Spaarndammerdijk 320

Transcriptie

1 Inventariserend veldonderzoek (2007) AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 34, 2009 Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena

2

3 Inhoud Basisgegevens 4 1 Inleiding 5 2 Achtergronden en vraagstellingen Achtergronden Vraagstellingen en methodiek 7 3 Resultaten Werkput Werkput Conclusie 10 4 Waardering 11 5 Literatuur 12 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 13 3

4 Basisgegevens Plangebied Adres Kadaster STN 02 B RD-Coördinaten NW / NO / ZW / ZO / TOPO-code BMA SPD1 OM-nummer Opdrachtgever, Stadsdeel Westerpark Bevoegd gezag, Stadsdeel Westerpark Uitvoerder Beheer en plaats documentatie, 1 Het plangebied Spaarndammerdijk binnen het stadsdeel Westerpark 4

5 1 Inleiding Op 26 februari 2007 heeft de afdeling Archeologie van Bureau Monumenten & Archeologie (BMA) een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) uitgevoerd in het plangebied in stadsdeel Westerpark. Aanleiding hiertoe was geplande nieuwbouw. De daarmee gepaard gaande bodemverstoring zou tot aantasting van eventuele archeologische resten leiden. Voor de locatie gold een archeologische verwachting vanwege de mogelijke aanwezigheid van sporen van het middeleeuwse dijklichaam van de Spaarndammerdijk. Voorts kunnen in het gebied achter de dijk sporen van bewoning en ontginning voorkomen. 2 Het plangebied met de twee werkputten binnen de topografische situatie van

6 2 Achtergronden en vraagstellingen 2.1 Achtergronden Het plangebied is een terrein aan de zuidzijde van de dijk in de voormalige Binnendijkse Overbrakerpolder. Deze polder behoorde van oudsher tot de ambachtsheerlijkheid Sloten en werd pas in 1939 binnen de gemeentegrenzen van Amsterdam getrokken. De eerste ontwikkeling van het poldergebied startte in de 11de eeuw met de ontginning van het veenlandschap. Het beginpunt van de ontginningen in dit gebied lag vermoedelijk bij Oud-Sloten, dat tussen het huidige dorp Sloten en de zuidelijke punt van het voormalige Sloterdijkermeer, de huidige Sloterplas, was gelegen. De ontginningsactiviteiten waren erop gericht om bruikbaar akkerland te creëren door de bodem te ontwateren. Een bijkomend gevolg hiervan was bodemdaling. Dit deed zich zowel in het Amstel- en Rijnland aan de zuidkant van het IJ als in Waterland ten noorden ervan voor en leidde tot vernatting van het akkerland en van de woonplaatsen van de boeren. Tijdens de 12de eeuw verergerde deze situatie door een reeks van stormvloeden. Om het tij te keren werd aan het einde van de 13de eeuw begonnen met de aanleg van een stelsel van stormvloedkeringen. 3 Het plangebied (rood) rond 1700 met bebouwing achter de Spaarndammerdijk. Onderin de Haarlemmertrekvaart die de Overbrakerpolder in tweeën deelde (detail van de kaart van Amsterdam en omstreken van Gerret Drogenham, uitgever Nicolaes Visscher, ca. 1700) Er kwam een dijk langs de noordelijke IJ-oever als onderdeel van een zeedijk rondom Waterland. Voor de bescherming van de zuidelijke oever werd de Spaarndammerdijk aangelegd, waartoe Graaf Willem I in 1220 opdracht gaf. Deze stormvloedkering strekte zich uit van Amsterdam tot Spaarndam. 1 Het gebied dat hiermee werd beschermd liep door tot aan de Oude Rijn bij Leiden (het Rijnland). Het onderhoud van de dijk was aanvankelijk opgedragen aan de dorpen Sloten, Osdorp, De Vrije Geer en Sloterdijk, maar na herhaalde dijkdoorbraken nam het Hoogheemraadschap Rijnland in 1593 deze taak over. De door het landschap kronkelende Spaarndammerdijk (ook Haarlemmerdijk genoemd) was behalve een waterkering ook de belangrijkste verkeersroute tussen Amsterdam en Haarlem. In 1631 werd de Haarlemmertrekvaart die ten zuiden van de dijk 1 Hogenes 1997, 26. Gawronski 2001, 6. 6

7 werd aangelegd de kortste verbinding tussen beide steden. De Overbrakerpolder had zich onderwijl mede door het gebruik van windmolens verder uitgebreid en werd door de vaart in tweeën gesplitst. Na de annexatie van de Overbrakerpolder door Amsterdam in 1939 kreeg het gebied grotendeels een industriële bestemming. 2 Als gevolg hiervan verdween de oorspronkelijke verkaveling van de polder en werden grote delen van de Spaarndammerdijk vergraven. 2.2 Vraagstellingen en methodiek Het plangebied ligt in een zeldzaam stukje van de Overbrakerpolder aan de binnen(zuid)zijde van één van de weinig delen van de middeleeuwse dijk die bewaard zijn gebleven. De archeologische verwachting is in 2005 nader in kaart gebracht met een archeologisch bureauonderzoek van BMA. Projecties van historische kaarten, ondermeer van Nicolaes Visscher uit 1700 (afb. 3), op de huidige topografische situatie wezen uit dat in het plangebied sporen van bebouwing te verwachten zijn. 3 Vanwege de bodemverstorende bouwwerkzaamheden kon archeologisch erfgoed niet in situ worden behouden. Een Inventariserend Veldonderzoek was noodzakelijk om eventuele overblijfselen ter plekke te documenteren en bergen. 4 Het onderzoek beoogde inzicht te geven in: de aanwezigheid, aard, omvang en datering van de aanwezige archeologische sporen gerelateerd aan de Spaarndammerdijk en bijbehorende sporen van ontginning, de bebouwingsontwikkeling van de locatie, in het bijzonder de uit de kaartprojecties naar voren komende bebouwing achter de dijk. Ten tijde van het IVO was er sprake van een onbebouwd en braakliggend terrein achter de Spaarndammerdijk, waar twee proefsleuven (afb. 2) zijn aangelegd. Het vlak en profielstaten zijn gedocumenteerd op schaal 1:20 en (digitale) foto s. 4 Het plangebied (rood) op de kaart van het Hoogheemraadschap Rijnland (Floris Balthasar, ca ) 2 Löwenthal De Leeuw, Gawronski BMA Programma van Eisen 44,

8 3 Resultaten Uit de twee werkputten die ten behoeve van het Inventariserend Veldonderzoek (IVO) van het plangebied zijn aangelegd is gebleken dat op het terrein geen sporen van bebouwing of andere vormen van historisch grondgebruik voorkwamen. De natuurlijke bodemopbouw is gedocumenteerd ten behoeve van vergelijkend onderzoek bij mogelijke andere vindplaatsen in het poldergebied van de Spaarndammer-zeedijk. 5 Het onderzoeksterrein gezien vanaf de Spaarndammerdijk richting zuiden 3.1 Werkput 1 Werkput 1 (22 x 2 m) is 20 m is parallel aan de dijk aangelegd (oost-west) op 20 m ten zuiden van de voet ervan. Op gemiddeld 4,25 m NAP is een vlak aangelegd, dat aan de westzijde verdiept werd tot 6,54 m NAP. De bodemopbouw is gedocumenteerd in twee profielstaten op 0 m (P1: west) en 17 m (P2: oost) (afb. 2). Het onderste niveau bestond uit een laag van zware lichtgrijze klei (S 1), waarvan de bovenzijde sterk fluctueerde van circa 4,10 m NAP naar circa 3,20 m NAP. Deze afzetting is mogelijk te associëren met een forse overstroming waarbij het veen dat zich normaliter in deze regio op dit niveau bevindt is weggeslagen. Op deze laag bevond zich een tweede (gemiddeld 1,10 m dik) overstromingspakket van bruingrijze klei met bandjes lichtgrijs fijn zand (S 2) die duiden op periodes van afgenomen waterdynamiek waarin bezinking van fijn materiaal kan plaatsvinden. In een volgende fase is daar weer op een grijsbruine gelaagde klei (S 3) afgezet, waarvan de bovenzijde een geëgaliseerd oppervlak vormde op circa 2,60 m NAP. Beide kleisedimenten zijn doorworteld geraakt door riet dat hier in een later opvolgend stadium is gaan groeien. Hierop lag een pakket van grijsbruine rulle klei (S 4), dat gezien kan worden als het eerste loopniveau uit de periode na de aanleg van de dijk. Aan de westkant werd dit niveau afgedekt met een ophogingspakket van zware klei (S 7). De bovenste zone, van 2,10 m NAP tot aan het maaiveld op ca. 1,60 m NAP, bestond uit opeenvolgende verrommelde lagen van geelgrijs en donkergrijs zand (S 5 en S 6). 8

9 6 Werkput 1, profielstaten. 7 Werkput 1, profielstaat 2, richting noorden 9

10 3.2 Werkput 2 Werkput 2 lag 22 m ten zuiden van en parallel aan werkput 1. Het vlak is aangelegd op gemiddeld 3,70 m NAP. De bodemopbouw bestond hier uit soortgelijke natuurlijke kleiafzettingen als in werkput 1. Vanwege het ontbreken van additionele informatiewaarde zijn geen profielen gedocumenteerd. 8 Werkput 2 richting oosten 3.3 Conclusie De vindplaats bood met een reeks aan natuurlijke afzettingen informatie over het bredere landschappelijk kader van het gebied aan de Spaarndammerdijk. De bodemopbouw bleek vergelijkbaar met die in de IJpolders, met als belangrijkste verschil dat het veenpakket dat zich normaliter op de Formatie van Naaldwijk 5 bevindt hier ontbrak. Op dit niveau tussen circa 3,00-4,00 m NAP kwam een steriele kleiafzetting (S 1) voor met daarop twee gelaagde afzettingen (S 2 en 3) en een mogelijk maaiveld niveau (S 4). De onderste kleilaag kan aangevoerd zijn met een krachtige overstroming en de daarop volgende lagen duiden op fasen waarin het land nat was maar het watermilieu gelegenheid bood tot bezinking van fijn (zand) materiaal. Wat betreft de datering van deze afzettingen is er mogelijk een relatie met de periode van 12de-eeuwse overstromingen van de IJ-oevers die uit historische bronnen bekend is. Daarbij kan het veen in het plangebied zijn weggeslagen, waarna het IJ vrij spel kreeg om bij daarop volgende overstromingsfasen het terrein geleidelijk op te hogen met klei- en zandsedimenten. Een mogelijke andere verklaring heeft een antropogene achtergrond, namelijk grootschalige ontginning waarbij het terrein geheel ontveend was voordat bij opeenvolgende overstromingen een kleidek direct op het sediment van de Formatie van Naaldwijk werd afgezet. In ieder geval hebben deze natuurlijke ophogingen zich afgezet voor de aanleg van Spaardammerdijk in Een latere dijkdoorbraak is niet uitgesloten, maar de fijne gelaagdheid in de kleisedimenten wijst eerder op afzettingen in rustig water, dan onder de omstandigheden van een kolkende watermassa bij een dijkdoorbraak. De veraarde kleilaag (S 4) hangt dan mogelijk samen met de ontginning van het gebied. 5 Güray 1951, Weerts et al

11 4 Waardering Voor het plangebied gold op basis van het bureauonderzoek een hoge archeologische verwachting, gebaseerd op de veronderstelde aanwezigheid van sporen van ontginning en bebouwing. Het IVO heeft uitgewezen dat ondanks een goede gaafheid en conservering van het bodemarchief er geen samenhangende sporen van grondgebruik aanwezig waren. Hieruit volgt de onderstaande waardestelling voor de vindplaats, conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 3.1). SPD1 Waarden Criteria Scores Beleving Schoonheid n.v.t. Herinneringswaarde n.v.t. Fysieke kwaliteit Gaafheid 2 (midden) Conservering 1 (laag) Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 1 (laag) Informatiewaarde 1 (laag) Ensemblewaarde 1 (laag) Representativiteit 1 (laag) De fysieke kwaliteit van de vindplaats valt uiteen in de aspecten gaafheid en conservering. De aangetroffen (natuurlijke) sporen kunnen een middelmatige gaafheid toegeschreven worden (waarderingsscore 2). Van een goede conservering van sporen en vondsten is geen sprake aangezien vondstmateriaal geheel ontbrak (1). De inhoudelijke kwaliteit wordt beoordeeld op de criteria zeldzaamheid, informatiewaarde, ensemblewaarde en representativiteit. Voor al deze criteria geldt dat deze als laag (1) geclassificeerd kunnen worden. Op basis van het IVO vervalt de noodzaak tot een Archeologische Opgraving van het gehele terrein. 11

12 5 Literatuur Gawronski, J., Bewoningssporen in de IJdoornpolder. Cultuurhistorie van een natuurmonument, (Rapport Bureau Monumenten en Archeologie ARSA 01-01), Amsterdam 2001 Güray, A.R., De bodemgesteldheid van de IJpolders, Boor en Spade V (1952), 1-28 Hogenes, K., Costelijck Stadswater. Geschiedenis van de Amsterdamse waterhuishouding in vogelvlucht, Amsterdam 1997 Leeuw, L. de, J. Gawronski, Archeologische Quick Scan Plangebied Spaarndammerdijk 320, Amsterdam 2005 (BMA QSA 21) Leeuw, L. de, Archeologisch Programma van Eisen Plangebied (Mentrum), Stadsdeel Westerpark, 2007, Amsterdam (PvE BMA 44) 2007 Löwenthal, F., Geschiedenis van het bestemmingsplangebied Overbrakerpolders, Ons Amsterdam 34 (1982), Weerts, H., P. Cleveringa, W. Westerhoff en P. Vos, Nooit meer: Afzettingen van Duinkerke en Calais,ARCHEObrief 2 (2006), Bijlage 1 Sporen S wp profiel NAP NAP beschrijving interpretatie associatie onder ,20 m 4,25 m lichtgrijze zware klei afzetting < ,50 m 3,20 m grijze klei met lensjes van lichtgrijs zand ,30 m 2,50 m grijsbruine tot bruingrijze klei, doorworteld afzetting > 1, < 3 afzetting > 2, < ,10 m 2,30 m donkergrijze rulle klei afzetting > 3, < ,70 m 2,10 m geelgrijs zand ophoging > 4, < ,50 m 1,70 m donkerbruingrijs zand bouwvoor > ,10 m 2,35 m grijze zware klei ophoging > 4, < 5 12

13 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) In druk verkrijgbaar via Stadsboekwinkel Amsterdam en Als PDF te downloaden op AAR 1 AAR 2 AAR 3 AAR 4 AAR 5 AAR 6 AAR 7 AAR 8 AAR 9 AAR 10 AAR 11 AAR 12 AAR 13 AAR 14 AAR 15 AAR 16 AAR 17 AAR 18 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Wonen aan een wagenplein. Archeologische opgraving Haarlemmerplein (2005), Amsterdam 2006 Gawronski, J. en R. Jayasena, Tweede Kostverlorenkade. Inventariserend veldonderzoek (2006), Amsterdam 2006 Gawronski, J., S. Dautzenberg, J. Veerkamp, Verschansen achter vuilnis. Inventariserend veldonderzoek Amstelstraat (2006), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en R. Jayasena, Scherven uit de Pottenbakkersgang. Archeologische opgraving Westerstraat (2003), Amsterdam 2007 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, In de schaduw van de VOC. Archeologische opgraving Rapenburg (2005), Amsterdam 2007 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Beerputten en bedrijvigheid. Archeologische opgraving Konijnenstraat (2003), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Zerken en graven in de Nieuwezijds Kapel. Inventariserend veldonderzoek Rokin (2005), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en R. Jayasena, Opgraving van een mikwe in de Nieuwe Synagoge. Jonas Daniël Meijerplein (2006), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en J. Veerkamp, De Hallen. Inventariserend veldonderzoek Bilderdijkkade (2006), Amsterdam 2006 Gawronski, J.en J. Veerkamp, Een fontein in de Buitensingel. Archeologische begeleiding Leidseplein (2006), Amsterdam 2006 Gawronski, J. en R. Tousain, Diemen Tolbrug. Inventariserend veldonderzoek Muiderstraatweg (2006), Amsterdam 2008 Gawronski, J. en R. Tousain, Boezemgemaal Halfweg. Inventariserend veldonderzoek Wethouder van Essenweg (2006), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Frans Ottenstadion. Inventariserend veldonderzoek Amstelveenseweg (2004), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Archeologisch opgraving Vijzelstraat (2004), Amsterdam 2007 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Aanplempingen in het IJ. Archeologische opgraving Martelaarsgracht (2003), Amsterdam 2007 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Schuilkerk de Papagaai. Archeologische opgraving Kalverstraat (2004), Amsterdam 2008 Gawronski, J. en J. Veerkamp, De saillant van Het Blaauwhoofd. Inventariserend veldonderzoek Van Diemenstraat (2006), Amsterdam 2007 Gawronski, J. en R. Jayasena, De noordwestelijke oever van Oostenburg. Archeologische opgraving Oostenburgermiddenstraat (2006), Amsterdam

14 AAR 19 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Het Shell-terrein. Inventariserend veldonderzoek Grasweg (2004), Amsterdam 2007 AAR 20 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Het RIVA-terrein. Inventariserend veldonderzoek Baarsjesweg (2005), Amsterdam 2008 AAR 21 Gawronski, J.en R. Tousain, De Ceintuurbaanpanden. Archeologische begeleiding Tweede Sweelinckstraat / Sint Willibrordusstraat (2006), Amsterdam 2008 AAR 22 Gawronski, J. en R. Jayasena, Het Purperhoedenveem. Archeologische opgraving Oudezijds Voorburgwal (2004), Amsterdam 2008 AAR 23 Kranendonk, P. en J.H.G. Gawronski, Noord/Zuidlijn, locatie Rokin. Archeologische begeleidingen en opgravingen , Amsterdam 2007 AAR 24 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Sportpark Ronald McDonald, Inventariserend veldonderzoek Zunderdorpergouw (2007), Amsterdam 2008 AAR 25 Gawronski, J., en J. Veerkamp, N 44, De Keyzer. Inventariserend veldonderzoek Czaar Peterstraat (2008), Amsterdam 2008 AAR 26 Gawronski, J., en J. Veerkamp, Het Luycksterrein. Inventariserend veldonderzoek Overamstelstraat (2004), Amsterdam 2008 AAR 27 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Oranjerie in Frankendael. Archeologische opgraving Middenweg (2003), Amsterdam 2008 AAR 28 Gawronski, J. en R. Jayasena, Serviesgoed uit een 18de-eeuwse beerput. Archeologische opgraving Derde Weteringdwarsstraat (2003), Amsterdam 2008 AAR 29 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Profiel van de 17de-eeuwse stadswal, Archeologische begeleiding Marnixplein (2004), Amsterdam 2008 AAR 30 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Bolwerk Oosterblokhuis. Archeologische opgraving Prof. Tulpplein (2005), Amsterdam 2008 AAR 31 Gawronski, J., R. Jayasena, J. Veerkamp, Van Amstelbocht tot Binnengasthuis. Archeologische Opgraving Oude Turfmarkt (2005), Amsterdam 2008 AAR 32 Gawronski, J., en J. Veerkamp, N 43 / Funenpark. Archeologische Begeleiding Cruquiuskade (2008), Amsterdam 2009 AAR 33 Gawronski, J., en J. Veerkamp, Het gemeentearchief terrein. Inventariserend Veldonderzoek Amsteldijk 67 (2009), Amsterdam 2009 AAR 34 Gawronski, J. en R. Jayasena,. Inventariserend Veldonderzoek (2007), Amsterdam 2009 Colofon AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 34 Amsterdam 2009 ISSN: Redactie: Tekst: Veldwerk/Tekeningen: Foto s: Vormgeving/Druk: Copyright: Jerzy Gawronski Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena Ranjith Jayasena, Ron Tousain Wiard Krook BMA,,, 2009 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever 14