadberging een grote bijdrage kan leveren aan het opheffen van watertekort in het Hollands Noorderkwartier. Verticale seizoensberging is slechts voordelig voor een beperkt gebied, maar is wel ten gunste van de waterkwaliteit. Het verhogen van de voorjaarsgrondwaterstand is beperkt mogelijk in het Noorderkwartier. Deze maatregel is effectief voor het verwachte watertekort in Wieringen. De bijdrage aan het totale watertekort in het Hollands Noorderkwartier is marginaal. Het verbeteren van de zoetwaterlens in een gebied is in zeer weinig gebieden mogelijk en het effect ter vermindering van de wateraanvoer naar het Noorderkwartier is gering. In het Noorderkwartier worden de waterlopen doorgespoeld tegen eutrofiëring, verzilting en voor voldoende zuurstof in het water. Aangezien de doorspoelbehoefte groot is in het Noorderkwartier, is een gescheiden aan- en afvoersysteem, waardoor de doorspoeling niet meer noodzakelijk is, effectief. Het is hierbij echter wel van belang dat het boezemstelsel bestaat uit een gescheiden aan- en afvoersysteem. Bij het bepalen van een kansgebied of een kansrijke oplossingsrichting is het niet realistisch dit alleen te baseren op de effectiviteit. Daarom is een afweging gemaakt, waarbij meerdere factoren (kosten, belevingswaarde, ecologische en economische waarden) zijn betrokken. Het bergen van water levert een significante bijdrage aan het verminderen van het watertekort, de effecten op de genoemde factoren maken dat de kansen niet bij het bergen van water liggen. De aandacht kan het beste eerst gevestigd worden op een gebied waar een gescheiden waterlopenstelsel effectief is. Dit is in gebieden waar een grote doorspoelbehoefte is. In dit onderzoek is reeds één polder, Schermer-Noord, nader onderzocht. Het bemalingsgebied Schermer-Noord is een diepe polder met zoute kwel en een grote doorspoeling, die nodig is om beregening van de landbouw mogelijk te maken. De waterhuishouding van de polder is in beeld gebracht met behulp van het programma Sobek-Rural. Met het model is de huidige situatie geanalyseerd en zijn drie varianten (handhaving peil, flexibel peilbeheer en vergroten open wateroppervlakte) en twee toekomstscenario s (toename zoutbelasting en klimaatverandering) gesimuleerd om de invloed op de wateraanvoerbehoefte te analyseren. De hoeveelheid inlaat is bepaald door te voldoen aan een streefwaarde van het waterpeil en aan een kritische waarde van de chlorideconcentratie (zowel 300 als 600 mg/l) gedurende de periode wanneer beregening plaatsvindt. Uit de resultaten blijkt dat bij handhaving van het peil (huidige situatie) een mindering van het inlaatwater in de Schermer-Noord met ongeveer een factor 2 mogelijk is waarbij het oppervlaktewater onder de kritische waarde 300 mg/l chloride blijft. Uit de varianten en toekomstscenario s kan het volgende geconcludeerd worden: Hoe groter de peilfluctuaties bij flexibel peilbeheer, hoe kleiner de benodigde wateraanvoer. Bij een peilfluctuatie van 0,2 meter (0,1 meter beneden en 0,1 meter boven streefpeil) is de inlaatbehoefte 25% minder dan in de huidige situatie zonder fluctuaties. Het vergroten van de open wateroppervlakte is niet effectief. De wateraanvoerbehoefte wordt namelijk groter vanwege meer verdamping. Bij een toename van de zoutbelasting van 1,5 keer in de komende eeuw neemt de doorspoelbehoefte met 40% toe ten opzichte van peilhandhaving in de huidige situatie (kritische waarde is 300 mg/l). De verandering van het klimaat (toename verdamping met 8% en zomerneerslag met 2%) heeft een marginale invloed op de wateraanvoerbehoefte. Naast de varianten in het model ter vermindering van de wateraanvoer zijn oplossingen aangedragen zoals een gescheiden waterlopenstelsel. Hierbij is de mindering in vergelijking tot de inlaatbehoefte bij handhaving van het peil (wateraanvoer voor beregening meegenomen) met een chlorideconcentratie in het water onder de kritische waarde van 300 mg/l 33 tot 50%. Hoe minder de wateraanvoerbehoefte naar een gebied, hoe minder afhankelijk van water het gebied in drogere perioden is en hoe lager de gemaalkosten.

6 Het effect van het verminderen van het inlaatdebiet in de Schermer-Noord op de inlaatbehoefte van het gehele Noorderkwartier is niet nader onderzocht. Het effect is waarschijnlijk marginaal, omdat de zoutbelasting op de boezem vanuit de polder gelijk blijft. Een gescheiden waterlopenstelsel is echter wél effectief voor de totale inlaat wanneer het boezemstelsel ook uit een gescheiden aan- en afvoersysteem bestaat. Flexibel peilbeheer in de Schermer-Noord kan een reductie van 1 mln m 3 per jaar opleveren wat betreft de aanvoer van het Markermeer naar de boezem. De totale inlaat naar het Hollands Noorderkwartier kan veel verminderd worden wanneer de kwaliteit in de polders mag verslechteren en doorspoeling niet meer plaatsvindt. Tappunten voor beregening vanuit de boezem is dan een mogelijkheid. Aanbevolen wordt om eerst de huidige situatie omtrent het watertekort en de risico s van watertekort goed in beeld te brengen in het Hollands Noorderkwartier, zoals de wateraanvoer richting het Noorderkwartier. Een gelijkwaardige studie als van de Schermer-Noord wordt voor alle polders in het Noorderkwartier aanbevolen, zodat gedetailleerde waterbalansen opgesteld kunnen worden. Aanvullende metingen, zoals inlaatdebieten en chlorideconcentraties worden aanbevolen. Gedurende dit onderzoek is tevens aandacht besteed aan het IJssel- en Markermeer, omdat het Noorderkwartier in het zomerhalfjaar vanuit het IJssel- en Markermeer wordt voorzien van water. De maximaal toegestane hoeveelheid water die mag worden ingelaten is vastgelegd in een waterakkoord. Deze hoeveelheden hebben echter geen toegevoegde waarde voor het watertekort in het Hollands Noorderkwartier in de huidige situatie. De hoeveelheid inlaat in de huidige situatie op een warme dag is de helft van de toegestane hoeveelheid en veel water mag dus nog extra worden ingelaten. In het geval van drogere perioden (die in toekomst toenemen) heeft het Rijk echter geen leveringsverplichting meer, terwijl dan de wateraanvoerbehoefte groter wordt. Naast de drietrapsstrategieën die van toepassing zijn op het gebied Hollands Noorderkwartier, kunnen maatregelen genomen worden in het IJsselmeer, zodat aan de watervraag in drogere perioden langer kan worden voldaan. Dit zijn een natuurlijker peilbeheer en het realiseren van een reservoir in het IJsselmeer. Om het Noorderkwartier één maand van water te voorzien is een oppervlakte van 0,9% van het IJssel- en Markermeer nodig. Aanbevolen wordt om meer kansen uit de grote zoetwaterbak het IJsselmeer te halen door middel van genoemde maatregelen.

7

8 Inhoudsopgave SAMENVATTING iii 1 INLEIDING ACHTERGROND AANLEIDING VAN HET ONDERZOEK DOELSTELLING ONTWIKKELINGEN GEDURENDE DIT ONDERZOEK UITGANGSPUNTEN LEESWIJZER 6 2 BESCHRIJVING HOLLANDS NOORDERKWARTIER INLEIDING GROTE ZOETE WATEREN; IJSSELMEER EN MARKERMEER Huidige situatie Waterafvoer naar Hollands Noorderkwartier Toekomstige veranderingen Maatregelen BOEZEM DEELGEBIEDEN 13 3 WATERTEKORT OORZAKEN TOENAME WATERTEKORT WATERBALANS WATERKWALITEIT GEVOLGEN WATERTEKORT WATERTEKORT IN DE ZOMER VAN VERDROGING DROOGTESTUDIE 22 4 BESCHRIJVING EN KWANTIFICERING OPLOSSINGSRICHTINGEN TRITSMAATREGELEN Verhogen voorjaarsgrondwaterstand Opslag winterneerslag in de bodem (zoetwaterlens) Beperken horizontale afstroming naar diepe polders Verticale seizoensberging in tussengebied of tussenboezem Centrale voorraadberging in diepe polders of delen daarvan Aanvoeren Gescheiden waterlopenstelsels voor wateraanvoer en waterafvoer 31

9 4.2 AANPAK KWANTIFICERING Verhogen voorjaarsgrondwaterstand Opslag winterneerslag in de bodem (zoetwaterlens) Beperken horizontale afstroming Verticale voorraadberging in tussengebied of tussenboezem Centrale voorraadberging in diepe polders of delen daarvan Gescheiden waterlopenstelsels voor wateraanvoer en waterafvoer KWANTIFICERING VAN DE MAATREGELEN Aangedijkte landen Kustzone Wieringen Wieringermeer West-Friesland en Groot Geestmerambacht Alkmaardermeergebied Droogmakerijen Veenweidegebied Noordzeekanaalpolders CONCLUSIES VAN DE KWANTIFICERING EXTRA WATERWINST EN DOORSPOELEN 43 5 AFWEGING GEBIEDEN BESCHRIJVING EFFECTEN Kwantitatieve effecten Kwalitatieve effecten VERWERKING CRITERIA 47 6 VERMINDERING WATERTEKORT IN SCHERMER-NOORD PROBLEEMOMSCHRIJVING EN DOELFUNCTIES Probleemomschrijving Doelfuncties GEBIEDSOMSCHRIJVING MODELLERING VAN HET WATERSYSTEEM Schematisering in Sobek Invoergegevens Tijdschaal en meteorologische data CALIBRATIE Inlaat Drainageweerstand Chlorideconcentratie kwel VALIDATIE VARIANTEN EN RESULTATEN Handhaving peil huidige situatie Flexibel peilbeheer Oppervlakte open water vergroten TOEKOMSTSCENARIO S EN RESULTATEN Toename zoutbelasting Klimaatverandering OVERZICHT RESULTATEN OPLOSSINGEN TER VERMINDERING VAN INLAATWATER DISCUSSIE CONCLUSIES 77 7 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN CONCLUSIES AANBEVELINGEN 82

10 REFERENTIES 85 DANKWOORD 89 I BEGRIPPENLIJST 91 II BELEID 97 III IJSSELMEER EN MARKERMEER 101 IV WATER- EN CHLORIDEBALANS SCHERMER-NOORD 105 V TRITSGESCHIKHEIDSKAART WATERKWALITEIT 115 VI KWANTIFICERING 117 VII KWANTIFICERING VIII WEERGAVE WATERWINST 133 IX AFWEGING GEBIEDEN 141 X SOBEK 147 XI CHLORIDECONCENTRATIE VARIANTEN EN TOEKOMSTSCENARIO S 153

11

12 1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de achtergrond, aanleiding, doelstelling en de uitgangspunten van het afstudeeronderzoek besproken. Tevens worden ontwikkelingen gedurende dit onderzoek aangehaald die van invloed zijn. 1.1 Achtergrond Naar aanleiding van regelmatige wateroverlast in het laatste decennium van de vorige eeuw, heeft de Commissie Waterbeheer 21 e eeuw in 2000 de opdracht gekregen een advies uit te brengen over de waterhuishoudkundige inrichting van Nederland. De Commissie concludeert op basis van de door haar verzamelde gegevens en op basis van consultatie van deskundigen, dat de waterhuishouding anno 2000 te vaak niet op orde is. De verwachting is dat bij ongewijzigd beleid gebeurtenissen zoals in 2002 in de toekomst nog gaan toenemen. Hevige buien veroorzaakten toen in Tsjechië en Duitsland enorme overstromingen en in Nederland te Rijssen, Putten en plaatsen in West-Brabant wateroverlast. Het huidige systeem is namelijk zeker niet in staat om toekomstige ontwikkelingen op te vangen. De verwachting is namelijk dat het waterbeheer de komende eeuw met de volgende ontwikkelingen te maken krijgt: Het wordt warmer. Een grote oorzaak van de stijgende temperaturen is het broeikaseffect. Het wordt natter in de winter en droger in de zomer. Een gemiddelde toename en hogere intensiteit van de neerslag wordt verwacht. De bodem daalt en de zeespiegel stijgt. Ruimtelijke ontwikkelingen (meer ruimte voor bedrijventerreinen en woningbouw nodig). Het gevolg van de eerste twee punten is dat er soms te veel water is en soms te weinig. De klimaatverandering zal niet alleen tot meer wateroverlastproblemen leiden, maar ook in toenemende mate tot watertekorten in droger wordende zomers. In 2003 is het duidelijk geworden dat een tekort aan water in het waterrijk Nederland mogelijk is. Nederland heeft bovendien al geruime tijd problemen met de kwaliteit van het water en de verdroging van natuurgebieden. Om de problemen, rekening houdend met klimaatverandering, zeespiegelrijzing en bodemdaling, het hoofd te bieden is een andere aanpak van het waterbeheer noodzakelijk. De plaats van water in de Nederlandse situatie wordt steeds dominanter en zal een duidelijke rol gaan spelen op het gebied van ruimtelijke ordening. Waar nodig zal meer ruimte aan het watersysteem moeten worden (terug)gegeven. Het waterbeheer had een volgende rol, maar krijgt steeds meer een sturende rol. [Commissie WB21, 2000] De Commissie 21 e eeuw heeft toekomstige ontwikkelingen laten uitwerken door middel van toekomstscenario s. De scenario s voor klimaatontwikkeling en zeespiegelstijging geven een indicatie voor het toekomstige aanbod van water

13 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier Tabel 1.1: Toekomstige ontwikkelingen [Commissie WB21, 2000] Minimumscenario Middenscenario Maximumscenario Temperatuur [ºC] +0, Neerslag jaar [%] +1, Neerslagintensiteit buien [%] Zeespiegelstijging [cm] De klimaatvoorspellingen zijn echter wel onzeker. In onderstaand intermezzo is een artikel van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) over de onzekerheden van de klimaatverwachtingen opgenomen. De klimaatwetenschap heeft de afgelopen jaren flinke vorderingen gemaakt. Zo is nu aangetoond dat de menselijke uitstoot van broeikasgassen het klimaat aanzienlijk beïnvloedt. De onzekerheden met betrekking tot het toekomstige klimaat zijn evenwel groot gebleven. Enerzijds is het onmogelijk om een nauwkeurig beeld te geven van de toekomstige sociaal-economische ontwikkeling van de wereld. Die ontwikkeling bepaalt uiteindelijk de toename van de hoeveelheid broeikasgassen en daarmee de verstoring van het klimaat. Anderzijds maakt de complexiteit van het klimaatsysteem dat de computermodellen waarmee klimaatverwachtingen worden opgesteld slechts een beperkte geldigheid hebben. [ 2003] Water heeft tevens een andere betekenis gekregen onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen. Het groeiende belang van recreatie, meer aandacht vanuit de stad voor het landelijk gebied, toename van het belang van leefbaarheid en duurzaamheid, relatieve afname van het belang van de landbouw zijn factoren waardoor water van een andere kant bekeken wordt. Het kabinet heeft op basis van het advies van de Watercommissie 21 e eeuw drie uitgangspunten geformuleerd. 1. Anticiperen in plaats van reageren. 2. Waterproblemen niet afwentelen, maar handelen volgens de drietrapsstrategieën vasthouden-bergen-afvoeren (waterkwantiteit) (figuur 1.1) en voorkomen-scheiden-zuiveren (waterkwaliteit). 3. Niet alleen technische ingrepen doen, maar ook ruimtelijke maatregelen nemen. Bij voorkeur meervoudig ruimtegebruik. Figuur 1.1: Vasthouden bergen afvoeren De uitwerking van het nieuwe waterbeleid zal van gebied tot gebied verschillen. Daarom wordt het beleid uitgewerkt in zogenoemde regionale stroomgebieden. Het Noorderkwartier is één van de 17 regionale stroomgebieden in Nederland. Voor het Noorderkwartier is reeds een deelstroomgebiedsvisie opgesteld. Het Hollands Noorderkwartier is een deel van de provincie Noord- Holland en is gelegen boven het IJ en het Noordzeekanaal

14 Inleiding Wanneer in de toekomst niet geanticipeerd wordt op deze toekomstige ontwikkelingen, krijgt het stroomgebied Noorderkwartier met de volgende problemen te maken [Programmabureau WB21 Noorderkwartier, 2002]: Toename wateroverlast in polders De capaciteit om het water in de bodem en het oppervlaktewater te bergen, schiet tekort en de bestaande poldergemalen kunnen het teveel aan regenwater in de toekomst niet meer goed wegwerken, doordat in de toekomst een toename van de neerslag wordt verwacht. In droge zomers nemen de watertekorten toe De klimaatveranderingen veroorzaken lagere afvoeren en een toename van de verdamping. De waterkwaliteit wordt minder Door de autonome toename van de chlorideconcentratie door de toestroming van dieper water neemt de hoeveelheid brakke en nutriëntrijke kwel toe. De maaiveldverschillen nemen toe Ten westen van de lijn Bergen op Zoom/Emmen zakt Nederland langzaam naar beneden. Dat komt door autonome bewegingen in de aardkorst die in het westen van Nederland met circa 5 cm per eeuw daalt. Door menselijk ingrijpen, zoals verlaging van het grondwaterpeil voor de landbouw klinken veengronden in als gevolg van ontwatering van de percelen. In dit soort gebieden kan zelfs een bodemdaling van 50 cm per eeuw optreden. Het veenweidelandschap vermindert Vanwege een toename van het watertekort in de zomer, dalen de waterpeilen. Dit heeft tot gevolg dat veengebied inklinkt en het veenweidelandschap vermindert. 1.2 Aanleiding van het onderzoek De deelstroomgebiedsvisie Noorderkwartier is opgesteld voor het Hollands Noorderkwartier. De stroomgebiedvisie is gebaseerd op de tritsen vasthouden - bergen afvoeren/ aanvoeren en schoonhouden scheiden zuiveren en is verder opgebouwd aan de hand van de volgende aspecten: veiligheid, wateroverlast, watertekort en waterkwaliteit. Deze aspecten zijn gebruikt voor het wateradvies van de deelgebieden in Hollands Noorderkwartier. In de deelstroomgebiedsvisie is uitgegaan van enkele beleidsnota s, zoals het Provinciaal Waterhuishoudingsplan Noord-Holland en de Vijfde Nota ruimtelijke Ordening. In bijlage II is een toelichting gegeven op dit beleid. In de deelstroomgebiedsvisie zijn zogenaamde Tritsgeschiktheidskaarten gemaakt, waarop inzichtelijk is gemaakt wat in het Noorderkwartier zoekgebieden zijn voor het toepassen van de tritsen vasthouden bergen aanvoeren en schoonhouden scheiden zuiveren. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen wateroverlast, watertekort en waterkwaliteit. Veel onderzoek is reeds gedaan naar veiligheid en wateroverlast. Wateroverlast is geen nieuw probleem. In verhouding is de laatste jaren veel minder aandacht aan watertekort besteedt, doordat hiermee minder problemen zijn geweest. Daarnaast is het Noorderkwartier omringd met water en watertekort klinkt in dit waterrijk gebied als een vreemd verschijnsel. Schoon en zoet water is echter een schaars goed, waarmee zorgvuldig moet worden omgesprongen. De vraag naar water in de zomer wordt niet alleen beïnvloed door een grotere verdamping en drogere periodes met intensieve neerslag, maar ook door de gebruiksfuncties van een gebied. In het noorden van het Noorderkwartier zijn de Anna-Paulownapolder, Zijpe- en Hazepolder en het noordwestelijk deel van de Wieringermeer bestemd voor bollenteelt. In de komende tijd zal deze sector een groter areaal hebben. Bollenteelt en glastuinbouw zijn economisch zeer aantrekkelijk, maar de vraag naar schoon en zoet water is zeer groot. Het is dus van groot belang om inzicht te verkrijgen in de mogelijkheden tot het kunnen vasthouden, bergen en aanvoeren van een goede kwaliteit water dan wel het verkrijgen van inzicht in andere mogelijkheden om zoet watervragende functies te kunnen faciliteren. Meer onderzoek naar het watertekort is nodig om verantwoorde beslissingen te kunnen nemen in de toekomst

15 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier Een eerste aanzet tot het verkrijgen van meer kennis betreffende het watertekort in het Noorderkwartier is gedaan in de deelstroomgebiedsvisie. Dit onderzoek is tot stand gekomen aangezien kwantitatief weinig bekend is van de Tritsgeschiktheidskaarten watertekort en -kwaliteit waarop zoekgebieden zijn aangegeven voor het vasthouden, bergen en scheiden van water ter vermindering van het watertekort. 1.3 Doelstelling Het doel van het onderzoek is het bepalen van de kwantitatieve bijdrage van de oplossingsrichtingen van de deelstroomgebiedsvisie Noorderkwartier voor de problematiek rondom het watertekort in het stroomgebied Noorderkwartier door het kwantificeren van maatregelen gebaseerd op het vasthouden, bergen en scheiden van water. Tevens is het doel een kansgebied voor wat betreft vermindering van het watertekort nader uit te werken. Als vertrekpunt van het onderzoek is gebruik gemaakt van de oplossingsrichtingen omschreven in de deelstroomgebiedsvisie Noorderkwartier (figuur 1.2). Het onderzoek richt zich op de mogelijke kwantitatieve bijdrage van de verschillende maatregelen aan de vermindering van het watertekort. Vasthouden Verhogen voorjaarsgrondwaterstand en verdeling wateroverschot en compartimentering Opslag overschot winterneerslag d.m.v. laag winterpeil in akkerbouwgebied (huidige praktijk t.p.v. zoute kwelpolders met landbouwfunctie), bij andere functies peil verhogen Beperken horizontale afstroming naar diepe polders (instellen tussenspeil) Bergen Verticale voorraadberging in tussengebied of tussenboezem Idem toepasbaar in veenweidegebied op nader te bepalen locaties Centrale verticale voorraad berging in diepe delen polders / laagste delen deelgebieden Boezemwater Texel Aangedijkte landen Kustzone Wieringen Wieringermeer Westfriesland-Geestmerambacht Alkmaardermeergebied Droogmakerijen Veenweidegebied Noordzeekanaalpolders Figuur 1.2: Tritsgeschiktheidskaart watertekort - 4 -

16 Inleiding 1.4 Ontwikkelingen gedurende dit onderzoek Dit onderzoek is een uitwerking van de deelstroomgebiedsvisie. In deze visie was de actuele situatie nog niet helder, maar is er wel reeds snel aandacht besteed aan de aandachtspunten en de mogelijke maatregelen. Alhoewel over de actuele situatie nog geen eenduidigheid bestaat, zullen de mogelijke maatregelen in dit onderzoek reeds worden gekwantificeerd. Gedurende onderhavig onderzoek hebben zich ontwikkelingen voorgedaan die van invloed zijn op de gedachten en maatregelen beschreven in de deelstroomgebiedsvisie betreffende het watertekort en daarmee ook op dit onderzoek. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) HHNK heeft onlangs een start gemaakt met het verkennen van het watertekort in Hollands Noorderkwartier. Er wordt eerst een studie uitgevoerd betreffende het watertekort in het Hollands Noorderkwartier, eer maatregelen beschreven in de deelstroomgebiedsvisie gerealiseerd zullen worden. De verkenning van het watertekort door het hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier maakt deel uit van Waterbeheer 21 e eeuw. In het gebied heerst de onzekerheid wat de gevolgen van watertekort in het gebied kunnen zijn en of watertekort een probleem gaat worden. Voor het beantwoorden van deze vragen is eerst een normeringsstudie nodig. Daarnaast is het nodig de vraag naar water in het Noorderkwartier in beeld te brengen. Gedetailleerde waterbalansen van de polders in het gebied zullen hiervoor jaarlijks nodig zijn om een beeld te vormen voor de middellange en de lange termijn. Hoeveel water is nu werkelijk nodig om bijvoorbeeld waterlopen door te spoelen en hoeveel water wordt op het moment gebruikt om waterlopen door te spoelen. Wellicht kan je met minder doorspoelen het volledige probleem van watertekort oplossen. De vraag is dan wel welke kwaliteitsproblemen dit kan opleveren. De toekomstige uitkomsten van de studie zijn belangrijk voor de standpuntbepaling van het hoogheemraadschap ten aanzien van toekomstige ontwikkelingen in het gebied. Provincie Noord-Holland ONTWERP-beleidsnota Evenwichtig omgaan met water In de nota Evenwichtig omgaan met water wordt het kader gegeven waarmee Noord-Holland verder wil met de uitwerking van het waterbeleid 21 ste eeuw [Provincie Noord-Holland, 2003]. De provincie geeft hierin aan dat de deelstroomgebiedsvisie nog onvoldoende compleet en concreet is en nog te weinig op draagvlak gerekend kan worden om nu een ruimtelijke doorvertaling mogelijk te maken. De hoofdlijnen in de nota die van belang zijn voor dit onderzoek staan hieronder beschreven. Opgemerkt moet worden dat de nota nog niet goedgekeurd is door Gedeputeerde Staten, het is een Ontwerp-beleidsnota. De waterproblemen worden zoveel mogelijk opgelost waar ze ontstaan. Fijnmazige oplossingen verdienen daarbij de voorkeur. Onder fijnmazige maatregelen worden maatregelen verstaan die ruimtelijk verweven en ingepast zijn in een ruimtelijke functie. De wateropgave voor droogte wordt momenteel landelijk en regionaal onderzocht en uitgewerkt. In tijden van droogte is het noodzakelijk om over voldoende (zoet)water te kunnen beschikken. Uitgangspunt hierbij is dat fijnmazige oplossingen en verhoging van grondwaterpeilen in combinatie met een efficiënter gebruik van IJssel- en Markermeerwater de voorkeur hebben boven grootschalige voorraadberging. Het draagvlak is in de maatschappij groter voor fijnmazige oplossingen dan voor grootschalige oplossingen. De langdurige periode van droogte in 2003 zal gebruikt worden om het gevoerde en het te voeren waterbeleid te evalueren. Met het Rijk en de waterbeheerders worden nadere afspraken gemaakt over toepassing van het standstill -principe en het herzien van de waterakkoorden voor het Noordzeekanaal/ Amsterdam- Rijnkanaalgebied en het IJssel- en Markermeergebied. Het standstill -principe geeft aan dat er niet meer water mag worden ingelaten dan thans het geval is en dat bij droogte de overheid geen leveringsverplichting van water meer heeft. In hoofdstuk 2 wordt hier nader op ingegaan

17 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier 1.5 Uitgangspunten Als gevolg van de veranderingen die in de toekomst verwacht worden, zal het watertekort toenemen. Het uitgangspunt in dit onderzoek is dat het watertekort gevolgen voor het Noorderkwartier zal hebben. Texel wordt niet meegenomen in deze studie, omdat het eiland een eigen watersysteem heeft, dat onafhankelijk is van het watertekort in het Hollands Noorderkwartier. Het watertekort in de verschillende delen op het vaste land van het Noorderkwartier is wel afhankelijk van elkaar, aangezien het gehele Noorderkwartier wordt voorzien van water uit het IJssel- en Markermeer. Bij een mindering van het watertekort in een bepaald deel is een herverdeling van water mogelijk naar de andere delen. 1.6 Leeswijzer In hoofdstuk 2 is een beschrijving van het Hollands Noorderkwartier en van de waterhuishouding in het gebied gegeven. In hoofdstuk 3 is de term watertekort toegelicht. Het belang om kennis te hebben van watertekort, een definitie, het kwantificeren van het watertekort, en de huidige kennis op het gebied van droogte en watertekort komen aan bod. Hoofdstuk 4 geeft een indicatie van de mogelijkheden tot vasthouden bergen aanvoeren en scheiden in de zoekgebieden in het Hollands Noorderkwartier weer. Vervolgens, in hoofdstuk 5 is een afweging gemaakt tussen de zoekgebieden uit de deelstroomgebiedsvisie op basis van een aantal criteria, waarna in hoofdstuk 6 een gebied nader is onderzocht of vermindering van het watertekort mogelijk is. Dit is gedaan met behulp van een model, Sobek

18 2 Beschrijving Hollands Noorderkwartier 2.1 Inleiding Het Hollands Noorderkwartier is het deel van Noord-Holland dat ten noorden van het Noordzeekanaal ligt tot en met Den Helder en Texel. Het gebied heeft een totale grondoppervlakte van ongeveer hectare en Texel heeft een oppervlakte van hectare. Het Noorderkwartier bestaat voor een groot gedeelte uit polders met de daarin liggende droogmakerijen, omringd door dijken. Wanneer er geen duinen en dijken zouden zijn, zou een groot deel van het gebied onder water staan. Het waterbeheer in de polders van het Noorderkwartier is afhankelijk van het boezemsysteem. Het boezemsysteem draagt zorg voor het kwantiteits- en kwaliteitsbeheer van de polders. Het peil in de polders wordt door middel van bemaling op een vast peil gehouden door een uitgebreid systeem van landbouwdrainages, sloten en poldervaarten [Profittlich, 2000] In dit hoofdstuk wordt een nadere beschrijving van het boezemstelsel gegeven. Daarna zullen de deelgebieden, waarin het Hollands Noorderkwartier is verdeeld, worden besproken. Naast neerslag is de aanvoer van water vanuit het IJssel- en Markermeer de enige bron van watervoorziening in Hollands Noorderkwartier. Daarom wordt in dit hoofdstuk eerst een beschrijving van het IJsselmeergebied gegeven. 2.2 Grote zoete wateren; IJsselmeer en Markermeer Huidige situatie Het IJsselmeergebied omvat een totale natte oppervlakte van circa hectare. Het totale IJsselmeergebied vormt het afwateringsgebied van een groot deel van Noord-Nederland en een klein gedeelte van Duitsland. Het totale land- en wateroppervlak dat afwatert op het IJsselmeergebied beslaat ongeveer km 2 [Rijkswaterstaat, 2001]. De aanvoer van water richting het IJsselmeer is voor 70% water uit de IJssel. De IJssel voert water vanuit de Rijn af. Bij Lobith voert de Rijn gemiddeld 2200 m 3 /s water ons land binnen. Over het algemeen wordt de verdeling van de afvoer over de verschillende rijntakken, de Waal, de Nederrijn en de IJssel, door Rijkswaterstaat geregeld. Met name de waterdieptes op de Waal zijn van cruciaal belang voor de scheepvaart, dus bij lage afvoeren krijgt die prioriteit. Onder normale omstandigheden gaat 1/9 van de afvoer bij Lobith naar de IJssel. Op het moment dat de afvoeren van de Rijn bij Lobith dalen naar 1000 tot 1100 m 3 /s, kunnen er watertekorten optreden [HHNK, 2003]. In de droogteperiode van 2003 werd er gemiddeld 900 tot 1000 m 3 /s afgevoerd

19 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier De afwatering van het IJsselmeergebied zelf vindt voornamelijk plaats via de sluizen in de Afsluitdijk. Daarnaast dient het IJsselmeergebied ook als watervoorzieningsgebied. Naast de inname van water door waterschappen levert het IJssel- en Markermeer proces, koel- en spoelwater voor een groot aantal bedrijven in het IJsselmeergebied voor Noord-Holland, en dan met name voor het gebied ten noorden van het Noordzeekanaal. Bovendien is het IJsselmeer van groot belang voor de drinkwatervoorziening. De belangrijkste aan- en afvoerdebieten van het IJsselmeer zijn in figuur 2.1 weergegeven. In bijlage III is een beschrijving gegeven van de waterbalans van het IJssel- en Markermeer in 1998 en 1999 [Rijkswaterstaat, 2001]. Bij een aanvoer van de IJssel naar het IJsselmeer van ongeveer 115 m 3 /s zal op een warme dag met een grote verdamping (4 mm referentieverdamping) de aanvoer gebruikt worden om het neerslagtekort aan te vullen. Op 28 augustus 2003 was de laagste aanvoer vanuit de IJssel 152 m 3 /s [ 2004]. Op deze dag was een aanvoer van 55 m 3 /s (1,8 mm referentieverdamping) nodig om het IJsselmeer water op streefpeil te houden. In 2003 hielden de aanvoer van water via de IJssel en het gebruik van IJsselmeerwater door de provincies die er van afhankelijk zijn elkaar nog in evenwicht. Bij een grotere verdamping op 28 augustus 2003 was een aanvoer van 115 m 3 /s vereist geweest en zou het IJsselmeerpeil bij een inlaat naar alleen het Hollands Noorderkwartier van 31 m 3 /s (inlaatdebiet op warme dag) net niet zijn gaan zakken. Inlaat vindt echter niet alleen naar het Noorderkwartier plaats. Waddenzee IJsselmeer Zwarte Water 89 Noordzeekanaal 91 Markermeer 365 IJssel 420 Amsterdams-Rijnkanaal zomer winter Rijn Figuur 2.1: Het eerste getal is het waterafvoerdebiet in de zomer [m 3 /s], het tweede in de winter[m 3 /s] - 8 -

20 Beschrijving Hollands Noorderkwartier Waterafvoer naar Hollands Noorderkwartier De totale aanvoer in de zomer naar het IJssel- en Markermeer samen was in 1998 en 1999 respectievelijk 8406 en 8122 mln m 3. De afvoer vanaf het IJsselmeergebied naar het Hollands Noorderkwartier bedraagt dan respectievelijk slechts 1,7% en 2,2% van de aanvoer. Waarbij de inlaat vanuit het Markermeer naar het Noorderkwartier aanzienlijk groter is dan de inlaat vanuit het IJsselmeer. De gemiddelde aanvoer naar het Hollands Noorderkwartier is dan in de jaren 1998 en 1999 respectievelijk 9 m 3 /s en 11,3 m 3 /s. In 2003 is in het zomerhalfjaar gemiddeld 6,5 m 3 /s ingelaten door het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en op een zeer warme dag was in augustus de inlaat 31 m 3 /s. Tabel 2.1: Inlaatdebieten uit het IJssel- en Markermeer in de afgelopen jaren Hoeveelheid ingelaten water [*10 6 m 3 ] Referentie Rijkswaterstaat, Rijkswaterstaat, HHNK 1, HHNK 1, HHNK 1, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Het inlaatdebiet was de afgelopen jaren minder dan de inlaat in 1998 en Het jaar 1998 was een zeer nat jaar. Niet alleen de winter, maar ook de zomer was nat (juni was de natste juni van de eeuw). De tabel geeft weer dat in 1998 meer water is ingelaten dan in 2001, terwijl 2001 een droger jaar was. De oorzaak hiervan is tot op heden niet bekend. Daarnaast is waar te nemen dat ondanks de droge zomer van 2003 er minder water is ingelaten vanuit het IJssel- en Markermeer. Dit kan het resultaat zijn van het automatiseren van de schuiven, waardoor een gerichte sturing op de hoeveelheid inlaatwater kan plaatsvinden. Het is echter opvallend dat de inlaat naar de Schermerboezem (Hornsluis, Schardam, Monnickendam en Edam) ( 2.3) in augustus 2003 bijna gelijk is aan de uitlaat van de Schermboezem (Den Helder en Zaandam) (figuur 2.2). Wanneer het water alleen gebruikt zou worden voor doorspoeling, dán zou deze situatie optreden. In de zomermaanden vindt er echter veel verdamping plaats. Een fout in de gegevensverstrekking (Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier) kan hiervan de oorzaak zijn Inlaat Uitlaat Hoeveelheid [*10^6 m3] jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt 2003 Figuur 2.2: Debietgegevens Schermerboezem - 9 -

21 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier Toekomstige veranderingen De toekomstige ontwikkelingen, zeespiegelstijging, bodemdaling en klimaatverandering (figuur 2.3), hebben ook invloed op het IJsselmeergebied. Het IJssel- en Markermeer zullen in de winter te maken krijgen met een hoger debiet van de IJssel en een grotere afvoer door de omliggende waterbeheerders. Door de zeespiegelstijging zullen de mogelijkheden om water af te voeren sterk verminderen. Het water kan bij een hogere zeewaterstand immers niet meer onder vrij verval naar zee worden afgevoerd. Daarentegen kan in de zomer, vanwege een lagere IJsselaanvoer en een grotere kans op drogere zomers een tekort aan watervoorziening ontstaan. Bij een toename van de zomerverdamping van 8% [KNMI, 2003], zal een IJsselaanvoer van 125 m 3 /s (4 mm referentieverdamping) nodig zijn om het streefpeil te behouden. Bij een inlaat naar het Hollands Noorderkwartier van 31 m 3 /s zou het IJsselmeerpeil zijn gaan zakken. In de toekomst zal door een lagere IJsselaanvoer en door een grotere verdamping afgeweken moeten worden van het streefpeil om water aan de omgeving te kunnen blijven leveren. Figuur 2.3: Toekomstige veranderingen Maatregelen In deze paragraaf worden een tweetal maatregelen in het IJssel- en Markermeer aangedragen, zodat de watervoorziening in de toekomst wordt vermeerderd in drogere perioden. Natuurlijker peilbeheer Dit is een seizoensgebonden peil waarbij in het voorjaar een hogere waterstand wordt gehanteerd en gedurende de zomerperiode het waterpeil langzaam uitzakt [Rijkswaterstaat e.a., 2002]. Zie

22 Beschrijving Hollands Noorderkwartier figuur 2.4. Het huidige streefpeil is in de winter -0,4 meter t.o.v. NAP en in de zomer -0,2 meter t.o.v. NAP. Het is niet mogelijk om het water onder het huidige streefpeil te laten zakken, omdat geen inlaat naar Friesland mogelijk is beneden een waterpeil van 0,2 meter t.o.v. NAP. Bij het laten stijgen van de waterstanden kan er afvoer onder vrij verval richting de Waddenzee plaatsvinden. Dit is minder kwetsbaar dan een gemaal. De veiligheid van omliggende gebieden (bijvoorbeeld gedurende een storm) moet wel gewaarborgd blijven. Rijkswaterstaat is bezig dit te onderzoeken. Bij een uitzakking van 0,1 meter t.o.v. huidig peil van het IJsselmeergebied (natte oppervlakte) wordt reeds een waterwinst verkregen van 200 mln m 3. Streefpeil in m t.o.v. NAP 0,2 0,1 0,0-0,1-0,2-0,3-0,4-0,5 Huidig winterstreefpeil NAP -0,40 m Huidig zomerstreefpeil NAP -0,20 m IJsselmeer/Markermeer jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Figuur 2.4: Seizoensgebonden peil [Rijkswaterstaat e.a., 2002] Reservoir in het IJsselmeer Een andere oplossing om watervragende gebieden te blijven voorzien van water vanuit het IJsselmeer, is het maken van een groot reservoir in het IJsselmeer waarin de waterstand mag zakken. Buiten het reservoir kan het streefpeil behouden blijven. Op een zeer warme dag in de zomer van 2003 werd 31 m 3 /s naar het Hollands Noorderkwartier ingelaten. In het geval een droge periode van 30 dagen moet worden overbrugd, betekent dit voor de oppervlakte van een reservoir met een diepte van 4,5 meter (gemiddelde diepte IJsselmeer) 0,9% van de totale oppervlakte van het IJsselmeergebied. Dit is echter alleen de watervoorziening voor het Noorderkwartier gedurende een zeer droge maand. Maatregelen ten gunste van de afname van het watertekort die genomen kunnen worden in het Hollands Noorderkwartier, worden behandeld in hoofdstuk 4. In verband met de problematiek rond klimaateffecten hanteert het Rijk een standstill -principe ten aanzien van de beschikbare hoeveelheden aanvoerwater in de toekomst. Het standstill -principe houdt in dat niet meer water dan thans het geval is, in het Noorderkwartier mag worden ingelaten. In het waterakkoord Noord-Holland / IJsselmeer en Markermeer is opgenomen dat voor de watervoorziening in het Noorderkwartier vanuit het IJssel- en Markermeer een inlaat, gemiddeld over een etmaal, van 41,9 m 3 /s beschikbaar gesteld wordt [Rijkswaterstaat, 2003]. Verder stelt het Rijk ten behoeve van de doorspoeling van de wateren in het Noorderkwartier 13 m 3 /s water, uit het IJssel- en Markermeer samen, ter beschikking. Wanneer echter een droogtesituatie wordt afgekondigd, is de leveringsverplichting van het Rijk beperkt. Dit is noodzakelijk in verband met andere gebruiksfuncties van het water. In bijlage III wordt ingegaan op een droogtesituatie en het standstill -principe. Afgelopen zomer was op een warme dag de aanvoer 31 m 3 /s, terwijl een wateraanvoer van 54,9 m 3 /s is toegestaan. Dit betekent dat het Noorderkwartier in de toekomst 23,9 m 3 /s meer kan aanvoeren in het geval er geen droogtesituatie wordt afgekondigd. Echter, wanneer er sprake is van een droogtesituatie is een extra aanvoer naar het Noorderkwartier in de huidige situatie gewenst. Maar op dat moment heeft het Rijk geen leveringsverplichting meer. De waarden met betrekking tot de inlaat die in het

23 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier huidige waterakkoord zijn opgenomen, hebben daarom geen toegevoegde waarde voor het watertekort in het Hollands Noorderkwartier in de huidige situatie. 2.3 Boezem In het Hollands Noorderkwartier fungeert het boezemsysteem (figuur 2.5) als transport- en bergingssysteem van water vanuit het IJssel- en Markermeer. In het geval van een teveel aan water wordt via sloten door gemalen het water weggepompt naar de boezemwateren. Het boezemsysteem wordt ook gebruikt voor het doorspoelen van waterlopen bij een slechte waterkwaliteit. Daarnaast heeft de boezem nevenfuncties ten behoeve van bijvoorbeeld natuur (migratie vissen, ecologische verbindingszone), scheepvaart en recreatie. Figuur 2.5: Boezemstelsel Het Noorderkwartier is opgebouwd uit drie boezemstelsels en een paar gebieden die direct (dus niet via een boezemsysteem) water naar/ vanuit het buitenwater (IJsselmeer, Markermeer, Noordzeekanaal) afvoeren/ aanvoeren. De boezemstelsels zijn:

24 Beschrijving Hollands Noorderkwartier de Schermerboezem de Amstelmeerboezem de Verenigde Raaksmaats- en Niedorperkoggeboezem (VRNK) Polders die hun water direct afvoeren/ aanvoeren naar/ vanuit het buitenwater zijn: Wieringermeer West-Friesland Waterland In tabel 2.2 zijn de belangrijkste gegevens opgenomen van de drie boezemstelsels. Tabel 2.2: Kenmerken boezemsystemen [WL delft hydraulics en Bureau Stroming, 1998] Amstelmeer VRNK Schermer Afwaterend oppervlak [ha] Oppervlak boezemwater [ha] Streefpeil polders [m t.o.v. NAP] Streefpeil boezem [m t.o.v. NAP] Maalstoppeil boezem [m t.o.v. NAP] Cap. boezemgemalen [m 3 /min] Cap. poldergemalen [m 3 /min] Spuimogelijkheden Ja Nee Ja Vultijd boezem [uur] Faalkans boezemsysteem 3 1:500 1:1000 1:500 1 afwaterend oppervlak ongeveer ha 2 indien poldergemalen vol uitmalen op de boezem en geen lozing vanuit de boezem plaatsvindt. 3 indien de boezemcapaciteit volledig kan worden benut De Schermerboezem is de grootste. In de Schermerboezem komt het water binnen via verschillende inlaatpunten vanuit het Markermeer (Schardam, Monnickendam, Edam). Centraal in het Noorderkwartier ligt de VRNK. Deze boezem loost op de Amstelmeerboezem, die hiervan ten noorden ligt via het boezemgemaal de Waakzaamheid. De Schermerboezem en de Amstelmeerboezem lozen beide op de Waddenzee. De Schermerboezem via de Helsdeur bij Den Helder en de Amstelmeerboezem via de spuisluizen Oostoever bij Den Helder. De Schermerboezem loost ook op het Noordzeekanaal en het Markermeer. En de Amstelmeerboezem tevens op het IJsselmeer (Stontelerkeersluis). Incidenteel als het waterbezwaar te groot is in de Amstelmeerboezem wordt water afgevoerd naar de Schermerboezem (indien de situatie in de ontvangende gebieden dat toelaat). De aanvoer van water uit het IJsselmeer naar de Amstelmeerboezem is via de Stontelerkeersluis. 2.4 Deelgebieden Het Noorderkwartier is geen eenzijdig stroomgebied. Er zijn duinen, diepe polders en veenlandschappen. Daarom zijn in de deelstroomgebiedsvisie, uitgaande van de herkomst van het water (neerslag, kwelwater, aanvoer) en landschappelijke eenheden, tien deelgebieden met overeenkomstige waterkenmerken onderscheiden. In figuur 2.6 zijn de gebieden weergegeven

25 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier Aangedijkte landen Kustzone Wieringen Wieringermeer Westfriesland-Geestmerambacht Alkmaardermeergebied Droogmakerijen Veenweidegebied Noordzeekanaalpolders Figuur 2.6: Deelgebieden Enkele kenmerken van de deelgebieden zijn hieronder weergegeven. Kustzone; Duinen In de duinen infiltreert water Diepe grondwaterstanden, waardoor weinig verdamping Waterkerende functie Kustzone; Binnenduinrand Zoete kwel van goede kwaliteit Ondiepe grondwaterstanden Bollenteelt (kunstmatig lage grondwaterstanden), natuur en recreatie Veenweidegebieden en Alkmaardermeergebied Uniek ecosysteem in Europa Grote hoeveelheid oppervlaktewater Inklinking (ondiepe grondwaterstanden nodig, maar worden door landbouw verlaagd) Veeteelt en uniek natuurgebied met veel weidevogels Droogmakerijen Drooggemalen meren Gering percentage open water Zoute kwel Akkerbouw, bollenteelt en grasland

26 Beschrijving Hollands Noorderkwartier West-Friesland/ Geestmerambacht Kreekrug, hoger gelegen dan omgeving Op kreekrug infiltratie, omliggend gebied zoete en zoute kwel Op kreekrug diepe grondwaterstanden, omliggend gebied grondwaterstanden ondieper Bij Hoorn een grote zoetwaterbel Overwegend grasland, maar ook akkerbouw Aangedijkte landen Zoute kwelstromen Veel bollenteelt Wieringermeer Diepe polder met zeer zoute kwel Kunstmatig diepe grondwaterstanden Veel akkerbouw, in het noorden bollenteelt Wieringen Voormalig eiland Keileembult, hoger gelegen dan omgeving met een dekzandlaag Gehele gebied nevenfunctie natuur Akkerbouw en grasland Noordzeekanaalpolders Zoute kwel Landbouw staat onder druk

27

28 3 Watertekort In hoofdstuk 3 worden de oorzaken van de toename van het watertekort, definitie en de gevolgen van watertekort besproken. Daarnaast komt aanverwante informatie, zoals waterkwaliteit en verdroging, omtrent het watertekort aan bod. 3.1 Oorzaken toename watertekort Een groter watertekort wordt in de toekomst verwacht. Dit heeft niet alleen te maken met het stijgen van de temperaturen, verminderde aanvoer vanuit de IJssel en een grotere verzilting vanwege autonome toename van brakke kwel en het stijgen van de zeespiegel en het dalen van de bodem, maar ook met beleid en ruimtelijke ordening. In 3.4 wordt beschreven dat in verscheidene beleidsnota s prioriteiten voor de verdeling van water zijn aangegeven. De eerste prioriteit is het beschermen van dijken en andere waterkeringen door het handhaven van het waterpeil. In extreme droogtesituaties is de kans groot dat meerdere gebieden gebruik moeten maken van het IJssel- en Markermeer. Dit zou gevolgen voor het Hollands Noorderkwartier kunnen hebben. In Noord-Holland Noord is ruimte gereserveerd voor uitbreiding van de glastuinbouw en van de permanente bollenteelt op zand [Provincie Noord-Holland, 2004]. Daarnaast worden op veel percelen eens in de drie jaar bollen gekweekt, de Reizende Bollenkraam, in Noord-Holland. De provincie vindt de landbouw in Noord-Holland Noord een belangrijke economische drager voor het landelijk gebied. Een vitale landbouw is bovendien een belangrijke pijler voor de openheid van het landschap. Daarnaast zijn de bollenteelt en glastuinbouw sectoren die opereren op een internationale markt en hun belangrijke positie moeten behouden door levering van hoge kwaliteit, innovatief vermogen en specialisatie. Bollenteelt en glastuinbouw zijn dus van groot economisch belang voor Noord-Holland Noord, maar hebben stringente eisen. Bij de bollenteelt moeten het waterpeil, de bodemsoort (kalkrijke zandgrond) en de waterkwaliteit (niet zilt) voldoen aan voorwaarden. Bij afwijkende waarden lopen de opbrengstreducties hoog op. Dit vraagt veel aandacht aan de waterhuishouding in het bollengebied, maar ook aan het gehele Noorderkwartier. De wateraan- en afvoer in het Hollands Noorderkwartier is afhankelijk van het boezemsysteem en dus is de waterkwaliteit in de boezem van invloed op en afhankelijk van het Noorderkwartier. Bij het beschikbaar stellen van ruimte voor bollenteelt is het zeer van belang om te weten of aan de watervraag en de waterkwaliteit kan worden voldaan. Kennis over het watertekort in de toekomst in het Hollands Noorderkwartier is nodig om deze beslissingen te kunnen maken. Om nader inzicht te krijgen in het watertekort is in de volgende paragraaf een definitie van het watertekort gegeven en is het watertekort verwerkt in een waterbalans

29 Watertekort in het Hollands Noorderkwartier 3.2 Waterbalans Bij een watertekort wordt al snel gedacht aan enkel het zomertekort. In het Noorderkwartier is veel van de huidige inlaat momenteel echter bedoeld om door te spoelen ter verbetering van de waterkwaliteit en niet enkel om een zomertekort op te lossen. De problematiek van het watertekort hangt nauw samen met de kwaliteit van het water in het Noorderkwartier. Het watertekort kan dus opgedeeld worden in een tweetal soorten. Zomertekort dat ontstaat door verdamping (neerslagtekort). Extra hoeveelheid water die nodig is om aan de gestelde vraag te voldoen. Hiermee worden beregenen en doorspoelen bedoeld. Doorspoelen is tegen eutrofiëring, verzilting en voor voldoende zuurstof in het water, bijvoorbeeld op de plekken waar riooloverstorten hun water lozen. Doordat in het Noorderkwartier veel brakke kwel is, wordt er veel water doorgespoeld via de boezem met het zoete water uit het IJssel- en Markermeer en met de afvoer van polderwater met uiteenlopende kwaliteit. Door deze doorspoeling is het gehele watersysteem door het zoete water steeds uniformer geworden. De vroeger nog aanwezige biodiversiteit is grotendeels verdwenen. Zomertekort Het zomertekort kan berekend worden met behulp van een waterbalans waarbij neerslag, verdamping, kwel en infiltratie worden meegenomen en de inlaat vanuit de boezem buiten beschouwing wordt gelaten. In bijlage IV is een schematisering van de balansposten in een polder gegeven. Het zomertekort (april tot en met september) wordt als volgt berekend: Zomertekort ( berging) = Neerslag + Kwel Verdamping Infiltratie B = P + K E I Het zomertekort geeft de verandering in waterberging in het gebied weer en is de restterm op de waterbalans. Beregenen en doorspoelen Over hoeveelheden van het beregenen en het doorspoelen is weinig bekend. Deze waarden kunnen grof bepaald worden met behulp van het zomertekort en de inlaat. De inlaat is echter vaak niet bekend en wordt aangenomen dat de inlaat de restterm op de waterbalans (waarbij de uitlaat wordt meegenomen) is. Uitlaat = Neerslag + Kwel + Inlaat Verdamping Infiltratie U = P + K + Inl E I De inlaat van water is een combinatie van het aanvullen van zomertekorten en beregenen en doorspoelen. In het Hollands Noorderkwartier wordt de inlaat naar de gebieden op het moment in het algemeen niet gemeten en vindt op meerdere locaties plaats. Het is daarom een onzekere factor in de waterbalans. Voor de Waterkansenkaart Hollands Noorderkwartier Noord [Royal Haskoning, 2002] zijn aan de hand van waterbalansen de watertekorten in het Hollands Noorderkwartier berekend. Het watertekort is een gemiddelde van een aantal jaren ( ) in de zomer. In het geval van een droge zomer is het toekomstig watertekort echter nog groter. Hieronder is per deelgebied een korte samenvatting gegeven van de hoeveelheden. Opgemerkt moet worden dat bij de berekening veel aannames zijn gemaakt en de cijfers een ruwe indicatie zijn. Het zijn waarden om een orde van grootte aan te geven