Vak 14 van de Oude Oosterbegraafplaats

Transcriptie

1 Vak 14 van de Oude Oosterbegraafplaats Inventariserend Veldonderzoek, Amsterdam (2018) AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 104, 2018 Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena, Thijs Terhorst

2

3 Inhoud Inhoud...3 Basisgegevens Inleiding Achtergronden en vraagstellingen Historische achtergronden Oosterbegraafplaats Bebouwing op en langs de westzijde van de voormalige begraafplaats Archeologische achtergronden Vraagstellingen en methodiek Sporen, structuren en vondsten Sporen en structuren Vondsten Conclusies Waardestelling Waardestelling Verwachtingskaart Oude Oosterbegraafplaats Literatuur Bijlage 1 Sporen Bijlage 2 Vondsten

4 Basisgegevens Toponiem Adres Kadaster S 8491 RD coördinaten ,500 / ,471 (centrum) TOPO code MenA MAU3 OM nummer Opdrachtgever Amerborgh Vastgoed Mauritskade BV Bevoegd gezag Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Oost Uitvoerder Gemeente Amsterdam, Monumenten en Archeologie Beheer en plaats documentatie Gemeente Amsterdam, Monumenten en Archeologie 1 Inleiding Vanwege de herontwikkeling van het voormalige Anatomisch Laboratorium op zou aan de achterzijde van het bouwcomplex een kelder worden aangelegd. Voor deze bouwlocatie gold een hoge archeologische verwachting gezien de mogelijke aanwezigheid van begravingen van de voormalige Oosterbegraafplaats ( ). Archeologisch onderzoek bij een bouwproject van het buurpand Mauritskade 58 in 2017 had uitgewezen dat de ondergrond daar nog skeletresten bevatte. In juli 2018 heeft de afdeling archeologie van Monumenten en Archeologie van de Gemeente Amsterdam een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) uitgevoerd. Dit had tot doel om duidelijkheid te krijgen of ook in het plangebied begravingen waren achtergebleven na de verschillende 20ste eeuwse ruimingen van de begraafplaats. Verder kon door middel van het IVO worden vastgesteld of bij de uiteindelijke ontgraving van de bouwput archeologisch onderzoek noodzakelijk zou zijn vanwege de aanwezigheid van archeologische resten die niet in situ behouden kunnen blijven en adequate documentatie en / of berging zouden behoeven. 4

5 1 Het plangebied binnen het stadsdeel Oost 5

6 2 Achtergronden en vraagstellingen 2.1 Historische achtergronden Oosterbegraafplaats De Oosterbegraafplaats werd in 1864 ingericht in de Overamstelse polder, het landelijke gebied dat zich tot halverwege de 19de eeuw buiten de stadsmuur ten zuiden van de Mauritskade uitstrekte. De begraafplaats lag recht voor de Muiderpoort direct aan de uitvalsweg van de stad. De Oosterbegraafplaats werd in 1866 opgeleverd en was tot 1894 in gebruik. In die periode zijn hier in totaal personen ter aarde besteld (afb. 2, 3). 1 Het plangebied ligt ter plaatse van vak 14 van de begraafplaats. 2 2 De Oude Oosterbegraafplaats op de kaart van de Dienst der Publieke Werken uit 1881 met in rood omlijnd het vak binnen het plangebied (Stadsarchief Amsterdam) Na sluiting van de begraafplaats bleef de parkaanleg inclusief graven en bouwstructuren aanvankelijk relatief ongeschonden. Wel vonden er in de 20ste eeuw gaandeweg ingrepen plaats die tot ontmanteling van de begraafplaats hebben geleid. Voor zover bekend uit de thans beschikbare bronnen zijn op twee momenten graven massaal geruimd. De eerste ruimingen 1 Kruizinga 1956, Ongedateerde kaart van de Oosterbegraafplaats (Stadsarchief Amsterdam ). 6

7 vonden plaats in 1910 bij de bouw van het Koloniaal Instituut, het tegenwoordige Tropenmuseum, dat in de noordoosthoek van de begraafplaats kwam te liggen. 3 De tweede bekende ruiming betrof het centrale deel van de begraafplaats, direct achter de ingang (afb. 4) dat nog tot in de jaren 1950 intact was. In 1956 besloot de gemeente tot ontmanteling ervan. Deze zone, die toen nog werd aangeduid als de Oude Oosterbegraafplaats, was ca m 2 groot Bebouwing op en langs de westzijde van de voormalige begraafplaats Het westelijk deel van de voormalige begraafplaats werd in de eerste helft van de 20ste eeuw gaandeweg volgebouwd. In 1904 en 1909 kwamen langs de Mauritskade de gebouwen van respectievelijk de HBS onderwijsinstelling en in het plangebied het Ontleedkundig Laboratorium te staan, ook aangeduid als Anatomisch Laboratorium (afb. 5). De directeur daarvan, professor L. Bolk, zag met deze locatie een uitgelezen kans om skeletresten die vrijkwamen bij de eerste ruimingen van de voormalige begraafplaats te gebruiken voor anatomisch onderzoek van schedels en gebitten. Hij kreeg hiervoor toestemming van de gemeente. 4 Ook een deel van de menselijke resten die in 1956 werden geruimd is in de jaren door het Anatomisch Laboratorium gebruikt voor onderzoek. 5 3 Kaart van de voormalige Oosterbegraafplaats uit omstreeks 1910 met daarop linksboven de gebouwen van de HBS en het Anatomisch Laboratorium die werden gebouwd na het rechttrekken van de Singelgracht. In rood omlijnd het vak achter het Anatomisch Laboratorium (Stadsarchief Amsterdam) 3 Literatuur: Archief van de Vereniging Koloniaal Instituut: stukken betreffende de Oude Oosterbegraafplaats (Stadsarchief 401). 4 De Rooy, 2011: Stadsarchief Amsterdam, toegang (Archief van de Universiteit van Amsterdam; Faculteit Geneeskunde), inv (Stukken betreffende de opgravingen op de Oude Ooster Begraafplaats ). 7

8 4 De voormalige Oosterbegraafplaats met het nog niet geruimde centrale deel (rechts) in In rood omlijnd het vak achter het Anatomisch Laboratorium (Stadsarchief Amsterdam, toegang 10039, blad K6, 1:000 kaarten Dienst der Publieke Werken) 5 Het Anatomisch Laboratorium, gezien vanaf de Mauritskade (Stadsarchief Amsterdam, OSIM ) 8

9 Gemeente Amsterdam 2.2 AAR 104 Archeologische achtergronden Lang werd verondersteld dat vanwege de ruimingen in de jaren 1950 het gehele terrein van de voormalige Oosterbegraafplaats ontdaan was van begravingen. Het tegendeel bleek in 2017, toen bij de ontgraving van de bouwput voor de uitbreiding van het Metis Montessori Lyceum dat is gehuisvest in het oude HBS gebouw op Mauritskade 58 skeletresten werden aangetroffen (afb. 6).6 De bouwwerkzaamheden zijn toen archeologisch begeleid om nadere informatie te verzamelen over de aanwezigheid van graven en de toestand van de skeletresten. Er zijn in een zone van 20 m2 50 begravingen gedocumenteerd (afb. 7). Deze bevonden zich in twee tot vier lagen tussen NAP 1,10 m en NAP 1,80 m. De grafkuilen waren gedolven in een 2,6 m dik zandpakket dat bij de aanleg van de begraafplaats was opgebracht. De bouwput lag ter plaatse van een sportveld dat in 1912 was aangelegd voor de HBS. Uit het archeologisch onderzoek werd duidelijk dat bij de aanleg van het sportveld geen graven zijn geruimd, maar dat het terrein slechts werd opgehoogd. Ook bij de ruiming van de laatste delen van de begraafplaats in de jaren 1950 werd het sportveld dat niet meer als begraafplaats herkenbaar was ongemoeid gelaten. Met het oog op verdere bouwontwikkelingen is naar aanleiding van het archeologisch onderzoek in de bouwput van het Metis Montessori Lyceum een archeologische verwachtingskaart voor het gebied van de voormalige Oosterbegraafplaats opgesteld.7 Op basis hiervan zijn drie zones te onderscheiden: een zone waar niet was geruimd, een zone waar graven waren geruimd en een omvangrijke zone waarvan niet bekend is of hier ruimingen zijn uitgevoerd. Het huidige plangebied lag in de laatstgenoemde zone (afb. 6). 6 Detail van de verwachtingskaart uit 2017 met de vindplaats Mauritskade 59 (MAU1; blauw) binnen het niet geruimde vak (oranje) en het plangebied (rood omlijnd) binnen de zone waarvan niet bekend is of ruimingen hebben plaatsgevonden (groen) 6 7 Gawronski, Jayasena 2017 (MenA AAR 96). MenA QS t/m 040 (2017). 9

10 7 Mauritskade 58, twee begravingen in situ, gezien richting noorden. Het skelet op de voorgrond toont de resultaten van een autopsie; een doorgezaagde schedel 2.3 Vraagstellingen en methodiek Voor het plangebied gold een hoge archeologische verwachting aangezien in 2017 op het naastgelegen perceel was vastgesteld dat daar menselijke begravingen aanwezig waren, die destijds bij de aanleg van een sportveld in 1912 waren afgedekt en ongemoeid gelaten (afb. 6). Bovendien ontbrak voor het huidige plangebied sluitend bewijs dat dit deel van de begraafplaats was meegenomen bij de grootschalige ruiming van begravingen in De specifieke vraagstellingen van het veldonderzoek richtte zich in de eerste plaats op: 1. De aanwezigheid van eventuele begravingen van de oude Oosterbegraafplaats, In geval van de aanwezigheid van begravingen: 2. De algemene aard, samenstelling en fysieke kwaliteit hiervan, 3. De ruimtelijke verspreiding van de begravingen, zowel horizontaal als verticaal, 4. De oriëntatie en maximale diepte van de graven, 5. Het ruimtegebruik en stratigrafie binnen het kerkhof, de aanwezigheid van verschillende groepen of een historische ontwikkeling van het ruimtegebruik. Ten behoeve van het IVO zijn binnen het plangebied vier proefsleuven aangelegd (afb. 1). 8 Daarbij zijn op drie plaatsen bodemprofielen gedocumenteerd met digitale fotografie en tekeningen op schaal 1:20. Het IVO is uitgevoerd door het veldteam van de afdeling Archeologie van MenA volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie Werkput 1 (22 x 5 m), werkput 2 (18 x 5 m), werkput 3 (24 x 5 m), werkput 4 (5 x 4 m). 10

11 3 Sporen, structuren en vondsten 3.1 Sporen en structuren Binnen de stratigrafie van de vindplaats zoals die uit de vier werkputten naar voren kwam zijn verschillende lagen te onderscheiden (afb. 9). Vanaf minimaal NAP 2,5 m tot gemiddeld NAP 1,80 m bestond de bodem uit een ophoging van geel grijs, bruin gevlekt zand (S 3). Dit is de zandophoging van de Oosterbegraafplaats uit 1864, zoals ook gedocumenteerd in de bouwput van Metis in In de bovenste 0,2 m van deze ophoging waren de contouren van de onderzijde van grafkuilen zichtbaar (S 4; afb. 8 en 10). De graven zelf waren geruimd, want de kuilen bevatten, op slechts een klein skeletdeel na, geen begravingsresten. De hoogteligging van de onderzijde van de grafkuilen komt overeen met die van de onderste laag van begravingen zoals vastgesteld op de naastgelegen vindplaats MAU1. Vanaf NAP 1,80 m is het terrein integraal opgehoogd tot circa NAP 0,10 m met hetzelfde zand als waaruit de ophoging van de begraafplaats bestond, maar vermengd met onderdelen van grafkisten (S 2) en een enkel skeletfragment. Tenslotte is het terrein verder opgehoogd met donkergrijs, plaatselijk puinhoudend zand, tot circa NAP + 1 m. In werkput 4 was in de bovengrond een kuil ingegraven tot NAP 1,60 m, opgevuld met grijsblauwe klei en humeus zand (S 7). 8 Werkput 3, onderzijde grafkuilen (gemarkeerd) op NAP 1,87 m gezien richting het zuiden 9 Gawronski, Jayasena 2017,

12 9 Profielen van de verschillende werkputten 12

13 10 Werkput 3, profiel 1, gezien naar het oosten 3.2 Vondsten Het veldonderzoek heeft een geringe hoeveelheid vondsten opgeleverd, die verband houden met de voormalige Oosterbegraafplaats ( ) en de ruiming daarvan in de 20ste eeuw (afb. 11). Voor de beschrijving van de objecten van keramiek zijn de coderingen gebruikt van het Classificatiesysteem voor Laat en Post Middeleeuws Aardewerk en Glas, beter bekend als het Deventer Systeem. 10 Menselijk botmateriaal Het enige menselijk botmateriaal bestond uit twee losse skeletonderdelen: een borstwervel, afkomstig uit de bodem van een begraving (S4; afb. 10 en 11) en een knieschijf uit ophogingslaag S2. Dit botmateriaal vertoonde post depositionele beschadigingen, mogelijk veroorzaakt bij grondverzet ten tijde van de ruiming van de begraafplaats. 10 Dit Classificatiesysteem voor Laat en Post Middeleeuws Aardewerk en Glas is een standaard beschrijving van aardewerk uit naar baksel (materiaalsoort), specifiek model en vorm. 13

14 Sluitschroeven en kistspijkers Het sluiten van uitvaartkisten wordt van oudsher omgeven door ritueel. In de 19de eeuw gebruikte men hiervoor naast gewone spijkers (MAU3 9#001) ook sluitschroeven langwerpige schroeven met een handzame, soms versierde kop die eenvoudig kunnen worden aangedraaid om de deksel op de kist te bevestigen. Door Nooijen is een typologie opgesteld van dergelijke schroeven, op basis van 349 exemplaren uit de periode , afkomstig van het kerkhof van de St. Martinuskerk in Tegelen. 11 De meeste daarvan waren uit ijzer gesmeed, en voorzien van een zinken kop of kistbekroning die Nooijen naar 10 vormtypen onderverdeelt. Deze variëren van simpele conische modellen met een vierkante doorsnede (type 10) tot voorstellingen van Christuskruizen, ankers, engelen en palmtakken. In ophogingslaag S2 waren vier van dit soort sluitschroeven aanwezig, die in twee gevallen nog bevestigd waren aan het hout van de oorspronkelijke grafkist (afb. 11). Vergeleken met de kistbekroningen uit Tegelen zijn die van de Oude Oosterbegraafplaats eenvoudig en functioneel van vorm. Eén sluitschroef (MAU3 3 1) komt overeen met Nooijen type 10 en betreft een rechthoekige, zinken bekroning. Drie andere schroeven (MAU3 1 1, MAU3 2 1 en MAU3 8 1) zijn vergelijkbaar met dit type, maar hebben een meer ovalen bekroning. MAU3 2 2 betreft een fragment van een platte smeedijzeren ring, versierd met (oorspronkelijk zes) ronde bladeren. Dergelijke bloemen werden soms als extra versiering tussen de kistdeksel en de sluitschroef geplaatst. Nooijen maakt onderscheid in drie types, maar qua vorm en vanwege het beduidend lager afwerkingsniveau valt het Amsterdamse exemplaar hier niet in te passen. 12 Aardewerk In ophogingsslaag S2 bevonden zich enkele fragmenten van een faience bord uit de periode (MAU3 5). Verder bevatte een van de grafbodems in werkput 3 (S4) een steel van een pijpaarden rookpijp, voorzien van het steelmerk ES (gekroond) DUTCH CLAY (MAU3 7). Dergelijke pijpen werden door de Firma P. Goedewaagen & Zoon uit Gouda geproduceerd in de periode ca Gelet op deze datering zal de rookpijp ten tijde van de 20ste eeuwse ruimingen in het restant van de grafkuil zijn beland. 11 Nooijen 2013, Nooijen 2013, Amsterdam Pipe Museum collectienummer APM

15 11 Achtergebleven na de ruiming: sluitschroeven met resten van houten grafkisten, een knieschijf en een borstwervel. 15

16 4 Conclusies Het IVO heeft uitgewezen dat het vak van de oude Oosterbegraafplaats achter het voormalige Anatomisch Laboratorium binnen het plangebied geheel is geruimd, meest waarschijnlijk als onderdeel van de grootschalige ruiming van de begraafplaats in Het archeologisch onderzoek heeft inzicht gegeven in de systematiek waarmee dit is uitgevoerd. Het bergen vond niet plaats per individueel graf, maar door het gehele terrein te ontgraven tot vlak boven de onderzijde van de diepste begravingen. Het zand is vrijwel geheel ontdaan van skeletresten en vervolgens weer gebruikt om het terrein op te hogen. Er was dan ook nauwelijks een verschil te zien in kleur en textuur tussen de oorspronkelijke ophoging van de begraafplaats uit 1864 en de ophoging uit de jaren Wel bevatte het laatste ophogingszand hier en daar nog kleine fragmenten van grafkisten en een enkel botfragment. 16

17 5 Waardestelling 5.1 Waardestelling Het IVO heeft geresulteerd in de onderstaande waardestelling voor het plangebied, opgesteld conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 4.0). Waarderingstabel MAU3 Waarden Criteria Scores Beleving Schoonheid N.v.t. Herinneringswaarde N.v.t. Fysieke kwaliteit Gaafheid 1 (laag) Conservering 1 (laag) Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 1 (laag) Informatiewaarde 1 (laag) Ensemblewaarde 1 (laag) Representativiteit 1 (laag) TOTAAL 1 (laag) De belevingswaarden schoonheid en herinnering hebben betrekking op sporen die als structuur of vorm zichtbaar zijn vanaf het maaiveld. Op het plangebied is deze waardering niet van toepassing. De fysieke kwaliteit van de vindplaats wordt gewaardeerd op grond van de gaafheid van de sporen en de conserveringstoestand van de artefacten. Het IVO heeft aangetoond dat het betreffende vak van de Oude Oosterbegraafplaats uitvoerig is geruimd. Slechts enkele losse, beschadigde vondsten met een relatie tot de Oude Oosterbegraafplaats waren aanwezig. Aangezien geen intacte begravingen aanwezig waren geldt ook een lage score op inhoudelijke kwaliteit, waardoor de totale waarde van het plangebied uitkomt op laag. Op basis van de waardestelling vervalt de noodzaak voor een archeologisch vervolgonderzoek. Wel geldt voor het plangebied conform de Erfgoedwet een vondstmeldingsplicht. Dit houdt in dat indien toch bodemvondsten worden aangetroffen, waarvan redelijkerwijs kan worden vermoed dat deze van archeologische waarde zijn, dit aan MenA wordt gemeld zodat in overleg met de opdrachtgever maatregelen getroffen worden tot documentatie en berging van de vondsten. 5.2 Verwachtingskaart Oude Oosterbegraafplaats Naar aanleiding van het onderzoek bij het Metis Montessori Lyceum is in 2017 een verwachtingskaart voor de Oude Oosterbegraafplaats opgesteld. Hierin is een onderscheid gemaakt tussen niet geruimde, mogelijk geruimde en geruimde vakken, corresponderend met respectievelijk een hoge waardering (A), middelhoge waardering (B) en een lage waardering (C). Aan planontwikkeling binnen deze zones zijn diverse archeologische randvoorwaarden verbonden die zorgen voor de borging van archeologische waarden (zie onder). 17

18 In zone A (hoge waardering) vinden eventuele bodemingrepen onder archeologische begeleiding plaats. De uitgangspunten van het veldwerk dienen te worden vastgelegd in een Programma van Eisen. Aangezien archeologische waarden zijn vastgesteld vanaf een diepte van NAP 1 m is boven dit niveau geen archeologisch onderzoek nodig. In zone B (middelhoge waardering) vinden eventuele bodemingrepen onder archeologische begeleiding plaats. De uitgangspunten van het veldwerk dienen te worden vastgelegd in een Programma van Eisen. Aangezien archeologische waarden zijn vastgesteld vanaf een diepte van NAP 1 m is boven dit niveau geen archeologisch onderzoek nodig. In zone C (lage waardering) is geen verder archeologisch onderzoek vereist. Wel geldt hier de wettelijke meldingsplicht (zie bovenstaande). 14 Op basis van het IVO is de verwachtingskaart voor de Oude Oosterbegraafplaats geactualiseerd (afb. 16). Daarbij is de verwachtingswaarde voor vak 14 bijgesteld naar laag (C). Dit betekent dat bij planontwikkeling binnen deze zone niet langer rekening hoeft te worden gehouden met archeologisch onderzoek. Wel geldt de wettelijke meldingsplicht (zie bovenstaande). 16 De geactualiseerde verwachtingskaart voor de Oude Oosterbegraafplaats (versie augustus 2018) met de vindplaatsen MAU1 en MAU3 (blauw). 14 Artikel 5:10 Erfgoedwet

19 6 Literatuur Euwe, J., Dijssel, J. van den, Leeuw, L. de, Archeologisch bureauonderzoek Plangebied Oosterparkbuurt Stadsdeel Oost (MenA BO ), Amsterdam, Gawronski, J. en R. Jayasena, Oude Oosterbegraafplaats. Archeologische Begeleiding Metis Montessori Lyceum, Mauritskade 58, Amsterdam (2017). (MenA AAR 96), Amsterdam Kruizinga, J.H., De Oude Ooster werd ontruimd, Ons Amsterdam 8 (1956), Nooijen, C., De metaalvondsten 2007 en 2010, in M. C. E. Houkes en C. Y. Burnier (red.), Tegelen Wilhelminaplein. Leven en dood in de schaduw van de Martinuskerk (ADC rapport 1775), ADC ArcheoProjecten, Amersfoort, Rooy, Laurens de, Snijburcht: Lodewijk Bolk en de Bloei van de Nederlandse Anatomie. Amsterdam University Press, Amsterdam,

20 Bijlage 1 Sporen S wp pr NAP NAP onder beschrijving interpretatie vnr datering ,50 m 0,50 m bovenlaag, donkergrijs en bruin zand met puin ophoging ,14 m 1,80 m geelgrijs + bruin gevlekt ophoging na ruiming MAU zand met houtresten MAu3 2 MAU3 3 MAU3 4 MAU3 5 MAu3 6 MAU3 7 MAU ,80 m geelgrijs + bruin gevlekt ophoging zand Oosterbegraafplaats ,80 m 1,90 m donkerbruin zand grafkuil (restant) MAU3 6 MAU ,10 m +0,27 m donkergrijs zand, doorworteld, iets puin ophoging ,27 m 0,14 m lichtgeel schoon zand ophoging ,50 m 1,60 m grijsblauwe kleimantel, vulling van ,50 m paalkuilen rond kuil S 7, vulling als S 7 kuil paalkuilen

21 Bijlage 2 Vondsten vnr sub nr (#) S N MAE gewicht object materiaal herkomst kenmerken datering sluitschroef metaal smeedijzeren schroef, zinken kop, fragment houten grafkist sluitschroef metaal smeedijzeren schroef, ovalen zinken kop sluitschroef metaal smeedijzeren schroef, rechthoekige zinken kop (Nooijen 2013, type 10), fragment houten grafkist knieschijf eco: bot, post menselijk depositionele beschadigingen wervel eco: bot, borstwervel, menselijk postdepositionele beschadigingen rookpijp keramiek: Nederland, sm: ES pijpaarde Gouda (gekroond) DUTCH CLAY (APM ) ring metaal: bloemvormige ijzer platte ring, oorspronkelijk bevestigd tussen sluitschroef MAU3 2 1 en grafkist ('bloem'; 21

22 Nooijen 2013) sluitschroef metaal smeedijzeren schroef, ovalen zinken kop spijker metaal: ijzer bevestigd in hout, fragment grafkist bord keramiek: faience Nederland, Delft

23 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) In druk verkrijgbaar Als PDF te downloaden op AAR 1 Wonen aan een wagenplein. AO Haarlemmerplein (2005). Amsterdam 2006 AAR 2 Tweede Kostverlorenkade. IVO (2006). Amsterdam 2006 AAR 3 Verschansen achter vuilnis. IVO Amstelstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 4 Scherven uit de Pottenbakkersgang. AO Westerstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 5 In de schaduw van de VOC. AO Rapenburg (2005). Amsterdam 2007 AAR 6 Beerputten en bedrijvigheid. AO Konijnenstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 7 Zerken en graven in de Nieuwezijds Kapel. IVO Rokin (2005). Amsterdam 2007 AAR 8 Opgraving van een mikwe in de Nieuwe Synagoge. Jonas Daniël Meijerplein (2006), Amsterdam 2007 AAR 9 De Hallen. IVO Bilderdijkkade (2006). Amsterdam 2006 AAR 10 Een fontein in de Buitensingel. AB Leidseplein (2006). Amsterdam 2006 AAR 11 Diemen Tolbrug. IVO Muiderstraatweg (2006). Amsterdam 2008 AAR 12 Boezemgemaal Halfweg. IVO Wethouder van Essenweg (2006). Amsterdam 2007 AAR 13 Frans Ottenstadion. IVO Amstelveenseweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 14 Archeologisch opgraving Vijzelstraat (2004). Amsterdam 2007 AAR 15 Aanplempingen in het IJ. AO Martelaarsgracht (2003). Amsterdam 2007 AAR 16 Schuilkerk de Papagaai. AO Kalverstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 17 De saillant van Het Blaauwhoofd. IVO Van Diemenstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 18 De noordwestelijke oever van Oostenburg. AO Oostenburgermiddenstraat (2006). Amsterdam 2006 AAR 19 Het Shell terrein. IVO Grasweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 20 Het RIVA terrein. IVO Baarsjesweg (2005). Amsterdam 2008 AAR 21 De Ceintuurbaanpanden. AB Tweede Sweelinckstraat / Sint Willibrordusstraat (2006). Amsterdam 2008 AAR 22 Het Purperhoedenveem. AO Oudezijds Voorburgwal (2004). Amsterdam 2008 AAR 23 Noord/Zuidlijn, locatie Rokin. AB / AO Amsterdam 2007 AAR 24 Sportpark Ronald McDonald, IVO Zunderdorpergouw (2007). Amsterdam 2008 AAR 25 N 44, De Keyzer. IVO Czaar Peterstraat (2008). Amsterdam 2008 AAR 26 Het Luycksterrein. IVO Overamstelstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 27 Oranjerie in Frankendael. AO Middenweg (2003). Amsterdam 2008 AAR 28 Serviesgoed uit een 18de eeuwse beerput. AO Derde Weteringdwarsstraat (2003). Amsterdam 2008 AAR 29 Profiel van de 17de eeuwse stadswal. AB Marnixplein (2004). Amsterdam 2008 AAR 30 Bolwerk Oosterblokhuis. AO Prof. Tulpplein (2005). Amsterdam 2008 AAR 31 Van Amstelbocht tot Binnengasthuis. AO Oude Turfmarkt (2005). Amsterdam 2009 AAR 32 N 43 / Funenpark. AB Cruquiuskade (2008). Amsterdam 2009 AAR 33 Het gemeentearchief terrein. IVO Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam

24 AAR 34 Spaarndammerdijk 320. IVO (2007). Amsterdam 2009 AAR 35 Wonen aan twee stegen. AO Paardenstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 36 Een 17de eeuwse beerput in de grachtengordel. AO Keizersgracht 355 (2005). Amsterdam 2009 AAR 37 Noordoosthoek van een 13de eeuws verdedigingswerk. AO Nieuwezijds Kolk (2006). Amsterdam 2009 AAR 38 Een dam rond s Lands Dok. AO Marineterrein Kattenburgerstraat (2005). Amsterdam 2009 AAR 39 Rust en Werk. AB Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 44 Kelderwoningen en een beerput in de Lastage. AO Nieuwe Jonkerstraat (2007). Amsterdam 2010 AAR 45 De Sint Anthoniespoort en de stadsmuur. AB Nieuwmarkt (2007). Amsterdam 2010 AAR 46 Boren voor de Bijenkorf, AB Noord/Zuidlijn Dam (2007). Amsterdam 2010 AAR 47 Spuistraat AO Spuistraat (2008). Amsterdam 2010 AAR 48 Sporen in de Suikerbakkerssteeg, AO OZ Voorburgwal (2008). Amsterdam 2010 AAR 49 Bewoning tussen Nes en stadswal, AO OZ Voorburgwal/Pieter Jacobsstraat (2005). Amsterdam 2010 AAR 50 Glasafval op het achtererf, AO Rozenstraat (2006). Amsterdam 2010 AAR 51 De Buiksloterbreek. IVO Marjoleinterrein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 52 Plavuizen in de Kalverstraat. AB Kalverstraat 151, Amsterdam (2008). Amsterdam 2010 AAR 53 Bolwerk Muiden. AB Sarphatistraat 470, Amsterdam (2010). Amsterdam 2010 AAR 54 Archeologische Signaleringskaart Amsterdam. Amsterdam 2010 AAR 55 Rozenstraat 194, AO, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 56 Bergbezinkbassin, AB Haarlemmerplein, Amsterdam (2010). Amsterdam 2011 AAR 57 De Nieuwe Ooster. IVO Rozenburghlaan, Amsterdam (2011). Amsterdam 2011 AAR 58 Ophogingen en bedrijfsafval VOC werf. AB Oostenburg kavel 5, Amsterdam (2009). Amsterdam AAR 59 Van Buitenpolder tot Uilenburg. AO Oudeschans 5 11, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 60 Wonen achter de OZ Voorburgwal. AO OZ Armsteeg, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 61 Cluster Schievink. AO Rozenstraat 68 74, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 62 Beerput Spuistraat 30. AB, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 63 De 17de eeuwse stadswal bij de Regulierspoort. AB Rembrandtplein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 64 Van scheepshelling tot Koorndrager. AO Oudeschans 73 77, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 65 Op t Water gewonnen, AB Dam 2 4, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 66 De waterkelder van de Portugese Synagoge. AB Mr. Visserplein 3, Amsterdam (2010). Amsterdam 2012 AAR 67 Ons Genoegen, AO Elandsstraat 101, Amsterdam (2010). Amsterdam 2012 AAR 68 Oud Zunderdorp begraven achter de kerk. AB Begraafplaats Zunderdorp (2010). Amsterdam 2012 AAR 69 Marine Etablissement Amsterdam. IVO Kattenburgerstraat, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 70 Sporen van het 16de eeuwse landelijke gebied buiten het Singel. AB Herengracht 74 78, Amsterdam (2010). Amsterdam 2013 AAR 71 Een beerput van welgestelden in de Amsterdamse grachtengordel AO Herengracht 12, Amsterdam (2006). Amsterdam

25 AAR 72 Menselijke skeletten in een steeg in Nieuwendam. AB Nieuwendammerdijk , Amsterdam (2011). Amsterdam 2013 AAR 73 Tussen Nieuwezijds Voor en Achterburgwal. AB Spuistraat 3A/Nieuwezijds Voorburgwal 16, Amsterdam (2011). Amsterdam 2013 AAR 74 Aanplemping in de Amstelbocht. AB Diepriool Nieuwe Doelenstraat, Amsterdam ( ). Amsterdam 2013 AAR 75 Heiligeweg 32. AB Heiligeweg 32, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 76 Wibautveste. AB Wibautstraat 198 e.v., Amsterdam (2013). Amsterdam 2013 AAR 77 Ophogingen in de Liesdel. AB Lange Niezel 16, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 78 Molen de Ruyter. AB Kazernestraat 14, Amsterdam (2012). Amsterdam 2014 AAR 79 De pottenbakkerij aan de Overtoom, AB Schoolstraat 5 19, Amsterdam (2012). Amsterdam 2014 AAR 80 Sporen van een woonhuis in de Warmoesstraat AB Warmoesstraat 15, Amsterdam (2011). Amsterdam 2014 AAR 81 Passeerder / Osdorp bolwerk. AO Nieuwe Passeerdersstraat 2, Amsterdam (2013). Amsterdam 2015 AAR 82 Molen de Star. AB Jacobs Catskade 37 41, Amsterdam (2012). Amsterdam 2015 AAR 83 Kerkhof Sint Mariaklooster. IVO Nes , Amsterdam (2012). Amsterdam 2015 AAR 84 Een 19de eeuws kanon bij Zeeburg. AB Amsterdam Rijnkanaal, Amsterdam (2015). Amsterdam 2015 AAR 85 Buitenplaats Rust en Werk ( ). AO Amsteldijk 67/IVO Dora Tamanaplein, Amsterdam ( ). Amsterdam 2016 AAR 86 BloemDwars. AB Binnenterrein Bloemgracht 143/Bloemstraat , Amsterdam (2015). Amsterdam 2016 AAR 87 Van ontginningssloot tot beerput. AB Oudezijds Armsteeg 9 33, Amsterdam (2012). Amsterdam 2016 AAR 88 Pauwenlaan. IVO fase 1Julianaplein BB en C, Amsterdam (2016). Amsterdam 2016 AAR 89 Oostenburg: bedrijfsgebouwen van de VOC. IVO Oostenburg, kavel 7, 8 en 13, Amsterdam (2011 en 2015). Amsterdam (2016) 2017 AAR 90 Het eiland Marken in Amsterdam AO Valkenburgerstraat , Amsterdam ( ). Amsterdam 2016 AAR 91 Tussen Veenweg en Schinkel. IVO Amstelveenseweg 122,Amsterdam (2016). Amsterdam 2016 AAR 92 Sint Jacob. IVO Plantage Middenlaan 52, Amsterdam (2016). Amsterdam 2016 AAR 93 Amsterdamse waterbodems. AB kadewerken, Amsterdam (2012 en 201). Amsterdam 2017 AAR 94 De stad in profiel. AB in het centrum van Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 95 De Waag op de Nieuwmarkt. Archeologische en bouwhistorische begeleiding, Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 96 Oude Oosterbegraafplaats. AB Metis Montessori Lyceum, Amsterdam (2017). Amsterdam 2017 AAR 97 Werken langs de Weespertrekvaart. AB Kop Weespertrekvaart, H.J.E. Wenckebachweg, Amsterdam (2015). Amsterdam 2017 AAR 98 De zeventiende eeuwse vestingwerken van Amsterdam. Vijf Archeologische Begeleidingen en één IVO op zes locaties langs de vestingwerken van Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 99 Oostenburg: woningen en stadsschuitenmakerswerf ( ). AO Oostenburgervoorstraat (Wiener & Co), Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 100 Ons Lieve Heer op Solder. Archeologisch onderzoek Oudezijds Voorburgwal 38 40, Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 101 De Groot Duivendrechtsepolder. IVO Ouderkerkerdijk 170, Amsterdam (2017). Amsterdam 2018 AAR 102 De Ipenslotersluis in de Diemerzeedijk. AB Ipenslotersluis en Diemerzeedijk, Amsterdam ( ). Amsterdam 2018 AAR 103 De Spaarndammerdijk. AB Spaarndammertunnel, Amsterdam (2016). Amsterdam 2018 AAR 104 Vak 14 van de Oude Oosterbegraafplaats. IVO (2018). Amsterdam

26 Colofon AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 104 Amsterdam 2018 ISSN: Tekst: Redactie: Veldwerk: Tekeningen: Foto s: Vondstdeterminatie: Vormgeving: Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena, Thijs Terhorst Jerzy Gawronski Ranjith Jayasena, Peter Kranendonk, Thijs Terhorst, Jørgen Veerkamp Ranjith Jayasena, Thijs Terhorst Ranjith Jayasena, Ron Tousain, Jørgen Veerkamp Ranjith Jayasena, Thijs Terhorst MenA Monumenten en Archeologie, Gemeente Amsterdam, 2018 (tot 1 januari 2015 Bureau Monumenten & Archeologie) Postbus 10718, 1001 ES Amsterdam, Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Monumenten en Archeologie. MA aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. 26