De Groot Duivendrechtsepolder Inventariserend Veldonderzoek Ouderkerkerdijk 170 Amsterdam (2017)

Transcriptie

1 Inventariserend Veldonderzoek Ouderkerkerdijk 170 Amsterdam (2017) AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 101, 2018 Jerzy Gawronski, Thijs Terhorst

2

3 Inhoud Inhoud... 3 Basisgegevens Inleiding Achtergronden en vraagstelling Achtergronden Vraagstelling en methodiek Sporen en vondsten Bodemopbouw Vondsten Conclusie Waardestelling en aanbeveling Literatuur Bijlage 1 Sporen Bijlage 2 Vondsten

4 Basisgegevens Toponiem Groot Duivendrechtsepolder Adres Ouderkerkerdijk 170 Kadaster - RD-coördinaten x ,884 y ,713 TOPO-code MenA OKD OM-nummer Bevoegd gezag Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Oost Uitvoerder Gemeente Amsterdam, Monumenten en Archeologie Beheer en plaats documentatie Gemeente Amsterdam, Monumenten en Archeologie 1 Inleiding Op 7 september 2017 heeft Monumenten en Archeologie (MenA) in opdracht van Pro Infra / Ingenieursbureau gemeente Amsterdam een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) uitgevoerd op de planlocatie Ouderkerkerdijk 170, stadsdeel Oost. Aanleiding voor het IVO was de voorgenomen verbreding van vijf sloten op het terrein (afb. 1). Voor het gebied met de vier noordelijk gelegen sloten (nr. 1 4) gold een archeologische verwachting vanwege de mogelijke aanwezigheid van sporen van ontginning en bewoning vanaf de 11de/13de eeuw. Het IVO had tot doel om deze verwachting te verifiëren en de aanwezigheid van archeologische overblijfselen binnen het plangebied vast te stellen ten behoeve van een waardestelling. Het gebied met de meest zuidelijke sloot (nr. 5) had een lage verwachtingswaarde en is daarom niet in het veldonderzoek opgenomen. 4

5 Het plangebied (rood omlijnd) op de Grootschalige Basiskaart van Amsterdam, Het veldonderzoek was gericht op sloten 1-4 5

6 2 Achtergronden en vraagstelling 2.1 Achtergronden een landelijk veenweidegebied tussen de Ouderkerkerdijk en snelweg A2 strekte zich oorspronkelijk uit tot aan de Watergraafsmeer en de Duivendrechtselaan (Rijksstraatweg). Het kenmerkende landschap van de polder, met een lage ligging (2 m - NAP), lange perceelssloten, kades en dijken had zijn oorsprong in de laatmiddeleeuwse ontginning van Amstelland, het veengebied aan weerszijden van de Amstel. De ontginningsactiviteiten destijds bestonden er in principe uit om haaks op de Amstel en kleinere veenrivieren een stelsel van sloten aan te leggen. Daarmee slaagden de ontginningsboeren erin om tot diep in het veengebied een goede ontwatering tot stand te brengen en vruchtbaar akkerland te creëren. Bijkomend gevolg van de ontwatering was dat het veen ging inklinken en oxideren, waardoor de kavels jaar na jaar lager kwamen te liggen en op den duur weer natter werden. De kolonisten zagen zich daarom telkens genoodzaakt om onontgonnen, hoger gelegen veengebied in cultuur te brengen. Tegen het einde van de 13de eeuw was op deze manier vrijwel het gehele Amstelland getransformeerd in een laaggelegen veenvlakte, die door het relatief hoge grondwaterpeil slechts nog geschikt was als weidegrond. 1 Bij het graven van de ontginningssloten werd een systematische werkwijze gevolgd. De onderlinge afstand tussen de parallelle sloten werd in Amstelland gesteld op 30 Stichtse roeden (112,68 m). 2 Dankzij deze vaste maatvoering ontstond een regelmatig verkaveld landschap. Deze systematische aanpak was het uitgangspunt voor de hoge verwachting voor ontginningssporen in het gebied van de vier noordelijke sloten in de Groot Duivendrechtsepolder. De kavels tussen deze sloten 2, 3 en 4 vertonden de kenmerkende ontginningsbreedte van c. 112 m en zijn als zodanig ook zichtbaar op de vroegste kadastrale kaarten van Ouder-Amstel (afb. 2). Dit maakt aannemelijk dat deze sloten niet bij latere perceelsplitsingen, maar tijdens de ontginningsperiode zijn aangelegd. Uitgaande van dit kaartmateriaal vertoont sloot 5 een afwijkend patroon. Deze sloot zou dan juist pas na 1936 zijn gegraven (afb. 2, 3). Naarmate de ontginningen vorderden, verhuisden de veenboeren mee met het beschikbare akkerland. De oudste ontginningsnederzettingen zijn archeologisch in het Hollands veengebied herkenbaar als zwermen van verhoogde huisplaatsen (terpen). In een latere fase groepeerden de boeren zich in lintnederzettingen. Een voorbeeld hiervan is Duivendrecht, dat in 1308 voor het eerst wordt vermeld, maar dan al een tweede of derde fase van een ontginningsnederzetting betreft. De Bont plaatst het oorspronkelijke Duivendrecht op de overgang van voedselrijk naar voedselarm veen op ca. 400 m uit de Amstel. 3 Van daaruit waaierde de bewoning uit naar het huidige Duivendrecht en ook richting de Amsteloever, waar bij een veldkartering in de jaren 1980 door Datema twee mogelijke huisplaatsen zijn gelokaliseerd. De eerste ligt hemelsbreed ca. 400 m ten zuiden van het plangebied, direct langs de Ouderkerkerdijk. De aanwezige aardewerkresten wezen op een datering in de periode (AMK-nr1924). 4 1 Stol 1993, 29; Borger 1987, 16-17; De Bont Verkerk 1998, 21 3 De Bont 2014, Datema 1987, 22 (catalogusnr. 4). 6

7 2 Het plangebied (rood omlijnd) op de kadastrale kaart van Ouder Amstel (kaartblad A02), Het plangebied (rood omlijnd) op de kaart van Publieke Werken,

8 Een tweede huisplaats, eveneens langs de Ouderkerkerdijk op ca m van het plangebied, wordt in de Nieuwe Tijd (na 1500) gedateerd. De veronderstelde bewoningszone langs de Amstel kan zich hebben uitgestrekt tot binnen het onderzoeksgebied. Afgaande op de beschikbare 17de/19de-eeuwse kaarten waarop de Groot Duivendrechtsepolder te zien is, was het onderzoeksgebied na de ontginningsperiode niet bewoond (afb. 2, 3). 5 Tot de aanleg van enkele sportterreinen in de vroege 20ste eeuw bleef het land hoofdzakelijk in gebruik als veenweide. Tegenwoordig is het terrein gedeeltelijk met bomen beplant en in beheer bij Groengebied Amstelland. 2.2 Vraagstelling en methodiek Het IVO had tot doel om een inzicht te krijgen in de aanwezigheid, aard en datering van bewoningssporen in en langs de sloten binnen het onderzoeksgebied. De achterliggende vraagstelling was in hoeverre deze sporen licht werpen op de laatmiddeleeuwse (11de/13deeeuwse) ontginnings- en nederzettingsdynamiek in de Groot Duivendrechtse Polder. Uitgangspunt van het veldonderzoek was dat bewoning op de veenkavels sporen zou hebben nagelaten in de bodems van de naastgelegen ontginningssloten. Om deze reden zijn de sloten systematisch bemonsterd, door om de 10 meter vier schepsteken slib op de kant te brengen en te doorzoeken op materiaal (afb. 4, 5, 6). Sloot 1 en een deel van sloot 4 bleek geheel ontoegankelijk voor dergelijk onderzoek door de aanwezigheid van grote hoeveelheden waterplanten. Vanwege deze beperking en de lage vondstdichtheid die in de overige sloten werd vastgesteld, is in overleg met het bevoegd gezag besloten om deze terreinen vrij te stellen van verder onderzoek. Ter vervanging zijn op zeven plaatsen in de oeverzone gutsboringen gezet, waarbij de plaatselijke bodemopbouw is gedocumenteerd. Het veldonderzoek is uitgevoerd door het veldteam van de afdeling Archeologie van Monumenten en Archeologie (MenA) volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie Zie onder meer de kaart van Noord-Holland door Gerard Dou, ca (Noord-Hollands Archief), en de kaart van Amstelland door Nicolaes Visscher, ca (Stadsarchief Amsterdam). 8

9 Gemeente Amsterdam AAR Slib wordt van de slootbodem op de kant gebracht voor inspectie 5 Aardewerkfragment (OKD-1) tussen slib en veen afkomstig uit sloot 2 9

10 3 Sporen en vondsten Het IVO heeft vijf spoornummers en vijf vondstnummers opgeleverd (afb. 6). Materiaal uit de slootbodem, zoals bouwpuin, kunststof en recent aardewerk dat niet relevant was voor de vraagstelling, is niet verzameld en geselecteerd voor verder onderzoek. Het verzamelde keramiek houdt verband met de ontginning en het gebruik van het terrein tussen 1200 en Overzichtskaart vindplaats OKD 10

11 3.1 Bodemopbouw Uit de boorstaten kon de bodemopbouw worden gereconstrueerd vanaf 4,47 m NAP tot aan het huidige maaiveld op ca. 2,00 m NAP (afb. 8). Het onderste niveau bestond vanaf het diepste aangeboorde punt tot gemiddeld 2,80 m NAP uit roodbruin (bos)veen met resten van boomwortels en diverse plantenresten (S1, afb. 8). Op dit niveau lagen de bodems van de doorzochte sloten, die telkens bestonden uit een 10 à 20 cm dikke laag donkerbruin slib (S2; afb. 7) met resten van takken en aardewerkfragmenten (zie paragraaf 3.2). Aan weerszijden van de sloten was het veen afgedekt door een overstromingslaag van grijsbruine, venige klei, afgezet door de Amstel (S3). De bovenzijde van dit pakket, tussen ca. 2,30 m NAP en het maaiveld op ca. 2,00 m NAP, werd gevormd door de bouwvoor van veraarde, humeuze klei (S4). Het niveau van de bouwvoor kwam overeen met het waterniveau van de sloten, op ca. 2,30 m NAP. Hoewel in de bovenste kleilaag geen verder onderscheid zichtbaar was, is aannemelijk dat het bovenste deel hiervan een recente ophogingslaag betrof. Een vergelijkbare veraarde kleilaag was namelijk aanwezig op een pakket grijs ophogingszand (S5) direct langs de Ouderkerkerdijk (boringen 1, 2). 7 De slootbodems bestonden uit humeus slib met houtresten op kleiig bosveen 11

12 S4 S4 S4 S5 S3 S3 S1 S1 S4 S4 S5 S3 S1 S1 S4 S4 S3 S3 S1 S1 8 Boorstaten 1 t/m 7, gemeten vanaf maaiveld in m NAP 12

13 3.2 Vondsten De archeologische begeleiding heeft een geringe hoeveelheid vondsten opgeleverd uit de periode Materiaal uit de sloten zoals bouwpuin, kunststof, recent glas- en aardewerk is niet geselecteerd voor verder onderzoek. Voor de beschrijving van de objecten van keramiek en glas zijn de coderingen gebruikt van het Classificatiesysteem voor Laat- en Post Middeleeuws Aardewerk en Glas, beter bekend als het Deventer Systeem. 6 De oudste vondst betreft een standring fragment van kogelpotaardewerk ( ; OKD-4; afb. 9). 7 Dergelijke handgevormde kook- en voorraadpotten waren tussen de 8ste en 13de eeuw wijdverbreid in West-Nederland. Meest voorkomend zijn de geheel bolvormige kogelpotten; de toevoeging van een standring is kenmerkend voor de latere, 13de-eeuwse vormen (kp-pot). 8 Twee andere mogelijk middeleeuwse aardewerkfragmenten zijn van steengoed, voorzien van roodbruine ijzerengobe (OKD-1 en OKD-2; resp ; ; afb. 5). Beide vondsten maakten deel uit van een grotere concentratie modern materiaal, vermoedelijk recente afvalstorts. Een vierde fragment een standring van industrieel witgoed, gemerkt met een met blauwe stempel dateert in de periode (OKD-5). 9 Boven: fragment van een standring van kogelpotaardewerk ( , OKD-4). Onder: een archeologisch complete pot met standring van kogelpotaardewerk uit een greppel bij een veenterp in Peize, Drenthe (kppot-1; ), foto: Archeologisch Diensten Centrum (Jaspers 2012, catalogusnr. 9) 6 Dit Classificatiesysteem voor Laat- en Post Middeleeuws Aardewerk en Glas is een standaard beschrijving van aardewerk uit naar baksel (materiaalsoort), specifiek model en vorm. 7 Determinatie S. Ostkamp / A. Verhoeven (ACASA) 8 Jaspers 2012, 64, 117 (catalogusnr. 9) 13

14 Van recente datum is een vroeg 20ste-eeuwse kogelfles (OKD-3; afb. 10). Dit type fles werd in de late 19de eeuw ontwikkeld door de Londense productontwerper Hiram Codd ( ) om bestand te zijn tegen de interne druk van koolzuurhoudende frisdrank. Kenmerkend voor deze flessen was de glazen kogel die onder druk van het koolzuur tegen de rubberen flesopening werd gedrukt, en die zo gesloten hield. Bij consumptie duwde men de kogel terug in de fles, en schonk men de drank zo uit dat de kogel gevangen bleef in het J-vormige bovenste compartiment. 9 Naar verluid was het onder kinderen populair gebruik om de bovenkant van de flessen stuk te slaan, en zo de glazen kogel of knikker te verkrijgen. Mogelijk was kogelfles OKD-3 hetzelfde lot beschoren. 10 Van links naar rechts: fragment van een kogelfles ( ) (OKD-3), een complete kogelfles van een vergelijkbaar model opgegraven in de Konijnenstraat (KON-25-15), doorsnede en voor- en zijaanzicht van kogelfles OKD-3 (Monumenten en Archeologie) 9 Jones & Sullivan 1989,

15 4 Conclusie Op 7 september 2017 heeft Monumenten en Archeologie (MenA) in opdracht van Pro Infra / Ingenieursbureau gemeente Amsterdam een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) uitgevoerd op de planlocatie Ouderkerkerdijk 170, stadsdeel Oost. Aanleiding voor het veldonderzoek was de voorgenomen verbreding van vijf sloten op het terrein. Voor de vier meest noordelijke gold een archeologische verwachting voor sporen van ontginning en bewoning vanaf de 11de/13de eeuw aangezien de maatvoering van de percelen tussen de sloten terug te voeren is op de oude verkavelingssystematiek. De middeleeuwse perceelssloten werden op ongeveer 30 Stichtse roeden (112,68 m) afstand van elkaar gegraven: deze maat komt overeen met de breedte van de kavels tussen sloten 2, 3, en 4. Het IVO had tot doel om een inzicht te krijgen in de aanwezigheid, aard en datering van bewoningssporen in en langs de sloten binnen het onderzoeksgebied. Achterliggende vraagstelling was in hoeverre deze sporen licht konden werpen op de laatmiddeleeuwse ontginnings- en nederzettingsdynamiek in de Groot Duivendrechtse Polder. Hiertoe is op systematische wijze slib van de slootbodems doorzocht op vondsten (afb. 4, 5, 6). Een deel van het onderzoeksterrein bleek niet toegankelijk voor dergelijk onderzoek. Ter vervanging is de plaatselijke bodemopbouw gekarteerd aan de hand van gutsboringen. Het grootste deel van het in de slootbodem aanwezige materiaal betrof bouwpuin, kunststof, recent glas- en aardewerk uit recente afvalstorts. Dit materiaal was niet relevant voor de vraagstelling en daarom niet geselecteerd voor verder onderzoek. Eén geïsoleerde vondst van een kogelpotscherf uit de periode kan worden gerelateerd aan de ontginningsperiode. Aangezien het om een losse vondst gaat, op een locatie met een natuurlijke bodem (klei op bosveen), vormt deze geen aanwijzing voor de nabije aanwezigheid van een huisplaats of andere bewoningssporen. Wel ondersteunt de vondst de aanname dat de sloten uit de (late) ontginningsperiode dateren. 15

16 5 Waardestelling en aanbeveling Het IVO Ouderkerkerdijk 170 heeft geresulteerd in de onderstaande waardestelling voor het plangebied, opgesteld conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 4.0). OKD Waarden Criteria Scores Beleving Schoonheid 2 (gemiddeld) Herinneringswaarde 2 (gemiddeld) Fysieke kwaliteit Gaafheid 1 (laag) Conservering 1 (laag) Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 1 (laag) Informatiewaarde 1 (laag) Ensemblewaarde 1 (laag) Representativiteit 1 (laag) TOTAAL 1 (laag) De sloten 2, 3 en 4 betreffen historische overblijfselen uit de ontginningsperiode aangezien de maatvoering van de kavels tussen de sloten is terug te voeren op de oorspronkelijke breedte van de middeleeuwse ontginningspercelen. Deze waarde (schoonheid en herinneringswaarde 2) wordt niet bedreigd door de voorgenomen bodemingreep, aangezien deze enkel voorziet in de verbreding van de sloten, waardoor deze als historisch element zichtbaar blijven in het landschap. De fysieke kwaliteit van de vindplaats wordt gewaardeerd op grond van de gaafheid van de sporen en de conserveringstoestand van de artefacten. Langs de slootkanten vertoonde de bodem een natuurlijke opbouw, die niet was aangetast door recent grondverzet. De sliblaag op de bodem van de sloten zelf bevatte aardewerkfragmenten uit de subrecente periode met slechts 1 scherf uit de ontginningsperiode (gaafheid 1, conservering 1). In tegenstelling tot enkele vindplaatsen in de nabije omgeving waren geen sporen aanwezig van bewoning ter plaatse (zeldzaamheid en informatiewaarde 1). Daarmee geldt ook een lage ensemblewaarde en representativiteit (waarde 1). Ondanks een relatief hoge belevingswaarde, komt de totale waarde van de vindplaats vanwege de lage fysieke en inhoudelijke kwaliteit uit op laag (waarde 1). Op basis van de waardestelling vervalt de noodzaak voor een archeologisch vervolgonderzoek. Wel geldt voor het plangebied conform de Erfgoedwet een vondstmeldingsplicht. Dit houdt in dat indien toch bodemvondsten worden aangetroffen, waarvan redelijkerwijs kan worden vermoed dat deze van archeologische waarde zijn, dit aan MenA wordt gemeld zodat in overleg met de opdrachtgever maatregelen getroffen worden tot documentatie en berging van de vondsten. 16

17 6 Literatuur Bont, C. de, 2009: Vergeten land: ontginning, bewoning en waterbeheer in de westnederlandse veengebieden ( ), Wageningen. Bont, C. de, 2014: Amsterdamse Boeren. Een historische geografie van het gebied tussen de duinen en het Gooi in de middeleeuwen, Hilversum Borger, G.J., 1987: Ontgonnen, bedijkt, bebouwd. De agrarische voorgeschiedenis van het stedelijk gebied, in: W.F. Heinemeijer, M.F. Wagenaar, Amsterdam in kaarten. Verandering van de stad in vier eeuwen cartografie, Antwerpen. Datema, R., 1987: Amstelland. Een archeologische kartering, inventarisatie en waardering (RAAP Rapport 4), Amsterdam Jaspers, N. L, 2012: Laat- en postmiddeleeuws aardewerk, in: Zandboer, S., 2012: Komfoor op terp 5. Archeologisch onderzoek rond een veenterp te Peize en de Weteringse dijk., ADC ArcheoProjecten rapport 3133, Amersfoort Jones, O., C. Sullivan, 1989: The Parks Canada Glass Glossary for the Description of Containers, Tableware, Closures and Flat Glass, Ottawa Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Nationale Onderzoeksagenda Archeologie NOaA 2.0, 2016 Stol, T., 1993, Wassend water, dalend land. Geschiedenis van Nederland en het water. Utrecht/ Antwerpen. 17

18 Bijlage 1 Sporen S pr NAP NAP onder 1 1-2,80-4,47 Roodbruin veen, licht kleiig, plantenresten, houtresten beschrijving interpretatie vnr Datering Hollandveen laagpakket (bosveen) 2 1-2,60-2,80 Donkerbruin slib Slibbodem sloot OKD-1, OKD-2, OKD-3, OKD-4, OKD ,30-2,80 Bruine klei, humeus Rivierafzetting Amstel 4 1-2,00-2,30 Bruine klei, veraard Bouwvoor 5 1-2,09-3,29 Grijs, donkergrijs zand Ophoging

19 Bijlage 2 Vondsten vondstnr subnr (#) spoor N object materiaal kenmerken dev sys 1 1 keramiek: steengoed 2 1 keramiek: steengoed 3 1 fles glas kogelfles, rand ontbreekt 4 1 pot keramiek: grijsbakkend: kogelpot 5 1 keramiek: industrieel datering ijzerengobe s ijzerengobe s standring standring, gestempeld merk in blauw (indet) gl kppot iw

20 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) In druk verkrijgbaar Als PDF te downloaden op AAR 1 Wonen aan een wagenplein. AO Haarlemmerplein (2005). Amsterdam 2006 AAR 2 Tweede Kostverlorenkade. IVO (2006). Amsterdam 2006 AAR 3 Verschansen achter vuilnis. IVO Amstelstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 4 Scherven uit de Pottenbakkersgang. AO Westerstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 5 In de schaduw van de VOC. AO Rapenburg (2005). Amsterdam 2007 AAR 6 Beerputten en bedrijvigheid. AO Konijnenstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 7 Zerken en graven in de Nieuwezijds Kapel. IVO Rokin (2005). Amsterdam 2007 AAR 8 Opgraving van een mikwe in de Nieuwe Synagoge. Jonas Daniël Meijerplein (2006), Amsterdam 2007 AAR 9 De Hallen. IVO Bilderdijkkade (2006). Amsterdam 2006 AAR 10 Een fontein in de Buitensingel. AB Leidseplein (2006). Amsterdam 2006 AAR 11 Diemen Tolbrug. IVO Muiderstraatweg (2006). Amsterdam 2008 AAR 12 Boezemgemaal Halfweg. IVO Wethouder van Essenweg (2006). Amsterdam 2007 AAR 13 Frans Ottenstadion. IVO Amstelveenseweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 14 Archeologisch opgraving Vijzelstraat (2004). Amsterdam 2007 AAR 15 Aanplempingen in het IJ. AO Martelaarsgracht (2003). Amsterdam 2007 AAR 16 Schuilkerk de Papagaai. AO Kalverstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 17 De saillant van Het Blaauwhoofd. IVO Van Diemenstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 18 De noordwestelijke oever van Oostenburg. AO Oostenburgermiddenstraat (2006). Amsterdam 2006 AAR 19 Het Shell-terrein. IVO Grasweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 20 Het RIVA-terrein. IVO Baarsjesweg (2005). Amsterdam 2008 AAR 21 De Ceintuurbaanpanden. AB Tweede Sweelinckstraat / Sint Willibrordusstraat (2006). Amsterdam 2008 AAR 22 Het Purperhoedenveem. AO Oudezijds Voorburgwal (2004). Amsterdam 2008 AAR 23 Noord/Zuidlijn, locatie Rokin. AB / AO Amsterdam 2007 AAR 24 Sportpark Ronald McDonald, IVO Zunderdorpergouw (2007). Amsterdam 2008 AAR 25 N 44, De Keyzer. IVO Czaar Peterstraat (2008). Amsterdam 2008 AAR 26 Het Luycksterrein. IVO Overamstelstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 27 Oranjerie in Frankendael. AO Middenweg (2003). Amsterdam 2008 AAR 28 Serviesgoed uit een 18de-eeuwse beerput. AO Derde Weteringdwarsstraat (2003). Amsterdam 2008 AAR 29 Profiel van de 17de-eeuwse stadswal. AB Marnixplein (2004). Amsterdam 2008 AAR 30 Bolwerk Oosterblokhuis. AO Prof. Tulpplein (2005). Amsterdam 2008 AAR 31 Van Amstelbocht tot Binnengasthuis. AO Oude Turfmarkt (2005). Amsterdam

21 AAR 32 N 43 / Funenpark. AB Cruquiuskade (2008). Amsterdam 2009 AAR 33 Het gemeentearchief terrein. IVO Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 34 Spaarndammerdijk 320. IVO (2007). Amsterdam 2009 AAR 35 Wonen aan twee stegen. AO Paardenstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 36 Een 17de-eeuwse beerput in de grachtengordel. AO Keizersgracht 355 (2005). Amsterdam 2009 AAR 37 Noordoosthoek van een 13de-eeuws verdedigingswerk. AO Nieuwezijds Kolk (2006). Amsterdam 2009 AAR 38 Een dam rond s Lands Dok. AO Marineterrein Kattenburgerstraat (2005). Amsterdam 2009 AAR 39 Rust en Werk. AB Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 44 Kelderwoningen en een beerput in de Lastage. AO Nieuwe Jonkerstraat (2007). Amsterdam 2010 AAR 45 De Sint Anthoniespoort en de stadsmuur. AB Nieuwmarkt (2007). Amsterdam 2010 AAR 46 Boren voor de Bijenkorf, AB Noord/Zuidlijn Dam (2007). Amsterdam 2010 AAR 47 Spuistraat AO Spuistraat (2008). Amsterdam 2010 AAR 48 Sporen in de Suikerbakkerssteeg, AO OZ Voorburgwal (2008). Amsterdam 2010 AAR 49 Bewoning tussen Nes en stadswal, AO OZ Voorburgwal/Pieter Jacobsstraat (2005). Amsterdam 2010 AAR 50 Glasafval op het achtererf, AO Rozenstraat (2006). Amsterdam 2010 AAR 51 De Buiksloterbreek. IVO Marjoleinterrein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 52 Plavuizen in de Kalverstraat. AB Kalverstraat 151, Amsterdam (2008). Amsterdam 2010 AAR 53 Bolwerk Muiden. AB Sarphatistraat 470, Amsterdam (2010). Amsterdam 2010 AAR 54 Archeologische Signaleringskaart Amsterdam. Amsterdam 2010 AAR 55 Rozenstraat 194, AO, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 56 Bergbezinkbassin, AB Haarlemmerplein, Amsterdam (2010). Amsterdam 2011 AAR 57 De Nieuwe Ooster. IVO Rozenburghlaan, Amsterdam (2011). Amsterdam 2011 AAR 58 Ophogingen en bedrijfsafval VOC-werf. AB Oostenburg kavel 5, Amsterdam (2009). Amsterdam AAR 59 Van Buitenpolder tot Uilenburg. AO Oudeschans 5-11, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 60 Wonen achter de OZ Voorburgwal. AO OZ Armsteeg, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 61 Cluster Schievink. AO Rozenstraat 68-74, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 62 Beerput Spuistraat 30. AB, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 63 De 17de-eeuwse stadswal bij de Regulierspoort. AB Rembrandtplein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 64 Van scheepshelling tot Koorndrager. AO Oudeschans 73-77, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 65 Op t Water gewonnen, AB Dam 2-4, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 66 De waterkelder van de Portugese Synagoge. AB Mr. Visserplein 3, Amsterdam (2010). Amsterdam 2012 AAR 67 Ons Genoegen, AO Elandsstraat 101, Amsterdam (2010). Amsterdam 2012 AAR 68 Oud Zunderdorp begraven achter de kerk. AB Begraafplaats Zunderdorp (2010). Amsterdam 2012 AAR 69 Marine Etablissement Amsterdam. IVO Kattenburgerstraat, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 70 Sporen van het 16de-eeuwse landelijke gebied buiten het Singel. AB Herengracht 74-78, Amsterdam (2010). Amsterdam

22 AAR 71 Een beerput van welgestelden in de Amsterdamse grachtengordel AO Herengracht 12, Amsterdam (2006). Amsterdam 2013 AAR 72 Menselijke skeletten in een steeg in Nieuwendam. AB Nieuwendammerdijk , Amsterdam (2011). Amsterdam 2013 AAR 73 Tussen Nieuwezijds Voor- en Achterburgwal. AB Spuistraat 3A/Nieuwezijds Voorburgwal 16, Amsterdam (2011). Amsterdam 2013 AAR 74 Aanplemping in de Amstelbocht. AB Diepriool Nieuwe Doelenstraat, Amsterdam ( ). Amsterdam 2013 AAR 75 Heiligeweg 32. AB Heiligeweg 32, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 76 Wibautveste. AB Wibautstraat 198 e.v., Amsterdam (2013). Amsterdam 2013 AAR 77 Ophogingen in de Liesdel. AB Lange Niezel 16, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 78 Molen de Ruyter. AB Kazernestraat 14, Amsterdam (2012). Amsterdam 2014 AAR 79 De pottenbakkerij aan de Overtoom, AB Schoolstraat 5-19, Amsterdam (2012). Amsterdam 2014 AAR 80 Sporen van een woonhuis in de Warmoesstraat AB Warmoesstraat 15, Amsterdam (2011). Amsterdam 2014 AAR 81 Passeerder / Osdorp bolwerk. AO Nieuwe Passeerdersstraat 2, Amsterdam (2013). Amsterdam 2015 AAR 82 Molen de Star. AB Jacobs Catskade 37-41, Amsterdam (2012). Amsterdam 2015 AAR 83 Kerkhof Sint Mariaklooster. IVO Nes , Amsterdam (2012). Amsterdam 2015 AAR 84 Een 19de-eeuws kanon bij Zeeburg. AB Amsterdam-Rijnkanaal, Amsterdam (2015). Amsterdam 2015 AAR 85 Buitenplaats Rust en Werk ( ). AO Amsteldijk 67/IVO Dora Tamanaplein, Amsterdam ( ). Amsterdam 2016 AAR 86 BloemDwars. AB Binnenterrein Bloemgracht 143/Bloemstraat , Amsterdam (2015). Amsterdam 2016 AAR 87 Van ontginningssloot tot beerput. AB Oudezijds Armsteeg 9-33, Amsterdam (2012). Amsterdam 2016 AAR 88 Pauwenlaan. IVO fase 1Julianaplein BB en C, Amsterdam (2016). Amsterdam 2016 AAR 89 Oostenburg: bedrijfsgebouwen van de VOC. IVO Oostenburg, kavel 7, 8 en 13, Amsterdam (2011 en 2015). Amsterdam (2016) 2017 AAR 90 Het eiland Marken in Amsterdam AO Valkenburgerstraat , Amsterdam ( ). Amsterdam 2016 AAR 91 Tussen Veenweg en Schinkel. IVO Amstelveenseweg 122,Amsterdam (2016). Amsterdam 2016 AAR 92 Sint Jacob. IVO Plantage Middenlaan 52, Amsterdam (2016). Amsterdam 2016 AAR 93 Amsterdamse waterbodems. AB kadewerken, Amsterdam (2012 en 201). Amsterdam 2017 AAR 94 De stad in profiel. AB in het centrum van Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 95 De Waag op de Nieuwmarkt. Archeologische en bouwhistorische begeleiding, Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 96 Oude Oosterbegraafplaats. AB Metis Montessori Lyceum, Amsterdam (2017). Amsterdam 2017 AAR 97 Werken langs de Weespertrekvaart. AB Kop Weespertrekvaart, H.J.E. Wenckebachweg, Amsterdam (2015). Amsterdam 2017 AAR 98 De zeventiende-eeuwse vestingwerken van Amsterdam. Vijf Archeologische Begeleidingen en één IVO op zes locaties langs de vestingwerken van Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 99 Oostenburg: woningen en stadsschuitenmakerswerf ( ). AO Oostenburgervoorstraat (Wiener & Co), Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR 100 Ons Lieve Heer op Solder. Archeologisch onderzoek Oudezijds Voorburgwal 38-40, Amsterdam ( ). Amsterdam 2017 AAR101. IVO Ouderkerkerdijk 170, Amsterdam (2017). Amsterdam

23 Colofon AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 101 Amsterdam 2018 ISSN: Versie: 1.0 Tekst: Jerzy Gawronski, Thijs Terhorst Redactie: Jerzy Gawronski Veldwerk: Thijs Terhorst, Ronald Klein, Eddie de Vlugt Tekeningen: Thijs Terhorst (veld/cartografie), Ron Tousain (object) Foto s: Ranjith Jayasena (veld), Thijs Terhorst (veld), Ron Tousain (object) Vormgeving: MenA Monumenten en Archeologie, Gemeente Amsterdam, 2018 Postbus 10718, 1001 ES Amsterdam, Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Monumenten en Archeologie. MenA aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. 23