Task Force Ruimtewinst. Resultaten assist. Stationsgebied Koog-Zaandijk

Transcriptie

1 Task Force Ruimtewinst Resultaten assist Stationsgebied Koog-Zaandijk

2 2 Caroline Smook Lid Taskforce Ruimtewinst als provinciaal accountmanager voor de Stadsregio Amsterdam. Sinds 1 januari 2009 strategisch adviseur Cultuur en Cultuurhistorie bij de provincie Noord-Holland. Voor u ligt alweer het negende boekje in de reeks publicaties van de provinciale Taskforce Ruimtewinst. In een nieuwe frisse huisstijl die niet alleen geldt voor de vormgeving maar ook voor de nieuwe aanpak van de Taskforce gericht op stations en badplaatsen. Station De Zaanse Schans De Taskforce heeft zich deze keer gebogen over de stationsomgeving van Koog-Zaandijk en de verbinding met de Zaanse Schans in Zaanstad. In een snelkookpan heeft de Taskforce gewerkt aan een toekomst perspectief voor dit gebied als antwoord op de vragen van de gemeente. De opgave was complex. Er lagen nogal wat vragen en wensen van de gemeente om te onderzoeken. Wat zijn de mogelijkheden

3 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 3 voor woningbouw in de buurt van het station? Hoe kan de kwaliteit van het station verbeteren als toegang naar de Zaanse Schans? Waar liggen kansen om de aantrekkelijkheid van de Zaanse Schans te vergroten? Op welke wijze kan de barrière van spoor en provinciale weg doorbroken worden? Transferium als X-factor Als deelnemer van de Taskforce was het zeer interessant om samen met de bureaus te zoeken naar antwoorden op de vragen. Het resultaat is een uitdagend plan dat in onderdelen en gefaseerd uitgevoerd kan worden. Een plan met een X-factor omdat oplossingen zijn gevonden in het slim koppelen van lokale wensen en regionale metropolitane ambities. U leest er in dit boekje alles over. Bij de presentatie van het plan in een overvolle Koekfabriek op 23 februari 2009 ontstond een levendige discussie met en tussen bewoners, ondernemers, bestuurders en raadsleden. Een inspirerende start voor de verdere uitwerking van het plan door alle betrokken partijen. Stationsgebied Koo

4 4 Algemene oriëntatie Gemeente Zaanstad is in 1974 ontstaan na samen voeging van zeven gemeenten. Deze gemeenten waren oorspronkelijk lintdorpen langs de oevers van de Zaan. De geschiedenis van deze lintdorpen gaat terug tot de vroege middeleeuwen. Wonen en werken waren hier altijd onafscheidelijk. In de 17e eeuw waren er zo n 900 molens in bedrijf langs de Zaanoevers. De meeste molens zaagden hout voor de scheepsbouw in Amsterdam, anderen waren toegerust voor het maken van bijvoorbeeld verf en papier. De Zaanstreek is het oudste industriegebied van Europa. Toen de molenbouw over haar hoogte punt heen was, verrezen de fabrieken. De aan wezigheid van veel fabrieken midden in de bebouwde kom is nog steeds heel typerend voor de Zaanstreek (cacao, zetmeel, nootjes, paraffine, verf, enz). Het Zaans historisch erfgoed is nu geconcentreerd op de Zaanse Schans. Hier zijn onder andere zes oude molens bijeengebracht. Rooswijk gebouwd. Ter hoogte van oud Koog is in de jaren zeventig de wijk Westerkoog verrezen. Tussen Rooswijk en Westerkoog liggen ten westen van station Koog-Zaandijk vooral sportvelden. Het spoor en de provinciale weg vormen nu een enorme barrière tussen de oude dorpen en de nieuwere wijken. Over een lengte van 8 km is er voor Koog en Zaandijk slechts één punt waar verkeer het spoor kan kruisen. Dat gebeurt op de Guisweg. De Guisweg is het westelijk deel van de N515, de verbindingsweg tussen de A7 en de A8/ N8. Zaanstad heeft zes stations. Daarvan liggen er vijf langs de lijn Amsterdam - Den Helder. Het treinverkeer heeft nu twee sporen tot zijn beschikking op dit traject. Op termijn zal het spoor worden verdubbeld naar vier. In 1860 werd de spoorlijn Amsterdam Den Helder aangelegd ten westen van de Zaanse dorpen. De provinciale weg N203 loopt vlak langs deze spoorlijn. De Zaan enerzijds en de combinatie van spoor en provinciale weg anderzijds vormen sterke grenzen. De Zaanse dorpen zijn in de loop der jaren tussen deze grenzen aan elkaar gegroeid en vormen één bebouwde strook. De bebouwing ten westen van het spoor is van recenter datum. Ter hoogte van Zaandijk is in de twintigste eeuw g-zaandijk Architectenbureau wurck, Rotterdam - Gijs Wolfs Devopia - Eric van der Leeuw en Edwin van Balken Goudappel Coffeng - Toon van der Horst Tauw Deventer - Matthijs Nijboer

5 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 5 De Zaan Gemeentelijke vraagstelling De omgeving van station Koog-Zaandijk moet een stedelijk knooppunt worden. Dat staat in de ruimtelijke structuurschets van gemeente Zaanstad dansen op het veen. De huidige toestand van het station roept nog geen associaties op met stedelijkheid. De omliggende bebouwing kan worden gekarakteriseerd als dorpsindustrieel. Het is de vraag hoe dit gebied op termijn in een meer stedelijk gebied te transformeren. De gemeente heeft de TFR gevraagd om een visie op dit gebied te geven. Een urgent probleem was hiernaast de dringende wens van de korfbalvereniging Koog-Zaandijk om op korte termijn de beschikking te hebben over een nieuwe, professionele, sporthal. Deze vereniging is in 2008 Nederlands kampioen geworden en in 2009 Europees kampioen. Ze heeft wel eigen velden, maar moet in de winter gebruik maken van diverse gymlokalen, her en der in de gemeente. De sporthal waar ze nu haar wedstrijden speelt, is verouderd. Voor wedstrijden kan Station Koog-Zaandijk ze onvoldoende plaats bieden aan de supporters. Het is de wens van KZ om deze nieuwe hal te bouwen op sportpark de Koog aan de Wezelstraat, waar ook de velden van de vereniging liggen. Dit sportpark ligt pal naast station Koog-Zaandijk.

6 6 Sport of wonen Voor de gemeente is het de vraag hoe een eventuele concentratie van sport op deze locatie kan passen binnen de scenario s voor de lange termijn voor het stationgebied Koog-Zaandijk. Stationslocaties zijn over het algemeen immers de locaties bij uitstek die geschikt zijn om te verdichten. Ook dit sportpark is door Zaanstad aan gewezen als ontwikkelingslocatie. Zaanstad heeft een flinke woningbouwopgave, zowel lokaal als regionaal. Voor deze woningen moet binnen de bebouwde kom ruimte gevonden worden, want Zaanstad ligt midden in het veenweidegebied, waar volgens Natura 2000 niet gebouwd mag worden. De ruimte is schaars en stations gebieden moeten zo goed mogelijk benut worden. Het zou niet verstandig zijn om nu een nieuwe sporthal te bouwen op een terrein dat eventueel een paar jaar later getrans formeerd wordt naar een woningbouwlocatie. De gemeente heeft dus een visie nodig over waar te sporten en waar te wonen. Aan de Fortuinweg is een locatie beschikbaar voor ofwel wonen, ofwel sport. De vraag aan de TFR was om onder anderen aan te geven welke functie geschikt is voor welke plek. Aanvullende vragen Ook werd de TFR gevraagd om de toekomstvisie voor dit gebied te baseren op nieuwe verkeerskundige oplossingen voor de doorsnijding van het spoor. Gemeente Zaanstad heeft al diverse studies laten verrichten naar ondertunneling. Deze studies zijn in de opgave meegenomen. Nog niet alles was onderzocht. Er is behoefte aan een oplossing voor de aanleg van op- en afritten in westelijke richting op de A8. In de huidige situatie is er vanuit Koog alleen verbinding met de A8 in oostelijke richting. Op het gebied van toerisme speelt de wens om de relatie tussen Zaanstad en de Zaanse Schans te versterken, zowel in fysieke als in economische zin. De TFR werd gevraagd om met ideeën te komen over verbetering van de route naar de Zaanse Schans en over verhoging van de bezoekersaantallen. Hoe kan Zaanstad meer profiteren van bezoekers aan de Zaanse Schans doordat ze langer verblijven en ook andere activiteiten in Zaanstad ontplooien? De voetbalvelden van KFC op sportpark de Koog

7 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 7 Beschrijving stationsgebied Station Koog-Zaandijk is een dorps station met een perron tussen twee sporen. Het station ligt tussen de drukke provinciale weg en een sloot. Het station heeft onvoldoende kwaliteit/uitstraling. De tunnel onder het spoor geeft geen gevoel van veiligheid. Het is een kale betonnen tunnelbak. Het geheel heeft een enigszins desolaat karakter. Het is geen plek om te verblijven. Er is geen commercieel stedelijk programma om het station heen. Aan de noordkant van het station kan het Zaanse oost-west verkeer het spoor kruisen op de Guisweg. Aan de oostkant van de provinciale weg ligt het oude dorp Koog aan de Zaan. Dat heeft een heel gemengd karakter. Het is een woongebied waarbinnen de industrie een prominente plaats inneemt. Of is het een industriegebied waar altijd al gewoond is? De grote fabriek van ADM Cocoa ligt tussen Guisweg en Stationsstraat en is vanaf de provinciale weg goed zichtbaar. Iets zuidelijker in Koog ligt het bedrijfsterrein van de fabriek Tate&Lyle (zetmeel) langs de Zaan. Beide fabrieken domineren het dorp qua volume, verkeer en geur. Aan de overkant van de Zaan ligt op de hoogte van Koog de Duyvisfabriek. Zaankanters ruiken altijd wanneer ze weer thuis zijn. Aan de westkant van het station ligt aan de Wezelstraat sportpark de Koog. Het is de thuisbasis voor voetbalvereniging KFC, de korfbalvereniging Koog Zaandijk en de tennisverenigingen Westzijderveld en KZTV. Iets zuidelijker in het sportpark ligt zwembad Zaangolf. Langs de Guisweg zijn een motorclub, een tamboerettevereniging en een moskee gehuisvest. Tussen het spoor en de Wezelstraat ligt een strook waarop de paraffinefabriek Sonneborn is gevestigd. Deze fabriek grenst aan de zuidkant aan tennisvereniging Westzijderveld. Het terrein ten noorden van Sonneborn ligt braak. Naast het station richting Guisweg bevinden zich enkele bedrijven die zich bezig houden met autoreparatie. Er is geen stationsplein. Vanuit Koog a/d Zaan is het station te bereiken via een onderdoorgang onder de provinciale weg. Deze onderdoorgang is alleen voor voetgangers. Voor automobilisten is er aan de westkant van het station een P+R terrein dat plaats biedt aan 153 auto s. Aan beide zijden van het station staan fietsenrekken. In de Stationsstraat, aan de oostkant van het station, komt een hotel. Tunnel onder spoor langs Provinciale weg De rand van sportpark de Koog

8 8 De opgave Voor deze studie is met een regionale blik naar Zaanstad gekeken. Zaanstad maakt onderdeel uit van de stadsregio Amsterdam. Voor grote delen van Nederland wordt Zaanstad nu ervaren alsof het in de periferie van de metropoolregio ligt. De snelweg (A8) houdt daar op, dus de wereld houdt daar op. Het is echter de bedoeling om in de nabije toekomst de rijkswegen A8 en A9 op elkaar aan te laten sluiten. Dan krijgt Zaanstad een andere positie binnen het wegennet van Noord-Holland. Dat maakt de beleving van Zaanstad heel anders. Dan is Zaanstad de entree van Amsterdam, de entree van de metropoolregio vanuit het gebied ten noorden van het Noordzeekanaal. In het denken over deze opgave, is dit een cruciaal gegeven. Het is de eyeopener waardoor een nieuw perspectief op het gebied ontstaat. Dit geeft ook een nieuw perspectief voor de locatie van het station en daarmee op de ontwikkelingspotentie voor het gehele gebied. Binnen het plangebied wat door de TFR bestudeerd is, worden drie deelgebieden onderscheiden met specifieke deelvragen. Er zijn twee polen met een eigen ontwikkelingspotentie. Deze polen worden gevormd door het gebied rond station en sportpark de Koog enerzijds en de Zaanse Schans anderzijds. Hier liggen duidelijke opgaven. De stationsknoop is onderontwikkeld en op het terrein van het sportpark liggen ruimtelijke kansen. De Zaanse Schans is nu vooral op buitenlandse toeristen georiënteerd. De kansen daar liggen op het gebied van marketing, organisatie en het aantrekken van andere doelgroepen. De voorstellen van de TFR zijn in eerste instantie gericht op ontwikkeling van de beide polen. De gedachte in de aanpak is dat ontwikkelingen aan de beide polen een dynamiek op gang zullen brengen in het middengebied, Oud Koog. Drie deelopgaven in samenhang Regionale betekenis als entree van de metropool regio Amsterdam

9 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 9 Deelgebied station en sportpark de Koog Verkeer en vervoer Voor het gebied rond station sportpark is het verkeer en vervoer heel bepalend. Het spoor en de provinciale weg samen vormen een enorme barrière binnen de gemeente Zaanstad. De spoorweg overgang op de Guisweg is de helft van de tijd gesloten en het verkeer staat te wachten achter de slagbomen. Dit is de enige spoorwegovergang voor de wijken Koog en Zaandijk. Het spoornet Amsterdam - Uitgeest wordt intensief gebruikt. Op dit moment rijden er dagelijks 290 treinen over het traject, waarvan er acht per uur stoppen op het station. Het spoor zit al vrijwel op maximum bezetting. De inzet van de NS is om de sporen op termijn te verdubbelen van twee naar vier. Om de barrièrewerking van het spoor op te heffen is gemeente Zaanstad bezig met plannen voor ondertunneling van het spoor. De beste variant is een variant met twee T-kruisingen. Het oostelijk deel van de Guisweg Spoorwegovergang Guisweg De locaties

10 10 zal op de provinciale weg blijven aansluiten. Het doorgaande ver keer uit het oosten wordt linksaf de provinciale weg op geleid. Deze weg moet voorbij het station over een zone van tientallen meters verdiept worden aangelegd. Ergens ten zuiden van het huidige station Koog-Zaandijk heeft de weg dan voldoende diepte bereikt om onder het spoor door een aansluiting te maken met een nieuw aan te leggen weg naar het westen. Dit wordt de volgende T-kruising. Deze nieuwe weg moet de aansluiting maken met de A8. De T-splitsing wordt naar verwachting in 2012 gerealiseerd. Natuurlijk is eerst door de gemeente onderzocht of de Guisweg niet met een tunnel onder het spoor door geleid kan worden. Dit bleek echter niet haalbaar voor autoverkeer. Alleen voor fietsers komt een onderdoorgang onder het spoor. Na ondertunneling van het spoor zal de Guisweg ten westen van het spoor een tweebaansweg worden, alleen toegankelijk voor langzaam verkeer. Het Rijk heeft subsidie toegezegd voor het realiseren van oplossingen voor de verkeers problematiek die ontstaat door de huidige gelijkvloerse kruising. De A8 eindigt ter hoogte van Westzaan heel abrupt met twee halve lussen op de N8/ N246. Het is de wens van zowel Zaan stad als de provincie om deze weg binnen enkele jaren door te trekken naar de A9. Deze toekomstige situatie van een onder doorgang onder het spoor ter hoogte van het sportpark en een doorgetrokken A8, is het uitgangspunt van de ideeën van de TFR. Stationsstraat

11 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 11 Spoorwegovergang Guisweg Verbetering van de bereikbaarheid

12 12 sferium en station

13 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 13 Transferium en station Het voorstel is om een transferium in combinatie met een station te bouwen op de plaats waar de A8 het spoor kruist. Een transferium is een ruime parkeergelegenheid waar men kan overstappen van auto naar hoogwaardig openbaar vervoer. Het is bestemd voor de automobilist die zo snel en efficiënt mogelijk zijn reisdoel wil bereiken. Automobilisten willen graag zo lang mogelijk vlot door rijden en zo dicht mogelijk bij hun bestemming de auto parkeren. Zo ook de automobilisten die vanuit de kop van Noord-Holland naar Amsterdam of de Randstad reizen. Op de ring van Amsterdam beginnen de files en in de toekomst het rekening rijden. De verwachting is dat de Coentunnel een filevormer zal blijven, ondanks de komst van een tweede tunnel. Een goede plaats om de auto neer te zetten is daarmee Zaanstad, en wel daar waar de A8 het spoor kruist. Dat is de ideale plaats voor een transferium met een station. Het transferium functioneert optimaal wanneer de loopafstand naar het openbaar vervoer zo klein mogelijk is en de reizigers snel aanvullend vervoer tot hun beschikking hebben. Dat betekent dat station Koog-Zaandijk een paar honderd meter naar het zuiden verplaatst moet worden tot precies onder de A8. Het transferium kan langs en over de A8 worden gebouwd. Automobilisten rijden dan vanaf de snelweg rechtstreeks het station in, parkeren daar hun auto, stappen op dezelfde plek in de trein en een kwartier later staan ze op Amsterdam centraal station. Het tarief voor parkeren in een transferium is veel lager dan het parkeertarief in Amsterdam. Het is sneller en goedkoper om hier over te stappen naar het openbaar vervoer dan om door te rijden naar Amsterdam. Transferium, station en stationsplein Het transferium en voorzieningen

14 14 Het transferium en de nieuwe stationsomgeving De kruising van spoor en A8 heeft een ideale bereikbaarheidskwaliteit als station Koog- Zaandijk hierheen wordt verplaatst. Het biedt uitstekende opstap mogelijkheden. In de huidige situatie rijden er vier treinen per uur. Als dit traject in de toekomst met vier sporen meer een metro/ lightrail karakter krijgt, komt er hoogfrequent verkeer zonder dienstregeling. Daarmee wordt de aan trekkingskracht van het transferium alleen maar groter. Een transferium op de kruising van spoor en A8 zou plaats kunnen bieden aan zo n duizend auto s. Er kan geparkeerd worden in verschillende lagen. Op de begane grond aan de zijde van het sportpark kan ruimte komen voor andere functies. Aan de kant van oud Koog kan op termijn een stationsomgeving komen met wonen, werken en detailhandel. Op de huidige locatie van het station is het niet mogelijk om een echte kwaliteits slag te maken en een meer regionale uitstraling tot stand te brengen. Dit zal altijd een halfslachtig compromis zijn. Ook het huidige P+R terrein in Koog-Zaandijk kan de kwaliteit van een transferium niet halen omdat automobilisten teveel moeten omrijden voor ze bij het station zijn. Bovendien is het door de nabijheid van de ADM onmogelijk hier een stationsplein te creëren met bijbehorende functies. Als het station wordt verplaatst, kan de provinciale weg ter hoogte van het huidige station weer worden recht getrokken. In de huidige situatie is er een zogenaamde buik in de weg vanwege de ruimte die het station inneemt. Bij het rechttrekken van de weg kan ook de ventweg worden hersteld. Het verplaatsen van het station en het bouwen van een transferium vormen samen het perspectief van waaruit de kansen en mogelijkheden voor het gebied zijn bestudeerd. Het gebied verandert van een plek met een lokaal karakter in een plek met een meer regionaal karakter

15 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 15 Sport

16 16 Sport De TFR ziet het als een ambitie om de sport zoveel mogelijk in het binnenstedelijk gebied te houden. Sport biedt kwaliteit aan het leven, kwaliteit aan een gemeenschap. Een sportpark is onderdeel van de groenstructuur én van de sociale structuur van een stad. Wel behoud van het sportpark dus, maar niet in de huidige vorm. Nu is het park naar binnen gekeerd. Verenigingen hebben ieder hun eigen afsluitbare plek. Ze werken niet samen. Het voorstel is om binnen het park te herschikken met functies en het gebruik te intensiveren. Sportvelden zullen een andere plek krijgen. De noodzaak tot schuiven met sportfuncties ontstaat mede doordat de nieuwe ontsluiting tussen Guisweg en A8 over het huidige sportpark zal lopen. Daarmee wordt het gebied veel beter toegankelijk. Intensiveren kan door voorzieningen als kantines en kleedruimten met elkaar te delen en de velden anders neer te leggen. Het sportpark dient ook echt een park te worden en openbaar toegankelijk te zijn. Mensen kunnen hier hun hond uitlaten en rondwandelen. Openbare toegankelijk heid ontstaat door ook gebouwde functies toe te voegen tussen de sportvelden die overdag bereikbaar zijn. Het is belangrijk dat het gebied zowel overdag als s avonds gebruikt wordt, het moet een levendig geheel worden. Het zal noodzakelijk zijn om een vorm van parkbeheer in te voeren te zijner tijd. Niet alle sport kan in het sportpark blijven. De voetbalvelden zullen plaats maken voor woningen. De andere functies aan de Guisweg kunnen een plek krijgen tussen de sportvelden. Ook de hal voor het korfbal kan een plek krijgen op het sportpark. Het zal de kwaliteit van het gebied ten goede komen als hier een professionele nieuwe sporthal staat met een multifunctioneel karakter. Bij grote evenementen biedt het transferium de benodigde parkeerruimte. De hal moet dan een entree krijgen aan de nieuw aan te leggen weg. Bouw van de sporthal vraagt

17 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 17 goede afstemming en planning, want de hal is waarschijnlijk eerder gerealiseerd dan de nieuwe weg. Voetbal aan de Fortuinweg Het voorstel is om voetbalvereniging KFC naar de Fortuinweg te verplaatsen. Deze locatie biedt ruimte aan drie of vier voetbal velden. De locatie aan de Fortuinweg is nu groen. Het grenst aan de groene contour van het veenweidegebied waar in het kader van Natura 2000 niet gebouwd mag worden. Met groene voetbalvelden wordt een overgang gecreëerd naar het veenweidegebied. De locatie aan de Fortuinweg is al enige tijd door Zaanstad gereserveerd als reservelocatie voor wonen of sport. Als woonlocatie is de locatie niet geschikt voor intensief ruimtegebruik. Woningen aan het nieuwe sportpark kunnen wel compact gebouwd worden.

18 18 Nieuwe sportlocaties Aan de zuidkant van het transferium ontstaat een nieuwe locatie wanneer de huidige lus van de weg wordt vervangen door een op- en afrit die strak langs de A8 komt te liggen. De locatie die vrij komt kan dienen als reservelocatie voor sport. Er is nu nog geen functie voor bedacht. De locatie zal deel uit maken van een wandel route die om het sportpark kan worden aangelegd. In de nabijheid van het transferium en het verplaatste station komt ook ruimte voor nieuwe functies. Te denken valt aan bedrijven die zowel een relatie hebben met sport als met parkeren, zoals een welness voorziening en een extra grote fitness voorziening. Er is ook ruimte voor een sportwinkel of voor andere vrije tijdsfuncties. Mogelijk kan het zwembad uitbreiden tot een healthcentrum. Er liggen ook kansen in combinatie met de te realiseren woningen. Maquette van het gebied wonen, weken, reizen, sporten, vrije tijd

19 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 19 Wonen

20 20 Wonen Binnen het studiegebied is de beste plek om te wonen de locatie aan de Guisweg, daar waar nu een moskee, twee verenigingen en de voetbalvelden gevestigd zijn. De Guisweg zal straks van karakter veranderen als het doorgaande verkeer naar de A8 elders onder het spoor afslaat. De Guisweg is dan bestemd voor langzaam verkeer, krijgt een dorps karakter en zal veel smaller worden. Zonder het voortrazende verkeer wordt de Guisweg heel geschikt als woonstraat. Hier kan een goede aansluiting gemaakt worden met Rooswijk, door de woningen langs de weg laag te bebouwen. De locatie biedt ruimte aan tenminste 500 woningen. De woningen zijn gedacht aan de zuidkant van de Guisweg. Hier kunnen 200 grondgebonden woningen komen. Deze woningen zijn georiënteerd op een autovrije groenzone. Alle woningen zijn ondergebracht in compacte blokken met gebouwde parkeeroplossingen onder vlonders. De nadruk ligt op terrassen en balkons. Dat beperkt de footprint van de gebouwen en maakt een hogere dichtheid mogelijk. Er is ook plaats voor 300 appartementen. De hoogbouw komt op grotere afstand van de bestaande bebouwing en krijgt uitzicht over water. Dat water wordt aangelegd om extra woonkwaliteit tot stand te brengen. Hier kan een aantrekkelijk woongebied ontstaan door de sfeer van het veenweide complex te creëren in de bebouwde kom. Het idee is om water naar binnen te halen en woningen aan het water te bouwen. De aanwezigheid van water geeft lucht en ruimte aan het gebied. De woningen zullen vooral uit appartemen ten bestaan. Een pluspunt van de locatie is dat deze straks goed bereikbaar is met de auto én het openbaar vervoer. Door het groen en het water ontstaat een landelijk én stedelijk Zaans woonmilieu, aanvullend op de huidige buurten. Het idee is dat de locatie vooral geschikt is voor huidige bewoners van Zaanstad. Gedacht wordt aan huishoudens die hun eengezinswoning in willen ruilen voor een appartement en in dat appartement willen genieten van een prachtig uitzicht. Wellicht oudere mensen die de zorg voor een tuin niet meer willen. Hier kan zorg op maat geleverd worden. Maar ook starters kunnen hier terecht. Elders in Zaanstad komen dan weer gezins woningen vrij voor de markt. Zo start een wooncarrousel die ook voor de regionale woningbehoefte een oplossing biedt.

21 Wonen aan het water en langs autovrije groene zones Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 21

22 22 De Zaanse Schans Bezoekers voor de Zaanse Schans, die met de trein reizen, stappen uit op station Koog-Zaandijk. Vanaf dit station is de loopafstand tot de Zaanse Schans tien minuten. Het station heeft een armoedige uitstraling. Er is niets bijzonders, niets waardoor toeristen de bevestiging krijgen dat ze op de goede plek zijn aangekomen en hier moeten uitstappen. Het is geen visitekaartje voor de Zaanse Schans. Ook de route tussen het station en de Zaanse Schans is niet aantrekkelijk. Er wordt nauwelijks ingespeeld op de langslopende toeristen. De woonomgeving is niet ingericht op voetgangers en is van een lage kwaliteit. De relatie met de Zaanse Schans is noch in fysieke noch in economische zin optimaal. Toeristen blijven gemiddeld slechts drie kwartier op de Schans. Ze maken een paar foto s en zijn weer terug in de bus, Zaanstad uit. Binnenlandse bezoekers zijn er niet veel. Nederlanders lijken niet bekend te zijn met de Schans, noch met de schoonheid van Koog-Zaandijk zelf. De Zaanse Schans kampt met exploitatie tekorten. Het kost de ondernemers op de Schans steeds meer moeite om het onder - houd van panden en de openbare ruimte te financieren. Er is al een achterstand in het onderhoud ontstaan. Aanpak Het is van belang om de Zaanse Schans beter in de markt te zetten. De Zaanse Schans is daar zelf ook mee bezig. De TFR stelt een aanpak voor op verschil lende fronten tegelijk. Zowel de Kruispunt Guisweg en provinciale weg bij station aanse Schans

23 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 23 verblijfs kwaliteit moet verbeteren, als het rendement van de Schans. Nieuwe doelgroepen Het streven is dat bezoekers meer tijd op de Zaanse Schans en in Zaanstad door gaan brengen. Daarbij gaat het niet direct om de huidige bezoekers. De kans is niet zo groot dat de buitenlandse toeristen die met bussen excursies doen, hun bezoek gaan verlengen. Zij zijn vaak aan een strak programma gebonden binnen de korte tijd die er voor een excursie staat. De winst is te behalen in het aantrekken van nieuwe doelgroepen, zoals binnenlands bezoek en bedrijven. Opvallend genoeg is de Zaanse Schans niet zo bekend in eigen land. Het is geen bestemming voor een dagje uit. Gezinnen denken eerder in dagjes uit dan in flitsbezoeken. Als er activiteiten voor kinderen zijn, wordt het veel aantrekkelijker voor gezinnen. Daarbij valt te denken aan oud Hollandse kinderspelen, zelf kaas maken, de boer helpen, specerijen proeven, speeltuin, fietsen, bakker helpen en een bolderkar arrangement. Daarnaast is uitbreiding met nieuwe attracties wenselijk, zoals bijvoorbeeld het demonstreren van de bouw van Zaanse huizen of de bouw van boten, zoals op de Bataviawerf in Lelystad ook gebeurt. In de markt van het bedrijfsleven liggen ook kansen. Er is toenemende belangstelling voor originele locaties om te vergaderen of om een kleinschalig congres De meest Hollandse plek van Nederland te houden. Uitbreiding van de Schans met nieuw Zaans erfgoed waarin vergaderd kan worden, biedt kansen om te voldoen aan deze vraag. Het komt tevens tegemoet aan het streven om de aantallen bezoekers wat meer te spreiden over het hele jaar. Nu is de bezettingsgraad van de Schans vooral in het hoogseizoen van voor jaar en zomer hoog. Er liggen kansen in de herfst en de winter. Het Verkade Paviljoen dat onlangs is toegevoegd aan het Zaans Museum is al een geweldige verrijking van het gebied. Dit zal zeker bijdragen aan de binnenlandse belangstelling. Ook gedurende de nattere en koudere maanden van het jaar. Breder profileren, samenwerken en eenduidiger optreden naar buiten Doelgroepen aantrekken gaat niet zonder naamsbekendheid. De TFR ziet de Zaanse Schans als de meest Hollandse plek van Nederland. Met een dergelijke leuze zouden de ondernemers van de Schans gezamenlijk

24 24 naar buiten kunnen treden. Nu wordt er teveel alleen opgetreden. Er zijn diverse voorbeelden in het land van individuele ondernemers die samenwerken in een gezamenlijke marketingstrategie. Denk aan de slogan see buy fly. Dit is een merk voor winkelen op Schiphol, waarachter vele ondernemers schuil gaan. Zij benaderen de markt als collectief, via één promotiefonds. Deze aanpak heeft gevolgen voor alle elementen van de bedrijfsvoering (bedrijfs kleding, mar keting, evenementen). Optreden als collectief houdt een afdracht in ten behoeve van het gemeen schappelijke belang. Het vraagt overleg en elkaar aanspreken. Ook kan het inhouden om te gaan werken met ander soortige (variabele) huurovereen komsten. Met een goede organisatie kunnen de ondernemers van de Schans acties uit voeren die voor individuele zaken niet in beeld komen, zoals naar beurzen afreizen om de Schans in al zijn aspecten te promoten. Het is van belang om het product Zaanse Schans breed in te zetten ook de Kalverpolder, de Zaan en Zaandijk behoren daartoe. En daarmee zijn ook de gemeente en andere ondernemers partner in het proces.

25 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 25 Koog en Zaandijk

26 26 Koog en Zaandijk Rode en Blauwe lopers Een gastvrij onthaal in de Zaanse Schans begint niet bij de entree van de schans, maar al veel eerder. Door een virtuele rode loper vanaf het station en de snelweg aan te leggen, ontstaat een betekenisvol welkom aan bezoekers. Het eerste contact met het gebied moet meteen aantrekkelijk zijn. Voorwaarde daartoe is verhoging van de kwaliteit van de openbare ruimte en het aanbrengen van een heldere routing. Een beeldmerk langs de snelweg, bijvoorbeeld een molen, tot aan de entree van de Zaanse Schans komt de herkenbaarheid ten goede. Wandelaars vanaf het station zijn gebaat bij een informatieve wandelroute. Verplaatsing van het station naar de A8 biedt kansen voor extra detailhandel ontwikkelingen bij het nieuwe station. Vanaf het station is vervoer over de Zaan een attractie. Dat is de blauwe loper naar de Zaanse Schans. Deze blauwe loper begint feitelijk al bij Amsterdam CS. Het water wordt straks dé manier om toeristen een spectaculaire trip naar de Zaanse Schans te bieden. De rode loper loopt over de Hoogstraat. Dat lijkt nu misschien nog geen aan trekkelijke route, maar dat zal met de jaren veranderen. Het vliegwiel voor de kwaliteitverhoging van dit gebied begint bij de Zaanse Schans. Als de Zaanse Schans aantrekkelijker, toegankelijker en bekender is geworden bij Nederlanders, kan vervolgens op de behoefte ingespeeld worden voor (langer) verblijf in de omgeving. De oude voedsel verwerkende industrie wordt nu nog vaak als dissonant in de omgeving ervaren. Maar door die industrie bijvoorbeeld gedeeltelijk open te stellen voor publiek, kan deze industrie deel gaan uit maken van het extra aan bod en ontstaat een versterking van het bezoek. Ook de kleine ambachten op het gebied van voedselverwerking in combinatie met winkelverkoop kunnen onderdeel zijn van het totaalaanbod.

27 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 27 Ontwikkelings

28 28 Ontwikkelingsstrategie Een aantal stappen kan op korte termijn al gezet worden. Zo moet een start gemaakt worden met de geplande infrastructurele maatregelen rond de spoorse doorsnijding. Deze zijn niet afhankelijk van het wel of niet verplaatsen van het station. De programma s voor sport en wonen kunnen in beide varianten doorgang vinden. Deze moeten wel verder worden doorgerekend. De procedures kunnen vast starten. Er kan ook worden doorgewerkt aan het programma van eisen en wensen voor de sport. En geadviseerd wordt om voor de Zaanse Schans op korte termijn een intensiveringsplan te maken plus een plan van aanpak voor het ondernemerschap. Meer studie is nodig naar de haalbaarheid en wenselijkheid van transferium en station Zaanse Schans. Dit moet dan op de wat langere termijn leiden tot een Go/ No go besluit voor verdere planfases. Ook het opknappen van de openbare ruimte is een actie voor de langere termijn, evenals het opzetten van gebiedspromotie voor de Zaanse Schans. trategie

29 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 29

30 30 Excursie TFR en openbare bijeenkomst in de Koekfabriek Op 23 februari 2009 heeft de TFR het gebied rond station Koog- Zaandijk bezocht. s Middags werd onder begeleiding van Zaanse stedenbouwkundigen rondgewandeld. Voor enkele leden van de TFR was het de eerste kennismaking met het gebied. In de Koekfabriek werden s avonds de plannen toegelicht. Er was een over weldigende belangstelling voor de presentatie. De zaal zat helemaal vol en sommige mensen moesten zelfs staan. Wethouder Piet Keijzer heette iedereen welkom. Hij gaf aan dat het niet vaak zo voorkomt dat hij als wethouder niet weet wat er gepresenteerd gaat worden. Hij was heel nieuwsgierig naar wat hij te zien en te horen zou krijgen. De gemeente heeft de vraag geformuleerd en moest afwachten wat het antwoord is. Dat antwoord zal hij vanavond, tegelijk met alle anderen, in ontvangst nemen. Han ter Heegde, voorzitter van de TFR en burgemeester van Heerhugowaard, legde uit hoe de TFR werkt. De TFR geeft opdracht aan bureaus met specifieke deskundigheid om de vragen van de gemeente te beantwoorden en te studeren op oplossingen. De leden van de TFR adviseren over de studies en conclusies van de bureaus. Enkele leden van de TFR hebben het proces van vraagstelling en studie de afgelopen periode nauw gevolgd. Andere leden nemen deze avond pas kennis van de resultaten. De TFR reageert als eerste op de plannen van de bureaus. Daarna kan de zaal reageren met vragen en opmerkingen. De studies voor stationsgebied Koog-Zaandijk zijn door vier bureaus gezamenlijk in korte tijd verricht. De ruimtelijke en stedenbouwkundige invulling komt van wurck. De verkeerskundige onderdelen zijn door Toon van der Horst van Goudappel Coffeng onderzocht. De studie naar de Zaanse Schans, de voorzieningen en de beleving van het gebied komt van Eric van der Leeuw en Edwin van Balken van Devopia. De verantwoordelijkheid voor het geheel lag bij Matthijs Nijboer van Tauw. De verschillende studies werden gebundeld in één presentatie. Gijs Wolfs van bureau wurck nam de zaal mee in een powerpointpresentatie met veel foto s en tekeningen. Hij deed verslag van het denkproces over het gebied en schetste de mogelijkheden die er ontstaan als de A8 wordt doorgetrokken naar de A9. Dan verkeert Zaanstad in de ideale positie om een transferium te bouwen op de kruising van A8 en spoor. Als station Koog-Zaandijk dan ook wordt verplaatst ontstaat een heel nieuw perspectief. Hij liet zien hoe er gewoond en gesport kan worden ten westen van het station. De meeste sporten kunnen in het sport park blijven. Er is ruimte voor een nieuwe sporthal voor de korfbal. Alleen KFC zal naar de locatie Fortuinweg verhuizen. Hij droeg ook ideeën aan voor versterking van de relatie met de Zaanse Schans. De TFR deed nog enkele suggesties voor intensiever gebruik van de ruimte. Te overwegen valt bijvoorbeeld om een sporthal op het transferium te bouwen. Ook zou een keuze kunnen zijn om een geluidswal langs het spoor te maken met behulp van de functies die nu zijn bedacht als verspreid liggend in het sportpark. Er werd opgemerkt dat de schaal die door de woningen wordt afgedwongen wel wat groot is voor de omgeving. Misschien is de dichtheid hier te hoog en kan ergens anders nog ruimte gevonden worden voor de suburbane woondroom.

31 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 31 Er kwamen veel reacties uit de zaal. De meeste vragen en opmerkingen gingen over het verplaatsen van het station naar de A8 en het bouwen van een transferium. Wat gaat dat betekenen voor station Bloemwijk? Kan er dan nog een extra station bij? Is er wel goed marktonderzoek gedaan? Is er rekening gehouden met de tweede Coentunnel? Bewoners uit Rooswijk zijn niet blij met verhuizing van de voetbalvelden naar de Fortuinweg. Ze willen liever dat daar een park komt. Volgens de wethouder is dat echter geen optie. Het gaat om wonen of sporten daar. Enkele bewoners deelden ook hun zorgen over bijvoorbeeld de doorvaar baarheid van sloten of het effect van heien voor nieuwe woningen op funderingen van de woningen in Rooswijk. De voorzitter concludeerde aan het eind van de avond dat er over de meeste onder delen van het plan wel overeenstemming lijkt te zijn. Het plan biedt voldoende ruimte om er nog van alles in op te nemen. Het vraagteken ligt bij het verplaatsen van het station en het realiseren van een transferium. Daar moet goed verder op gestudeerd worden. Dat is o.a. afhankelijk van ontwikkelingen in de markt. Presentatie van Gijs Wolfs

32 onclusies en aanbev 32 Conclusies en aanbevelingen De vraagstelling voor de assist is gelaagd en daardoor vrij complex. Er wordt een toekomstperspectief gevraagd op een zone die een scan is van een prototypische dwarsdoorsnede van de Zaanstreek, dwars op de ruimtelijke en functionele hoofdstructuur in noord-zuidelijke richting, tussen de veenweiden in het westen en de Zaanse Schans in het oosten. Feitelijk gaat het binnen deze vraag om drie deelgebieden met specifieke deelvragen. Enerzijds het station met sportpark de Koog, anderzijds de Zaanse Schans. En er tussenin oud Koog. Het gebied rond sportpark de Koog en de Zaanse Schans vormen de polen. Beide gebieden hebben een eigen ontwikkelingspotentie. Ontwikkelingen aan de polen zullen een dynamiek op gang brengen in het middengebied, Oud Koog. Er moet veel verbeteren aan de bereikbaarheid van het gebied. Verplaatsing van het station leidt tot een unieke bereikbaarheid in relatie tot de doorgetrokken A8. Het biedt mogelijkheden voor nieuwe routes naar de Zaanse Schans. Hierbij moet ook gedacht worden aan een waterverbinding. De geplande spoorse doorsnijding kan volgens plan worden uitgevoerd. Er ontstaat een volledig nieuwe stationsomgeving met transferium waar regionale functies (o.a. gerelateerd aan sport) een plek kunnen krijgen. Deze impuls voor het voorzieningenniveau is ook ten bate van de Zaankanters zelf. Ten noorden van het viaduct van de A8 liggen veel kansen om een transformatie op gang te brengen naar een gemengde stedelijke woon- en werkbuurt: een herinterpretatie van het 19 e eeuwse stationskwartier. Het sportpark blijft op de huidige locatie en wordt geherstructureerd en uitgebreid aan de zuidzijde van de A8. Voetbal, de minst intensieve sport, wordt uitgeplaatst naar de Fortuinweg. Deze keuze is gerelateerd aan de ambitie rond wonen. Een nieuw woonmilieu toevoegen kan beter binnen het stedelijk weefsel. De Fortuinweg zou zich slechts lenen voor suburbaan woonmilieu. Dat staat intensief ruimtegebruik in de weg. Wonen ten noorden van het sportpark krijgt extra kwaliteit door een omvangrijke waterpartij. Naast de benodigde waterberging, maakt het grote openwater ook wonen in hogere dichtheid mogelijk. Er zijn 500 woningen realiseerbaar, 200 grondgebonden en 300 appartementen. Ze worden gerealiseerd in compacte blokken

33 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 33 elingen en zijn ofwel op water ofwel op een autovrije groenzone georiënteerd. Rond het knooppunt van weg en spoor is er de mogelijkheid om een nieuw stedelijk cluster te ontwikkelen met de nadruk op urban entertainment. Zo krijgt de stationsomgeving functies die ook s avonds en in het weekend publiek trekken en waarbij de parkeercapaciteit van het transferium ten volle wordt benut. Voor de Zaanse Schans wordt de oplossing gevonden in een heel pakket maatregelen, bestaande uit het intensiveren met meer Zaans erfgoed, attracties en zakelijke bijeenkomsten. Daarnaast zou de Zaanse Schans breder geprofileerd moeten worden. Het ondernemerschap moet centraal gesteld worden in de exploitatie. En de bereikbaarheid over water en weg moet verhoogd. Dat zal tot resultaat hebben dat er meer binnenlands bezoek komt, die een hogere verblijfskwaliteit aantreft, wat leidt tot een hoger rendement.

34 34

35 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 35

36 36 eactie Zaanstad Reactie van de gemeente Zaanstad De gemeente Zaanstad staat voor een groot aantal complexe opgaven op het gebied van Ruimtelijke Ontwikkeling. De ligging dichtbij Amsterdam, het behoud van het groen om de stad, de snel groeiende vraag naar woningen en bedrijfsruimte en een uitgebreide infrastructuur dwingen de gemeente creatief en strategisch na te denken over het gebruik van de ruimte in de toekomst. Soms kan deze creativiteit het beste komen van een onafhankelijke denktank die buiten de gemeente staat. De presentatie van de assist op 23 februari in de Koekfabriek in Zaandam was helder en vernieuwend. Wij willen als gemeente de ideeën graag verder uitwerken in concrete plannen. Blij verrast waren wij met de grote opkomst van betrokkenen, belanghebbenden, beroepsmatig geïnteresseerden en bewoners zo vroeg in een ontwikkelproces. Dit biedt kansen voor een breed draagvlak om ontwikkelingen tot een succes te maken. De oplossingen van de Task Force Ruimtewinst waren inderdaad op zijn minst verfrissend te noemen. Het was goed dat nagedacht werd over wat het doortrekken van de A8 naar de A9 betekent voor de ruimtelijke ontwikkeling in de stad. En de vraag over wat er met station Koog Zaandijk en het bijbehorende stationsgebied moet gebeuren, moet dan zeker gesteld worden. Zeer bruikbaar voor verdere planvorming is de gefaseerde aanpak die de Task Force voorstelt. Zodat de gemeente over urgente zaken, zoals de herindeling van de sportvelden, snel kan beslissen en over andere zaken nog even goed kan nadenken. Piet Keijzer Wethouder ruimtelijke ordening gemeente Zaanstad

37 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 37 De toekomst van de Taskforce Ruimtewinst De TFR is een onafhankelijke commissie, opgericht op initiatief van Provinciale Staten van Noord-Holland om de verrommeling van het landschap tegen te gaan. De Taskforce heeft inmiddels negen assists verzorgd, waarin ze gemeenten voorzetten heeft gegeven om tot efficiënt ruimtegebruik te komen. Een assist heeft vaak een toename van de haalbaarheid en/of de kwaliteit van een plan tot gevolg. Regelmatig is een nieuwe strategie geboden om een gebied in de stad te ontwikkelen. Gemeenten dragen zelf projecten aan de TFR voor. De TFR kijkt met een frisse blik en haar adviezen zijn vaak creatief en slim. De adviezen zijn ook inspirerend en leerzaam voor andere partijen dan die in de gemeente de aanvraag heeft gedaan. De TFR gaat door accentverschuiving en focus In november 2008 hebben PS besloten om extra geld ter beschikking te stellen voor de Taskforce Ruimtewinst. Op het gebied van kwalitatieve ruimtewinst is nog steeds een wereld te winnen. Het wordt gewaardeerd dat de TFR zo duidelijk en concreet buiten de wereld van de beleidsnota staat, terwijl het wel datzelfde beleid ondersteunt. In de komende periode zal een accentverschuiving plaats vinden. Minder aandacht zal uitgaan naar verdichting en de m2 bebouwd oppervlak. Meer aandacht zal uitgaan naar kwalitatieve ruimtewinst. Daarbij zal de TFR zich focussen op de aanpak van stationsomgevingen en badplaatsen. De aanpak van stationsomgevingen heeft altijd zowel een ruimtelijke als verkeerstechnische component. De aanpak van Noord-Hollandse badplaatsen is erop gericht om hun toeristisch product te verbeteren met een ruimtelijke en economische strategie. Komende assist De eerstvolgende assists zullen plaats vinden in de gemeenten Haarlem en Zandvoort. Nadere informatie over de datum en het onderwerp zal op de website van de Taskforce te lezen zijn.

38 38 amenstelling TFR Samenstelling Taskforce Ruimtewinst Voorzitter Han ter Heegde Burgemeester gemeente Heerhugowaard Deskundigen Reinoud Bakker Peter de Bois Wienke Bodewes Renée Hoogendoorn Arthur Helling Frans Iestra Jacques Kwak Ton van Laar Karlijn Senden Caroline Smook Anna Vos Beleidsadviseur/ontwerper, Provincie Noord-Holland Lector multifunctioneel en intensief ruimtegebruik, Hogeschool van Amsterdam Directeur Amvest Directeur PEARH BV regiomanager RECRON Noord-Holland en Flevoland adviseur Dura Vermeer Infrastructuur BV Directeur Boer Hartog Hooft makelaardij BV Beleidsadviseur ruimtelijke kwaliteit, Provincie Noord-Holland Beleidsadviseur herstructurering bedrijventerreinen, Provincie Noord- Holland Accountmanager stadsregio Amsterdam, Provincie Noord- Holland Hoofd Studio Bouwfonds / MAB Development Projectleiding Jessica du Marchie Sarvaas Jantine Gerbscheid Corinne de Quartel Sara Vernooij Projectleider TFR, Provincie Noord-Holland Coördinator TFR, Provincie Noord-Holland Projectondersteuner TFR, Provincie Noord-Holland Communicatieadviseur, Provincie Noord-Holland

39 Task Force Ruimtewinst Provincie Noord-Holland 39 De Task Force Ruimtewinst (TFR) stimuleert ruimte-efficiënt bouwen in Noord-Holland in opdracht van de provincie Noord-Holland. De provincie Noord-Holland heeft de TFR als onafhankelijke commissie opgezet. De TFR kan zo met een frisse blik naar bestaande projecten kijken en een nieuwe impuls geven. De TFR bestaat uit vertegenwoordigers van de provincie Noord-Holland en verschillende andere partijen die bij ruimtelijke projecten betrokken zijn: projectontwikkelaars, woningbouwcorporaties, banken, wetenschap en gebruikers. De TFR is begonnen met de werkzaamheden op 14 oktober De TFR wordt ondersteund door een projectsecretariaat. Hier kunt u terecht met al uw vragen en ideeën. U kunt het secretariaat bereiken via adres ruimtewinst@noord-holland.nl. Er is een website ruimtewinst waarop u alle informatie kunt vinden. U kunt zich abonneren op de nummers van TFR-update door uw naam, organisatie en postadres te mailen naar ruimtewinst@noord-holland.nl Provincie Noord-Holland Task Force Ruimtewinst Postbus MD Haarlem Tel.:

40 Task Force Ruimtewinst Colofon Uitgave Provincie Noord-Holland Postbus MD Haarlem Tel. (023) Fax: (023) Internetadres: adres: Eindredactie Provincie Noord-Holland Directie Middelen sector Communicatie Beeld Provincie Noord-Holland Architectenbureau wurck Devopia Goudappel Coffeng Tauw Grafische verzorging Thieme GrafiMedia Groep Papier Hello matt, houtvrij MC Oplage 750 exemplaren Haarlem, juni 2009