Molen de Star. Archeologische Begeleiding Jacob Catskade 37 41, Amsterdam (2012) AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 82, 2015

Transcriptie

1 Archeologische Begeleiding Jacob Catskade 37 41, Amsterdam (2012) AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 82, 2015 Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena

2 Inhoud Inhoud...3 Basisgegevens Inleiding Achtergronden en vraagstellingen Achtergronden Vraagstellingen en methodiek Sporen, structuren en vondsten Sporen en structuren Conclusies Literatuur Bijlage 1 Sporen Bijlage 2 Vondsten

3 Basisgegevens Toponiem Jakob Catskade / Fagelstraat Adres Jakob Catskade / Fagelstraat Kadaster ASD11 O G 0000 RD coördinaten NW / NO / ZW / ZO / TOPO code MA JCK OM nummer Opdrachtgever Ymere Bevoegd gezag Gemeente Amsterdam, Stadsdeel West Uitvoerder Gemeente Amsterdam, Monumenten en Archeologie Beheer en plaats documentatie Gemeente Amsterdam, Monumenten en Archeologie 1 Inleiding Op 1 juni 2012 kreeg de afdeling Archeologie van Bureau Monumenten & Archeologie (BMA) 1 een telefonische melding vanwege een vondst bij de bodemsanering van de percelen Jacob Catskade Tussen de heipalen van de net gesloopte huizen was namelijk een cirkel van houten palen zichtbaar geworden. De historisch topografische achtergronden van de locatie en het patroon van de palen deden vermoeden dat de palen toebehoorden aan de fundering van een molen. Molens hebben in dit deel van de huidige stad gestaan van de 17de tot in de 19de eeuw. Toen de bouw van huizen in het gebied buiten de Singelgracht van start ging eind 19de eeuw is het maaiveld grootschalig opgehoogd. Oudere archeologische sporen bevinden zich daarom tegenwoordig op een diepte van gemiddeld 2 m onder het straatniveau. Aangezien de sanering aan de Jacob Catskade zich zou beperken tot het ophogingspakket, was geen voorafgaand archeologisch onderzoek ingepland. Wel was in het uitvoeringplan een meldingsplicht van eventuele archeologische toevalsvondsten opgenomen inclusief documentatie en berging daarvan. 2 Om die reden is door BMA een Archeologische Begeleiding (AB) ingelast die in verband met de bouwvoortgang aansluitend op de melding op 1, 4 en 6 juni 2012 is uitgevoerd. 1 Bureau Monumenten & Archeologie is sinds 1 januari 2015 Monumenten en Archeologie (MA), gemeente Amsterdam. 2 BMA Bureauonderzoek ,

4 1 Het plangebied Jacob Catskade binnen het stadsdeel West 5

5 2 Achtergronden en vraagstellingen 2.1 Achtergronden Aan de noordwestzijde van Amsterdam, tussen de vestingwal aan de Singelgracht en de Kostverlorenvaart in de polder, bevonden zich vanaf de 17de tot eind 19de eeuw tientallen molenwerven met balkhavens waar op grote schaal hout werd gezaagd. Aan de noordzijde van dit gebied lag de Kattensloot, de verbinding tussen de Kostverlorenvaart en de Singelgracht (afb. 2). Aan de zuidkant van de Kattensloot werden in 1652 de molenwerven De Kat, de Star en De Buis ingericht (afb. 3). De molens behoorden tot het type paltrokmolen. Een dergelijke molen had een rechthoekig molenhuis met twee uitbouwen, die in zijn geheel kon worden gedraaid over een lage ronde stenen muur. 3 Na de sloop van de molenwerven werd de zuidelijke oever van de Kattensloot in 1893 heringericht tot de Jacob Catskade, waarlangs in 1900 de eerste woonhuizen verrezen (afb. 4). 4 De panden Jacob Catskade zijn in 2012 gesloopt. 2 Gezicht op de molens buiten de Zaagmolenpoort, gefotografeerd vanuit molen De Steur door Jacob Olie in 1861 (vergelijk afb. 3). Op de voorgrond de molens De Star (links) en De Buis (rechts) met daarvoor de Kattensloot (SAA) 3 Van den Hoek Ostende Bouwtekening Jacob Catskade 13 41, Stadsarchief Amsterdam, beeldbank, afbeeldingsbestand 5221BT

6 3 Molenwerven aan de Kattensloot buiten de Singelgracht op het kadastrale minuutplan van 1832 (SAA): (1) De Kat, (2) De Star, (3) De Buis, (4), Anna Magdalena. In 1861 nam Jacob Olie een foto van deze molens vanaf molen de Steur (5) in de richting van de witte pijl, zie afb Vraagstellingen en methodiek 4 De Jacob Catskade en omgeving op een plattegrond van de Dienst der Publieke Werken uit 1929 (SAA). De witte cirkel markeert het plangebied Uitgaande van historisch cartografische gegevens over de ligging van molen De Star bestond voor de Jacob Catskade een hoge archeologische verwachting. Vanwege de minimale ontgraving bij de sanering en de aanwezigheid van een laat 19de eeuwse zandophoging was geen voorafgaand archeologisch onderzoek ingepland, maar gold er wel een meldingsplicht (voor onderzoek) van toevalsvondsten. Deze deed zich voor in de vorm van een ring van paalkoppen tussen de funderingspalen uit De archeologische begeleiding (AB) was erop gericht om nadere informatie te verzamelen over de aard, datering, inrichting van de molenwerf. In het kader van de AB is de fundering verder vrijgelegd en in vlak gedocumenteerd. De AB is uitgevoerd door het veldteam van de afdeling Archeologie van BMA volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.1. Sporen zijn gedocumenteerd door middel van digitale fotografie en tekeningen op schaal 1:20. 7

7 3 Sporen, structuren en vondsten 3.1 Sporen en structuren Midden tussen de heipalen van de woonhuizen aan de Jacob Catskade uit 1900 bevond zich op 3,5 m uit de rooilijn een cirkelvormige structuur van een tweede aparte groep palen. Deze ronde plattegrond van palen die in paren waren gegroepeerd had een doorsnede van 9 m (afb. 5, 6, 7). De buitenste rij bestond uit gekantrechte palen van 18 x 18 cm, de binnenste uit ronde palen met een doorsnede van gemiddeld 12 cm. De paalkoppen lagen op gemiddeld NAP 1,35 m. In het midden van de cirkel stonden negen ronde palen in een vierkant. Deze paalkoppen lagen op NAP 1,06 m. Vier palen, drie uit de ronde plattegrond en één van het centrale cluster, zijn bemonsterd om via dendrochronologisch onderzoek tot een betrouwbare datering van de structuur te komen. Dit bleek niet mogelijk, want de jaarringen waren voor dateringsdoeleinden te onregelmatig. 5 5 De wit gemarkeerde paalkoppen van de ronde funderingsconstructie te midden van de heipalen van de panden Jacob Catskade uit 1900, gezien vanaf de straatzijde Het vlak binnen de palen bestond uit een lichtbruin iets kleiig veen, buiten de palen uit donkerbruingrijs veen met plaatselijk zaagsel (afb. 6 en 7). Op 5 m ten zuiden van de ronde plattegrond lag een oost west georiënteerde 5 m brede sloot. Deze werd begrensd door een houten beschoeiing (S 5), die over een afstand van 10 m nog intact was. De goed bewaard gebleven noordelijke beschoeiing was samengesteld uit rechtopstaande in de bodem geslagen planken aan de waterzijde en liggende planken aan de binnenzijde. Van de zuidelijke beschoeiing van de sloot resteerden alleen de palen. Tegen de noordelijke beschoeiing had zich aan de landzijde een 2 m brede zone van zaagsel opgehoopt (S 4). Dit afval van houtbewerking dateert op basis van een pijp tussen het zaagsel uit de tweede helft van de 18de eeuw (vondstnummer 5 Analyse K.U. Heuβner, Deutsches Archӓeologisches Institut, Berlijn,

8 JCK 1). De sloot is in de 19de eeuw dichtgestort met sintelhoudend (S 6) en puinhoudend (S 7) zand. Ten zuiden van de sloot was het terrein grotendeels verstoord door de sloop en nieuwbouwactiviteiten rond In de bodem waren slechts nog onsamenhangende houtconstructies aanwezig in een ophogingspakket met enkele vondsten, daterend vanaf de 18detot late 19de eeuw (JCK 6, 7 en 8). Het gaat hier om fragmenten creamware (iw) en steengoed (s3) uit Engeland, steengoed (s2) uit het Duitse Westerwald, Chinees porselein (p), Nederlandse faience (f), witbakkend aardewerk (w) en glas (gl). 6 Van rond 1900 dateert een fragment van een steengoed fles voor jenever van Amsterdamse stook, zo blijkt uit het opschrift ERVEN L(ucas Bols) HET LO(osje) AMSTE(rdam) (JCK 7 # 005). Uit dezelfde periode dateert een complete, in een mal vervaardigde, fles van kleurloos glas (JCK 6 1). Tenslotte bevatte de ophoging een Nederlandse cent uit 1886 (JCK 8 1). 6 Overzicht van het vlak richting Jacob Catskade: a. omtrek fundering molen De Star, b. en c. palen bebouwing 1900, d. noordelijke beschoeiing sloot, e. slootvulling, f. ophoging met losse houtconstructies 6 Materiaalcoderingen volgens het Classificatiesysteem voor keramiek en glas, bekend als het Deventer Systeem. 9

9 7 Sporenkaart 10

10 4 Conclusies De Kattensloot maakte oorspronkelijk deel uit van een buitenstedelijk bedrijfsgebied dat vanaf de 17de eeuw tot eind 19de eeuw hoofdzakelijk was ingericht met molenwerven en balkhavens. Er waren hier tientallen bedrijfscomplexen waar op grote schaal hout werd gezaagd. Aan de zuidkant van de Kattensloot waren vanaf 1652 drie molenwerven in bedrijf: De Kat, De Star en De Buis. Deze zijn afgebroken voor de bebouwing van de Jacobs Catskade, die hier rond 1900 verrees. Bij de sanering van de bouwput aan de Jacob Catskade kwamen tussen de funderingspalen van de huizen uit c de restanten tevoorschijn van een oudere houten fundering. Deze bestond uit een cirkelvormige plattegrond van dubbele palen met in het midden een palencluster. Een dergelijke fundering is kenmerkend voor een bepaald type molen, de paltrokmolen, die in Nederland hoofdzakelijk als houtzaagmolen dienst deed. Het molenhuis van deze molens kon in zijn geheel roteren op een ronde basismuur. De teruggevonden cirkel van palen is een overblijfsel van een dergelijke molen, gezien de overeenkomsten ervan met de kenmerkende fundering van een (houtzaag)molen in het historische molenboek van Leendert van Natrus, Jacob Polly en Cornelis van Vuuren uit 1734 (plaat III) (afb. 8). 8 Plattegrond van een houtzaagmolen, afgebeeld in het molenboek uit 1734, rechts de ronde palen structuur van molen De Star In dit historisch ontwerp heeft dit grondplan, gemeten tussen de buitenste palen en omgerekend van Amsterdamse voeten naar meters, een doorsnede van 9,55 m. De opgegraven plattegrond had een doorsnede van 9,40 m. Uit het ontwerp is op te maken dat op de palen een ronde muur was gefundeerd (afb. 9). De middenas van de molen, de koning genaamd, was een rechthoekige bakstenen poer die rustte op een palenrooster. Op de muur en de koning lag een raamwerk met de rollers van het draaimechanisme van de molen en de staartbalk, een uitstekende balk waarmee de molen kon worden gedraaid. Vanwege de locatie van de palencirkel en de situering van de verschillende historische molens langs de oever van de Kattensloot (afb. 3, 4) kan worden aangenomen dat de fundering toebehoorde aan de houtzaagmolen De Star. 11

11 Uit vergelijking van de aanzichten en doorsneden van de historische molenconstructie (afb. 9) met de stratigrafische situatie ter plekke kan ook nadere informatie worden afgeleid over de hoogte van het oorspronkelijke maaiveld: vanwege de ophogingen aan het eind van de 19de eeuw is de bodemsituatie in het buitenstedelijk gebied vaak ingrijpend gewijzigd en zijn referentiepunten over de oorspronkelijke situatie schaars. Indien de opgegraven molenfundering overeenkomt met de funderingsconstructie in het molenboek, dan was de bakstenen muur op de palen oorspronkelijk 0,97 m hoog en zou het oorspronkelijke maaiveld op NAP 0,40 m hebben gelegen, 0,8 m onder het huidige maaiveld. Van de bebouwing langs de waterzijde, aan de noordzijde van de molenwerf, zoals afgebeeld op het kadastrale minuutplan (afb. 3) zijn geen sporen teruggevonden. Deze lag niet ter hoogte van de huizen maar tussen de rooilijn en de kade van de Kattensloot. 9 Dwarsdoorsnede van een houtzaagmolen, van het type paltrokmolen, naar Van Natrus, Polly en Van Vuuren De opgegraven palenstructuur is de houten fundering van de muur, waarop de rollers lagen van het draaimechanisme van de houten molen. 12

12 5 Literatuur Hoek Ostende, J.H. van den, De molens van Amsterdam in oude ansichten deel 2. De houtzaagmolens rond de oude stad, Zaltbommel 2000 Natrus, Leendert van, Jacob Polly en Cornelis van Vuuren, Groot volkomen Moolenboek; of naauwkeurig ontwerp Van Allerhande tot nog toe bekende Soorten van Moolens, Met haare gronden en opstallen, en al het geene verder daar toe behoort. Ten dienste der Oeffenaaren van deze Kunst, en van alle Liefhebbers der Bouw en Tekenkust, geteekent, Amsterdam

13 Bijlage 1 Sporen S NAP beschrijving interpretatie jonger/oude vondstnr datering r/gelijk 1 1,35 m cirkel van dubbele palen, fundering molen De < buitenste gekantrecht 18 x 18 cm, binnenste ronde palen doorsn 12 cm., in het midden cluster van 9 palen (de koning) Star 2 1,55 m lichtbruin iets kleiig veen ophoging binnen > molen 3 1,50 m donkerbruingrijs veen met ophoging >2, < plaatselijk zaagsel 4 1,50 m bruin veen met zaagsel zaagsel >5 JCK ,50 m beschoeiing van beschoeiing sloot < rechtopstaande en liggende planken 6 1,50 m donkergrijs zand met sintels vulling sloot > ,50 m donkergrijs kleiig zand met vulling sloot < puin 8 1,50 m donkergrijs zand met puin ophoging < ,50 m beschoeiing < ,50 m zaagsel op beschoeiing > S ,50 m ophoging <12 JCK 6 JCK JCK ,50 m losse houten constructies in ophoging S 11 fundering >

14 Bijlage 2 Vondsten vnr objectnr S N MAE object archeo materiaal kenmerken dev object sys rookpijp ketel pijpaarde basistype 3, ovaal, zm wvg + S, hm: 69, (Duco 2003, 195, merk 1010) paal dendro hout: Picea geen datering, analyse monster (fijnspar/vuren) K.U. Heuβner, DAI, Berlijn, paal dendro monster paal dendro monster paal dendro monster hout: Picea (fijnspar/vuren) hout: Picea (fijnspar/vuren) hout: Picea (fijnspar/vuren) geen datering, analyse K.U. Heuβner, DAI, Berlijn, geen datering, analyse K.U. Heuβner, DAI, Berlijn, geen datering, analyse K.U. Heuβner, DAI, Berlijn, bord rand, voetkop wand, bodem wand, bodem industrieel: Engeland, creamware industrieel: Engeland, creamware kom rand industrieel: Engeland, creamware kom bodem industrieel: Engeland, stoneware kop rand porselein: China, capucijner kom rand industrieel: Engeland, creamware schoteltje s3 kom p kopiw kom datering rookpijp ketel pijpaarde basistype 3, ovaal, zm wvg + S, hm: PB, (1767 ) rookpijp ketel pijpaarde basistype 2, overgang trechter / ovaal model, hm: landman, (Duco 2003, 134, merk 153) iwbor iw voe 1760 iw kom wand porselein: China p wand witbakkend: wf 1600 Frankrijk? bord wand faience f bor wand steengoed: s Duitsland, Westerwald fles bodem glas: kleurloos gl fle 6 JCK fles rand, wand, glas: kleurloos glfle 15

15 bodem rookpijp ketel pijpaarde basistype 2, grof model rookpijp ketel pijpaarde basistype 4, 1750 knorrenmotief, grof rookpijp ketel pijpaarde basistype 5, rondbodem, doetel,, hm:d gekroond, (Duco 2003, 151, merk 376) rookpijp ketel pijpaarde basistype 3, ovaal, hm:kd gekroond, geen Gouds merk (geen WvS) fles wand steengoed ERVEN L HET LO AMSTE bord rand, faience wand 8 JCK munt munt metaal: koperlegering s fle 1925 f bor cent

16 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) In druk verkrijgbaar Als PDF te downloaden op AAR 1 Wonen aan een wagenplein. AO Haarlemmerplein (2005). Amsterdam 2006 AAR 2 Tweede Kostverlorenkade. IVO (2006). Amsterdam 2006 AAR 3 Verschansen achter vuilnis. IVO Amstelstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 4 Scherven uit de Pottenbakkersgang. AO Westerstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 5 In de schaduw van de VOC. AO Rapenburg (2005). Amsterdam 2007 AAR 6 Beerputten en bedrijvigheid. AO Konijnenstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 7 Zerken en graven in de Nieuwezijds Kapel. IVO Rokin (2005). Amsterdam 2007 AAR 8 Opgraving van een mikwe in de Nieuwe Synagoge. Jonas Daniël Meijerplein (2006), Amsterdam 2007 AAR 9 De Hallen. IVO Bilderdijkkade (2006). Amsterdam 2006 AAR 10 Een fontein in de Buitensingel. AB Leidseplein (2006). Amsterdam 2006 AAR 11 Diemen Tolbrug. IVO Muiderstraatweg (2006). Amsterdam 2008 AAR 12 Boezemgemaal Halfweg. IVO Wethouder van Essenweg (2006). Amsterdam 2007 AAR 13 Frans Ottenstadion. IVO Amstelveenseweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 14 Archeologisch opgraving Vijzelstraat (2004). Amsterdam 2007 AAR 15 Aanplempingen in het IJ. AO Martelaarsgracht (2003). Amsterdam 2007 AAR 16 Schuilkerk de Papagaai. AO Kalverstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 17 De saillant van Het Blaauwhoofd. IVO Van Diemenstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 18 De noordwestelijke oever van Oostenburg. AO Oostenburgermiddenstraat (2006). Amsterdam 2006 AAR 19 Het Shell terrein. IVO Grasweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 20 Het RIVA terrein. IVO Baarsjesweg (2005). Amsterdam 2008 AAR 21 De Ceintuurbaanpanden. AB Tweede Sweelinckstraat / Sint Willibrordusstraat (2006). Amsterdam 2008 AAR 22 Het Purperhoedenveem. AO Oudezijds Voorburgwal (2004). Amsterdam 2008 AAR 23 Noord/Zuidlijn, locatie Rokin. AB / AO Amsterdam 2007 AAR 24 Sportpark Ronald McDonald. IVO Zunderdorpergouw (2007). Amsterdam 2008 AAR 25 N 44, De Keyzer. IVO Czaar Peterstraat (2008). Amsterdam 2008 AAR 26 Het Luycksterrein. IVO Overamstelstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 27 Oranjerie in Frankendael. AO Middenweg (2003). Amsterdam 2008 AAR 28 Serviesgoed uit een 18de eeuwse beerput. AO Derde Weteringdwarsstraat (2003). Amsterdam 2008 AAR 29 Profiel van de 17de eeuwse stadswal. AB Marnixplein (2004). Amsterdam 2008 AAR 30 Bolwerk Oosterblokhuis. AO Prof. Tulpplein (2005). Amsterdam 2008 AAR 31 Van Amstelbocht tot Binnengasthuis. AO Oude Turfmarkt (2005). Amsterdam

17 AAR 32 N 43 / Funenpark. AB Cruquiuskade (2008). Amsterdam 2009 AAR 33 Het gemeentearchief terrein. IVO Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 34 Spaarndammerdijk 320. IVO (2007). Amsterdam 2009 AAR 35 Wonen aan twee stegen. AO Paardenstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 36 Een 17de eeuwse beerput in de grachtengordel. AO Keizersgracht 355 (2005). Amsterdam 2009 AAR 37 Noordoosthoek van een 13de eeuws verdedigingswerk. AO Nieuwezijds Kolk (2006). Amsterdam 2009 AAR 38 Een dam rond s Lands Dok. AO Marineterrein Kattenburgerstraat (2005). Amsterdam 2009 AAR 39 Rust en Werk. AB Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 44 Kelderwoningen en een beerput in de Lastage. AO Nieuwe Jonkerstraat (2007). Amsterdam 2010 AAR 45 De Sint Anthoniespoort en de stadsmuur. AB Nieuwmarkt (2007). Amsterdam 2010 AAR 46 Boren voor de Bijenkorf. AB Noord/Zuidlijn Dam (2007). Amsterdam 2010 AAR 47 Spuistraat. AO Spuistraat (2008). Amsterdam 2010 AAR 48 Sporen in de Suikerbakkerssteeg. AO OZ Voorburgwal (2008). Amsterdam 2010 AAR 49 Bewoning tussen Nes en stadswal. AO OZ Voorburgwal/Pieter Jacobsstraat (2005). Amsterdam 2010 AAR 50 Glasafval op het achtererf. AO Rozenstraat (2006). Amsterdam 2010 AAR 51 De Buiksloterbreek. IVO Marjoleinterrein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 52 Plavuizen in de Kalverstraat. AB Kalverstraat 151, Amsterdam (2008). Amsterdam 2010 AAR 53 Bolwerk Muiden. AB Sarphatistraat 470, Amsterdam (2010). Amsterdam 2010 AAR 54 Archeologische Signaleringskaart Amsterdam. Amsterdam 2010 AAR 55 Rozenstraat 194. AO, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 56 Bergbezinkbassin. AB Haarlemmerplein, Amsterdam (2010). Amsterdam 2011 AAR 57 De Nieuwe Ooster. IVO Rozenburghlaan, Amsterdam (2011). Amsterdam 2011 AAR 58 Ophogingen en bedrijfsafval VOC werf. AB Oostenburg kavel 5, Amsterdam (2009). Amsterdam AAR 59 Van Buitenpolder tot Uilenburg. AO Oudeschans 5 11, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 60 Wonen achter de OZ Voorburgwal. AO OZ Armsteeg, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 61 Cluster Schievink. AO Rozenstraat 68 74, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 62 Beerput Spuistraat 30. AB, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 63 De 17de eeuwse stadswal bij de Regulierspoort. AB Rembrandtplein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 64 Van scheepshelling tot Koorndrager. AO Oudeschans 73 77, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 65 Op t Water gewonnen. AB Dam 2 4, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 66 De waterkelder van de Portugese Synagoge. AB Mr. Visserplein 3, Amsterdam (2010). Amsterdam 2012 AAR 67 Ons Genoegen. AO Elandsstraat 101, Amsterdam (2010). Amsterdam 2012 AAR 68 Oud Zunderdorp begraven achter de kerk. AB Begraafplaats Zunderdorp (2010). Amsterdam 2012 AAR 69 Marine Etablissement Amsterdam. IVO Kattenburgerstraat, Amsterdam (2012). Amsterdam

18 AAR 70 Sporen van het 16de eeuwse landelijke gebied buiten het Singel. AB Herengracht 74 78, Amsterdam (2010).Amsterdam 2013 AAR 71 Een beerput van welgestelden in de Amsterdamse grachtengordel AO Herengracht 12, Amsterdam (2006). Amsterdam 2013 AAR 72 Menselijke skeletten in een steeg in Nieuwendam. AB Nieuwendammerdijk , Amsterdam (2011). Amsterdam 2013 AAR 73 Tussen Nieuwezijds Voor en Achterburgwal. AB Spuistraat 3A/Nieuwezijds Voorburgwal 16, Amsterdam (2011). Amsterdam 2013 AAR 74 Aanplemping in de Amstelbocht. AB Diepriool Nieuwe Doelenstraat, Amsterdam ( ). Amsterdam 2013 AAR 75 Heiligeweg 32. AB Heiligeweg 32, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 76 Wibautveste. AB Wibautstraat 198 e.v., Amsterdam (2013). Amsterdam 2013 AAR 77 Ophogingen in de Liesdel. AB Lange Niezel 16, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 78 Molen de Ruyter. AB Kazernestraat 14, Amsterdam (2012). Amsterdam 2014 AAR 79 De pottenbakkerij aan de Overtoom. AB Schoolstraat 5 19, Amsterdam (2012). Amsterdam 2014 AAR 80 Sporen van een woonhuis in de Warmoesstraat AB Warmoesstraat 15, Amsterdam (2011). Amsterdam 2014 AAR 81 Passeerder / Osdorp: schakelpunt van de 17de eeuwse stadswal. AO Nieuwe Passeerdersstraat 2, Amsterdam (2013). Amsterdam 2015 AAR 82. AB Jacobs Catskade 37 41, Amsterdam (2012). Amsterdam 2015 Colofon AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 82 Amsterdam 2015 ISSN: Tekst: Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena Redactie: Jerzy Gawronski Veldwerk: Ranjith Jayasena, Ron Tousain, Jørgen Veerkamp Tekeningen: Ranjith Jayasena Foto s: Ranjith Jayasena (MA). SAA: Stadsarchief Amsterdam Vondstdeterminatie: Ranjith Jayasena Vormgeving: MA 02/2015 Monumenten en Archeologie, Gemeente Amsterdam, 2015 (tot 1 januari 2015 Bureau Monumenten & Archeologie) Postbus 10718, 1001 ES Amsterdam, Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Monumenten en Archeologie. MA aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. 19