Sportpark Ronald McDonald

Transcriptie

1 Inventariserend veldonderzoek Zunderdorpergouw (2007) AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 24, 2007 Jerzy Gawronski, Jørgen Veerkamp

2

3 Inhoud Basisgegevens 4 1 Inleiding 5 2 Achtergronden, vraagstellingen en onderzoeksmethode Historische context locatie Vraagstellingen en methodiek 5 3 Resultaten Resultaten verwachtingszone A Resultaten verwachtingszone B 5 4 Conclusie en aanbeveling 5 5 Literatuur 5 Bijlage 1 AMIS-formulier 5 Bijlage 2 Sporen 5 3

4 Basisgegevens Toponiem Only Friends TOPO-code BMA ZUN2 Adres Zunderdorpergouw CIS-code Coördinaten NW X = Y = NO X = Y = W X = Y = O X = Y = Z X = Y = Opdrachtgever Ronald McDonald Centre Only Friends Landsmeer Uitvoerder, Bevoegd gezag, Beheer en plaats documentatie, 1 De locatie van de vindplaats Ronald McDonald binnen het stadsdeel Amsterdam Noord 4

5 1 Inleiding In de zomer van 2007 werd gestart met het bouwrijp maken van de voormalige sportvelden rond sporthal De Weeren. Dit was de aanzet tot de realisatie van het Ronald McDonald Centre Only Friends, het allereerste sportpark ter wereld voor kinderen met een beperking. Voor het plangebied gold een archeologische verwachting. De locatie is gelegen langs de Zunderdorpergouw, vanouds een belangrijke ontginningsas. De Zunderdorpergouw volgt de loop van een zogenaamde achterkade uit de ontginningsfase van Waterland. Aangezien de herinrichting van het gebied tot bodemverstoring leidt was voorafgaand een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) nodig. Met deze verkenning wordt inzicht verkregen in de aard, omvang, kwaliteit en datering van eventuele archeologische waarden. De aandacht ging vooral uit naar de aanwezigheid van bewoningssporen in de vorm van middeleeuwse woonterpen. De afdeling Archeologie van het (BMA) heeft het IVO op 15 november 2007 in opdracht van het Ronald McDonald Centre Only Friends uitgevoerd. 2 De onderzoekslocatie binnen de huidige topografische situatie

6 2 Achtergronden, vraagstellingen en onderzoeksmethode 2.1 Historische context locatie De Zunderdorpergouw ligt in het oude baljuwschap Waterland dat oorspronkelijk bestond uit de zes hoofdorpen Ransdorp, Zunderdorp, Broek in Waterland, Zuiderwoude, Schellingwoude en Landsmeer. 1 De vroegste archeologische aanwijzingen voor bewoning in Waterland zijn tot nu toe gevonden bij het vroegere Poppendam (ten oosten van Zunderdorp). Hier lag een huisplaats met constructiehout en Pingsdorf en Paffrath aardewerk dat uit de 10de eeuw dateerde. 2 De ontginning van Waterland startte in de 11de eeuw door pioniers die waarschijnlijk vanuit het noordoosten het veengebied introkken. In deze streek heerste toen een bestuurlijk vacuüm waar noch de graaf van Holland, noch de Bisschop uit Utrecht hun macht konden laten gelden. Het veen werd door de boeren vrij verkaveld waardoor er langwerpige kavels ontstonden die op de kronkelige riviertjes (de Dieën) in het gebied waren georiënteerd. De eerste ontginningsnederzettingen lagen langs de benedenloop van deze waterstromen in het oosten van het huidige Waterland bij Zuiderwoude en Holysloot en in het huidige IJsselmeer. De volgende groep ontginners moest verder naar het westen om vrije grond te vinden. Zij vestigden zich ter hoogte van het huidige Broek, Poppendam, Schellingwoude en Zunderdorp. Weer iets later streken er boeren neer bij Buiksloot, Landsmeer, Oostzaan. Dit proces ging door totdat men in het westen stuitte op de grenzen van de ontginning vanuit Kennemerland. In de loop van de 12de eeuw werd deze grens bereikt bij het Twiske 3 Om de veengrond geschikt te maken voor bewoning en landbouw moest het eerst worden ontwaterd. Met steeds diepere sloten werd de grondwaterspiegel aangepast aan de eisen van de landbouw. Om woonplaatsen te creëren in het drassige gebied werden terpen van veen en kleizoden opgeworpen, die regelmatig moesten worden opgehoogd. Als gevolg van de voortdurende ontwatering trad inklinking van het land waardoor het waterpeil van het Almere en de veenriviertjes weer steeg ten opzichte van het dalende maaiveld. Dit bemoeilijkte de afwatering op het Almere en maakte het ontgonnen land kwetsbaarder voor hoog water. Als bescherming tegen wateroverlast werd aan de achterzijde van de ontginning een veendijk opgeworpen, in Waterland gouw of gouwdijk geheten. De Zunderdorpergouw is een dergelijke achterdijk ten westen van de Waterlandse Die. In de 13de eeuw kwam de landbouw in Waterland door de zich voortzettende bodemdaling in de problemen. Er kon niet diep genoeg meer ontwaterd worden voor akkerbouw. Hooi en weideland was nog wel mogelijk, maar voor veeteelt bestond nog geen stedelijke markt. De Waterlanders waren genoodzaakt hun economische activiteiten te wijzigen. Met de intrede van andere middelen van bestaan verplaatsten de Waterlandse nederzettingen zich naar de vaar- en landwegen. Deze ontwikkeling deed zich ook voor bij de Zunderdorpergouw. De verschuiving van de huisplaatsen op terpen van de aanvankelijke ontginningsas naar de oostzijde van de Zunderdorpergouw werd in met een uitgebreid booronderzoek in Waterland-Oost aangetoond. Op een aantal percelen ten oosten van de Zunderdorpergouw en ten zuiden van de Nieuwe Gouw werd door het bureau RAAP (Regionaal Archeologisch Archiverings Project) uit 1 Deze dorpen zijn op 28 december 1920 door Amsterdam geannexeerd. 2 Bos 1988, Heidinga 1977, 26. 6

7 Amsterdam een regelmatig patroon van boringen uitgezet om aanwijzingen voor archeologische sporen onder het maaiveld te traceren. Bij dit onderzoek zijn in totaal 17 Laat-Middeleeuwse huisplaatsen gekarteerd (afb 3). 4 3 Uitgaande van de 2 getraceerde terplinten (RAAP-onderzoek), die de verschuiving van de huisplaatsen illustreren vanuit het oosten richting de Gouw, zijn in het plangebied 2 zones met een hoge archeologische verwachting gemarkeerd. Binnen deze zones zal het IVO worden uitgevoerd. 4 RACM monumentennummers 5970, 5971, 5972, 5973, 5974 en 5975.

8 2.2 Vraagstellingen en methodiek Gezien de historische ontwikkeling van het gebied kunnen hier archeologische sporen aanwezig zijn die dateren uit de periode van de eerste middeleeuwse ontginningen langs de Zunderdorpergouw. Uitgaande van de uitkomsten van het RAAP-booronderzoek is er langs de Zunderdorpergouw sprake van twee stroken huisplaatsen en terpen. Deze bewoningslinten zouden zich kunnen doorzetten in het plangebied. Dit betekende dat er twee zones langs de westelijke en oostelijke rand van het plangebied waren met een hoge archeologische verwachting (afb. 3). Het inventariserend veldonderzoek (IVO) richtte zich op de volgende aspecten: De algemene aard, samenstelling en fysieke kwaliteit van eventuele archeologische overblijfselen De aanwezigheid van specifieke archeologische overblijfselen uit de Late Middeleeuwen, zoals een terp met huisplaats De ruimtelijke verspreiding van sporen en structuren zowel horizontaal als verticaal De datering of looptijd van de archeologische vondsten en de vondsttypen of vondstcategorieën waartoe zij behoren De aanwezigheid van eventuele aparte vindplaatsen (c.q. huisplaatsen) De diachrone ontwikkeling van de afzonderlijke huisplaatsen/ vindplaatsen, evenals de fasering hiervan De mate van clustering van sporen en structuren binnen een vindplaats of huisplaats en de betekenis daarvan De aanwezigheid van afvalkuilen en waterputten De mogelijkheden tot beheersmaatregelen wanneer sprake is van eventuele behoudenswaardige archeologische waarden De hoeveelheid en aard van te verwachten vondstmateriaal bij een eventueel opvolgende Archeologische Opgraving Ten behoeve van het IVO zou in beide verwachtingszones (afb. 3) een stelsel van proefsleuven worden uitgezet bestaande uit enkele dwarssleuven en een lengtesleuf. In de westelijke zone, ter hoogte van de westzijde van het toekomstige kunstgrasveld, zouden 3 oost-west georiënteerde proefsleuven (ca. 45 x 3 m) worden aangelegd met een onderlinge tussenruimte van 25 m. Uitgaande van de waargenomen bodemopbouw en van de eventuele aanwezigheid van bewoningsporen in het profiel van de dwarssleuven zouden de positie en het tracé van de noord-zuid georiënteerde lengtesleuf (ca. 90 x 3 m).worden vastgesteld ten opzichte van de 3 dwarssleuven. Aan de oostzijde van het plangebied, ter hoogte van het geplande voetbalveld en atletiekbaan zouden met hetzelfde doel 6 oostwest georiënteerde proefsleuven (ca. 45 x 3 m) worden aangelegd met een onderlinge tussenruimte van 25 m. Ook deze zouden worden gekruist door een lengte profiel van noord naar zuid (ca. 180 x 3 m), waarbij de positie zou afhangen van de waargenomen bodemopbouw en eventuele archeologische sporen in de dwarssleuven. Het oppervlak van de aan te leggen proefsleuven in de beide zones met archeologische verwachting bedraagt ca m 2, wat overeenkomt met een dekkingspercentage van ruim 11 %. Direct de aanvang van de aanleg van werkput 1 bleek het terrein te zijn opgehoogd met een omvangrijk zandpakket. Dit bracht praktische belemmeringen met zich voor de uitvoerbaarheid van het stelsel van aaneengesloten proefsleuven zoals vastgelegd in het PvE. In overleg met het bevoegd gezag is besloten de methodiek van het PvE bij te stellen en over te gaan op een aanpak waarbij eerst een reeks van kleinere afzonderlijke sonderingsputten zou worden aangelegd. Zo zou beter en efficiënter de kwaliteit van de ondergrond, het verloop van de zandophoging en de aanwezigheid van het oorspronkelijke maaiveld worden bepaald. Deze proefputten zijn aangelegd ter hoogte van de oorspronkelijk geplande proefsleuven in beide zones met een onderlinge afstand van 25 m. In totaal zijn 11 sonderingsputten aangelegd. Het veldwerk is uitgevoerd volgens de Kwaliteitsnormen Nederlandse Archeologie (KNA), versie

9 3 Resultaten Na het verwijderen van de grasmat en de verharding van de sportvelden was een egaal zanddek (S 1) overgebleven. Ter hoogte van verwachtingszone A werd langs de westzijde van het sportterrein (Zunderdorpergouw zijde) een basislijn van 80 meter uitgezet. Omdat niet bekend was hoe diep zich de onverstoorde bodem met mogelijke archeologische sporen bevond werd de eerste aanzet van de profielsleuf in verwachtingszone A direct diep door gezet. Het zanddek bleek omvangrijk. De top van het zanddek op het bouwterrein lag ongeveer tussen 0 en 0,40 m NAP. Uiteindelijk werd in put A I op 1,95 m NAP de bovenkant van een oorspronkelijk bodemniveau aangesneden. Het bleek de top van een veenpakket (S 2) te zijn, onderdeel van het oorspronkelijke landschap. Dit veenpakket is gevolgd tot 2,45 m NAP. De totale dikte van dit natuurlijke veenpakket is niet ingemeten omdat de diepste ontgraving ten behoeve van het toekomstige drainage systeem onder de sportvelden niet verder dan 1,80 m NAP zou reiken. In verwachtingszone A zijn vanwege de aanwezigheid van het zandpakket in plaats van de geplande doorlopende proefsleuven vier sonderingsputten aangelegd: putten A I t/m A IV. Aan de oostzijde van het terrein werd ter hoogte van verwachtingszone B een basislijn van 160 m uitgezet. Hierlangs werden zeven sonderingsputten gegraven: putten B I t/m B VII. Alle 11 sonderingputten vertoonden een min of meer overeenkomstige bodemopbouw. Onder het minimaal 1 m dikke pakket opgebrachte zand en de daarop aangebrachte teelaarde (S 3) werd op gemiddeld 2.00 m NAP de top van het natuurlijk veenpakket aangesneden. 4 In werkput B I werd na een doorwortelde bodem van 75 cm dikte op 0,95 m NAP de top van het opgebrachte zandpakket aangesneden. Het zandpakket was hier 1 meter dik

10 5 Het stelsel van elf sonderingsputten in de twee verwachtingszones van het onderzoeksterrein 3.1 Resultaten verwachtingszone A De bodemopbouw in de elf sonderingsputten bestond uit de natuurlijke ondergrond waarop twee opgebrachte pakketten grond konden worden onderscheiden. Naast het zand waarin een kunstof drainage systeem was aangelegd was dit een laag teelaarde voor de grasvelden en begroeiing rond de oorspronkelijke sportvelden. Nulpunt basislijn A zuidzijde: / Eindpunt basislijn A noordzijde: / Werkput A I op 5 m 0,45 m NAP: maaiveld 0,45 m tot 1,95 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 1,95 m tot 2,45 m NAP: veen 2,45 m NAP: einde waarneming. 10

11 Werkput A II op 30 m 0,35 m NAP: maaiveld 0,35 m tot 1,25 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 1,25 m tot 2,35 m NAP: veen 2,35 m NAP: einde waarneming. Het veen ligt hier hoger dan in de andere sonderingsputten, maar gelet op de vondst van een eternietpijp op 2,35 m NAP is hier sprake van een verstoring van de oorspronkelijke maaiveld hoogte. Werkput A III op 55 m O,50 m NAP: maaiveld 0,50 m tot 2,20 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand met op 2,00 m NAP: een gresbuis en een staalkabel. 2,20 m NAP: einde waarneming. Werkput A IV op 80 m 0,40 m NAP: maaiveld 0,40 m tot 2,10 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 2,10 m 2,40 m NAP: veen 2,40 m NAP: einde waarneming. 6 De begroeiing ter hoogte van verwachtingszone B. Op de achtergrond zijn de boomkruinen zichtbaar van een bomenrij die op het oorspronkelijke maaiveldniveau staan waarin zich de archeologische bewoningsresten bevinden langs de Zunderdorpergouw 3.2 Resultaten verwachtingszone B Nulpunt basislijn B zuidzijde: / Eindpunt basislijn B noordzijde: / Werkput B I op 5 m 0,20 m NAP: maaiveld 0,20 m tot 0,95 m NAP: bouwvoor, donkergrijs zand, doorworteld 0,95 m tot 1,95 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 1,95 m tot 2,30 m NAP: veen 2,30 m NAP: einde waarneming.

12 Werkput B II op 30 m 0,04 m NAP: maaiveld 0,04 m tot 0,84 m NAP: bouwvoor, donkergrijs zand, doorworteld 0,84 m tot 2,34 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 2,34 m NAP: einde waarneming Werkput B III op 65 m (i.p.v. 55 m in verband met reeds aangelegde weg) 0,19 m NAP: maaiveld 0,19 m tot 1,04 m NAP: bouwvoor, donkergrijs zand, doorworteld 1,04 m tot 2,39 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 2,39 m NAP: einde waarneming. Werkput B IV op 90 m 0,24 m NAP: maaiveld: 0,24 m tot 0,94 m NAP: bouwvoor, donkergrijs zand, doorworteld 0,94 m tot 1,94 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 1,94 m tot 2,24 m NAP: veen 2,24 m NAP: einde waarneming. Werkput B V op 115 m 0,07 m NAP: maaiveld 0,07 m tot 0,82 m NAP: bouwvoor, donkergrijs zand, doorworteld 0,82 m tot 2,27 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 2,27 m tot 2,40 m NAP: veen 2,40 m NAP: einde waarneming. Werkput B VI op 140 0,07 m + NAP: maaiveld 0,07 m tot 0,33 m NAP: bouwvoor, donkergrijs zand, doorworteld 0,33 m tot 2,33 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 2,33 m tot 2,43 m NAP: veen 2,43 m NAP: einde waarneming Werkput B VII op 160 m 0,17 m + NAP: maaiveld 0,17 m tot 0,63 m NAP: bouwvoor, donkergrijs zand, doorworteld 0,63 m tot 2,03 m NAP: lichtgrijs opgebracht zand 2,03 m tot 2,23 m NAP: veen 2,23 m NAP: einde waarneming. Bij het verrichten van de sonderingen is geen vondstmateriaal aangetroffen. Na het aanvullen van de sonderingputten zijn ter afsluiting van het IVO de posities van de hoofdmeetlijnen en de elf sonderingsputten met een Total Station digitaal ingemeten binnen het landelijke coördinatenstelsel (GBK kaart). 12

13 4 Conclusie en aanbeveling Uit de elf sonderingen werd duidelijk dat het oorspronkelijke maaiveld, met daarin eventueel aanwezige archeologische sporen, over het gehele terrein dieper lag dan de maximaal geplande ontgravingsdiepte. Bij het IVO zijn geen verdere archeologische sporen aangetoond boven het niveau dat ontgraven zal worden. Uitspraken over fysieke en inhoudelijke kwaliteit van de sporen zijn dan ook niet van toepassing. Omdat de geplande werkzaamheden zullen plaatsvinden binnen het reeds opgebrachte pakket ophogingszand vervalt de noodzaak van uitgebreider archeologisch onderzoek. Bij toekomstige bodemingrepen dieper dan 2,00 m NAP geldt dat alsnog een IVO dient plaats te vinden om eventuele archeologische waarden te inventariseren. 7 Start aanleg van sonderingput B1

14 5 Literatuur Bos, J.M., H. Brongers & F.P. Janzen, Archeologische waarden in de ruilverkaveling Waterland. III Waterland-Oost, RAAP-rapport V, IPP Amsterdam 1986 Bos, J.M., Landinrichting en archeologie: het bodemarchief van Waterland, Nederlands Archeologische Rapporten, deel 6, Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort 1988 Heidinga, H.A., Historie en Archeologie van Waterland, I.P.P.-publicatie 215, overdruk uit Waterland, pp 19-44, Amsterdam

15 Bijlage 1 AMIS-formulier 5 Topocode: ZUN2 Stadsdeel: Amsterdam Noord Huidig adres: Zunderdorpergouw Coördinaten: X: Y: Aard onderzoek: Instantie: Inventariserend Veldonderzoek, Begindatum onderzoek: 15 november 2007 Einddatum onderzoek: 15 november 2007 CIS-code: Gerelateerde topocodes: Beknopte omschrijving:uit de resultaten van de sonderingen kan worden geconcludeerd dat de originele bodem van het veenweide gebied, met daarin eventueel aanwezige archeologische sporen, dieper ligt dan de maximale verstoringsdiepte: de geplande werkzaamheden zullen plaatsvinden binnen het reeds opgebrachte pakket ophogingszand. De noodzaak van uitgebreider archeologisch onderzoek kwam daarmee te vervallen. 5 AMIS staat voor Amsterdams Monumenten Informatie Systeem.

16 Bijlage 2 Sporen spoor NAP NAP onder beschrijving interpretatie ass vondstnr datering m 2.33 m Zandlaag, bevat kunstof ophoging > 2, < drainage systeem m 2.45 m Veen oorspronkelijk < 1 maaiveld 3 0,94 m Donkerzand, doorworteld, bodemvorming maaiveld > Symbolen bij spoorassociaties: < : ouder dan, = : gelijk aan, > : jonger dan 16

17 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) Overzicht van verschenen titels ISSN: In druk verkrijgbaar via Stadsboekwinkel Amsterdam en Als PDF verkrijgbaar op AAR 1 AAR 2 AAR 3 AAR 4 AAR 5 AAR 6 AAR 7 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Wonen aan een wagenplein. Archeologische opgraving Haarlemmerplein (2005), Amsterdam 2006 Gawronski, J. en R. Jayasena, Tweede Kostverlorenkade. Inventariserend veldonderzoek (2006), Amsterdam 2006 Gawronski, J., S. Dautzenberg, J. Veerkamp, Verschansen achter vuilnis. Inventariserend veldonderzoek Amstelstraat (2006), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en R. Jayasena, Scherven uit de Pottenbakkersgang. Archeologische opgraving Westerstraat (2003), Amsterdam 2007 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, In de schaduw van de VOC. Archeologische opgraving Rapenburg (2005), Amsterdam 2007 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Beerputten en bedrijvigheid. Archeologische opgraving Konijnenstraat (2003), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Zerken en graven in de Nieuwezijds Kapel. Inventariserend veldonderzoek Rokin (2005), Amsterdam 2007 AAR 8 Gawronski, J. en R. Jayasena, Opgraving van een mikwe in de Nieuwe Synagoge. Jonas Daniël Meijerplein (2006), Amsterdam 2007 AAR 9 Gawronski, J. en J. Veerkamp, De Hallen. Inventariserend veldonderzoek Bilderdijkkade (2006), Amsterdam 2006 AAR 10 Gawronski, J.en J. Veerkamp, Een fontein in de Buitensingel. Archeologische begeleiding Leidseplein (2006), Amsterdam 2006 AAR 11 Gawronski, J. en R. Tousain, Diemen Tolbrug. Inventariserend veldonderzoek Muiderstraatweg (2006), Amsterdam 2007 AAR 12 Gawronski, J. en R. Tousain, Boezemgemaal Halfweg. Inventariserend veldonderzoek Wethouder van Essenweg (2006), Amsterdam 2007 AAR 13 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Frans Ottenstadion. Inventariserend veldonderzoek Amstelveenseweg (2004), Amsterdam 2007 AAR 14 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Archeologisch opgraving Vijzelstraat (2004), Amsterdam 2007 AAR 15 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Aanplempingen in het IJ. Archeologische opgraving Martelaarsgracht (2003), Amsterdam 2007 AAR 16 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Schuilkerk de Papagaai. Archeologische Opgraving Kalverstraat (2004), Amsterdam 2007 AAR 17 Gawronski, J. en J. Veerkamp, De saillant van Het Blaauwhoofd. Inventariserend veldonderzoek Van Diemenstraat (2006), Amsterdam 2007 AAR 18 Gawronski, J. en R. Jayasena, De noordwestelijke oever van Oostenburg. Archeologische opgraving Oostenburgermiddenstraat (2006), Amsterdam 2006 AAR 19 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Het Shell-terrein. Inventariserend veldonderzoek Grasweg (2004), Amsterdam 2007 AAR 20 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Het RIVA-terrein. Inventariserend veldonderzoek Baarsjesweg (2005), Amsterdam 2007

18 AAR 21 AAR 22 AAR 23 AAR 24 Gawronski, J.en R. Tousain, De Ceintuurbaanpanden. Archeologische begeleiding Tweede Sweelinckstraat / Sint Willibrordusstraat (2006), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en R. Jayasena, Het Purperhoedenveem. Archeologische opgraving Oudezijds Voorburgwal (2004), Amsterdam 2007 Kranendonk, P. en J.H.G. Gawronski, Noord/Zuidlijn, locatie Rokin. Archeologische begeleidingen en opgravingen , Amsterdam 2007 Gawronski, J. en J. Veerkamp,, Inventariserend Veldonderzoek Zunderdorpergouw (2007), Amsterdam 2007 Colofon AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 24 Amsterdam 2007 ISSN: Redactie: Tekst: Veldwerk: Tekeningen: Foto s: Vormgeving: Druk: Jerzy Gawronski Jerzy Gawronski, Jørgen Veerkamp Ranjith Jayasena, Jørgen Veerkamp Ron Tousain, Jørgen Veerkamp BMA BMA,, 2007 Postbus 10718, 1001 ES Amsterdam, Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BMA 18