De waterkelder van de Portugese Synagoge

Transcriptie

1 De waterkelder van de Portugese Synagoge Archeologische Begeleiding Mr. Visserplein 3, Amsterdam (2010) AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 66, 2012 Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena

2 2

3 Inhoud Basisgegevens 4 1 Inleiding 5 2 Achtergronden en vraagstellingen Achtergronden Vraagstellingen en methodiek 9 3 Sporen en structuren 10 4 Vondsten 13 5 Conclusies 14 6 Literatuur 15 Bijlage 1 Sporen 16 Bijlage 2 Vondsten 16 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 17 3

4 Basisgegevens Plangebied Portugese Synagoge Adres Mr. Visserplein 3 Kadaster ASD12 P G 0000 RD-coördinaten NW X: Y: NO X: Y: ZW X: Y: ZO X: Y: TOPO-code BMA VIS1 OM nummer Opdrachtgever Stichting Cultureel Erfgoed Portugees- Israëlietische Bevoegd gezag Stadsdeel Centrum Uitvoerder Beheer en plaats documentatie 1 De locatie van de Portugese Synagoge binnen het Stadsdeel Centrum 4

5 1 Inleiding In werd de Portugees-Israëlitische Synagoge op het Mr. Visserplein in Amsterdam gerestaureerd. Deze locatie in het historisch centrum van Amsterdam kent een veelzijdige topografische ontwikkelingsgeschiedenis. Vanaf de late 16de eeuw liep hier de stadsmuur inclusief een gracht ervoor. Na de sloop ervan werd in 1671 de synagoge op deze plek gebouwd. Er gold daarom een hoge archeologische verwachting. Voor de restauratie van de dienstgebouwen aan de noord-, west- en zuidzijde van het joodse gebedshuis was een plaatselijke ontgraving nodig. Om verlies van archeologische overblijfselen tegen te gaan, die door de graafwerkzaamheden verstoord zouden worden, is in het bouwprogramma een Archeologische Begeleiding opgenomen. Deze heeft de afdeling Archeologie van in maart 2010 uitgevoerd. 2 De onderzoekslocatie met de ontgravingsput binnen de topografische situatie van

6 AAR 66 2 Achtergronden en vraagstellingen 2.1 Achtergronden Het Mr. Visserplein met de synagoge maakte tot het einde van de 16de eeuw deel uit van het buitenstedelijke gebied ter hoogte van de Binnen Amstel ten zuiden van de Sint Anthoniesdijk. Deze zeedijk dateert al uit de late 14de eeuw en liep vanaf de oude stadspoort op de Nieuwmarkt (Sint Anthoniespoort) via de Sint Anthoniesbreestraat en Jodenbreestraat richting Zeeburgerdijk. Het natuurlijk landschap bestond hier uit drassige veenweiden. Met de stadsuitbreiding van 1592 (Tweede Uitleg) werd in de bocht van de Amstel het wooneiland Vlooienburg aangelegd en daaronder ten oosten van de Oude Schans de werkeilanden Marken, Uilenburg en Rapenburg. Ten oosten van deze eilanden kwam ter hoogte van de Nieuwe Herengracht een aarden stadswal met gracht en aan het einde van de Jodenbreestraat verrees de nieuwe Sint-Anthonispoort. 3 De Sint-Anthonispoort ter hoogte van het tegenwoordige Mr. Visserplein rond 1636, gezien richting Vlooienburg en de Amstel. De Portugese Synagoge werd later in 1671 gebouwd ter hoogte van het walstuk direct links van het poortgebouw (C. Danckerts (tekenaar), Stadsarchief Amsterdam) Vlooienburg - het tegenwoordige Waterlooplein groeide aan het begin van de 17de eeuw uit tot een nieuwe woonbuurt voor hoofdzakelijk immigranten, waaronder een groot aantal Portugese (Sefardische) joden. Met de komst van (een groter aantal) Hoogduitse (Asjkenazische) joden vanaf ca groeide Vlooienburg uit tot het centrum van de Amsterdamse joodse gemeenschap. Er waren verschillende joodse gemeenten die ieder hun eigen plaats van godsdienstbeoefening hadden. Aanvankelijk vonden deze bijeenkomsten plaats in zogenaamde huissynagogen, d.w.z. tot synagoge verbouwde woonhuizen, onder andere aan de Houtgracht op Vlooienburg. Na voltooiing van de stadsuitbreiding van 1663 (Vierde Uitleg) werd de oude stadswal geslecht en de gracht gedempt. Ter hoogte van de voormalige stadspoort aan 6

7 4 De ontwikkeling van stadswal naar Portugese Synagoge. Boven de situatie op de stadsplattegrond van Balthasar Florisz van Berckenrode uit In rood is hier de latere synagoge geprojecteerd. Onder de Portugese Synagoge op de stadsplattegrond van Gerred de Broen uit Goed zichtbaar is dat de rechter buitenmuur met dienstgebouwen het oude tracé van de stadswal volgen het einde van de Jodenbreestraat ontstond de Deventer Houtmarkt (sinds 1892 Jonas Daniël Meijerplein). Hier wisten zowel de Portugese als de Hoogduits joodse gemeenten grond te verwerven voor de bouw van een eigen synagoge. Aan de noordkant van de Deventer Houtmarkt, langs de Muiderstraat, verrees de Portugees Israëlitische Synagoge ( ) en aan de zuidkant het Hoogduits synagogencomplex dat zich in vier fasen zou uitbreiden ( ). De Portugees Israëlitische Synagoge (ook Portugese Synagoge of Snoge genoemd) is gebouwd naar een ontwerp van Elias Bouman. Het complex bestond uit een rechthoekig gebedshuis, omgeven door een binnenplaats met zijgalerijen en lage dienstgebouwen voor onderwijsinrichtingen en in de noordwesthoek het mikwe (ritueel bad). Er is een timmer- en metselbestek voor de dienstgebouwen uit 1674 voorhanden waarin melding wordt gemaakt van de aanleg van een regenbak en een secreet. 1 Historische achtergrond informatie over deze structuren is vanwege hun ondergrondse ligging relevant voor het archeologisch onderzoek. Bij de regenbak ging het om een waterkelder, een bakstenen drinkwaterreservoir. Waterkelders werden in de tweede helft van de 17de eeuw geïntroduceerd als maatregel tegen de verslechterde kwaliteit van het Amsterdamse drinkwater (grachtenwater). In deze ondergrondse reservoirs werd hemelwater opgeslagen dat werd opgevangen van daken en dakgoten. Dit kon worden opgepompt via loden buizen die tot op de bodem van een waterkelder reikten. In de late 17de- en 18de eeuw zijn op Amsterdamse binnenplaatsjes op grote schaal waterkelders aangelegd. 2 De bestekken van de Portugese Synagoge zijn, voor zover bekend, de oudste historische bronnen over de bouw van een waterkelder. 3 De bak moest volgens deze documenten onder de hoofdpoort komen en worden opgemetseld in moppenklinkers, een baksteensoort die verderop in het document ook wordt aangeduid als Leidse klinker. De inhoudscapaciteit van de regenbak werd gesteld op 100 tonnen. 1 Stadsarchief Amsterdam, 5075 notaris Pieter Padthuijsen, inv. nr. 2908A, p , 878, 880 (timmerbestek) en SAA 5075, inv. nr. 2908B, p , , 1012 (metselbestek). Met dank aan P. Vlaardingerbroek (BMA). 2 Gawronski & Veerkamp 2007, Archeologische informatie over 17de-eeuwse waterkelders is schaars. In de Konijnenstraat kon één exemplaar in de 17de eeuw worden gedateerd (opgraving KON, zie Gawronski, Jayasena & Veerkamp 2007). In de Rozenstraat lag een waterkelder die werd afgedekt door de fundering van een gebouw dat hier rond 1692 verrees (opgraving RO22, zie Gawronski & Veerkamp 2011). 7

8 AAR 66 Hiervoor werd de maat van de Amsterdamse waterton gehanteerd, bestaande uit 7,5 emmer of 90 mingel, gelijk aan ,5 liter. Voor het oppompen van het water uit de waterkelder dienden twee loden pompen met koperen kranen. Ten aanzien van het secreet werd bepaald dat deze zo diep mogelijk moest zijn en vier zitplaatsen moest hebben. Voor beide structuren werd een fundering van houten balken voorgeschreven. In de 18de- en 19de eeuw hebben nog enkele verbouwingen in het complex plaatsgevonden. Bij een ingrijpende restauratie in zijn de dienstgebouwen van een nieuwe fundering voorzien en is in sommige ruimtes een betonnen vloer aangebracht.4 5 De Portugese Synagoge met op de voorgrond de dienstgebouwen en in het midden het poortgebouw gezien richting oosten. Detail van een gravure uit de stadsbeschrijving van C. Commelin uit De Portugese Synagoge in 2006, gezien richting zuiden 4 8 Historische informatie over de Portugese Synagoge is ontleend aan De Roon 2007.

9 2.2 Vraagstellingen en methodiek De restauratie behelsde slechts een zeer bescheiden bodemingreep. De ontgraving bleef beperkt tot een sleuf van 6,2 m 2 waarbij gemiddeld 0,60 m onder het bestaande vloeroppervlak van de dienstgebouwen werd verdiept en lokaal onder de poort tot 3,05 m. Vanwege de geringe omvang van de bodemingreep kon worden volstaan met een Archeologische Begeleiding (AB) als maatregel voor behoud van het bodemarchief. Hierbij lag de nadruk op het documenteren van archeologische sporen die bij de civieltechnische ontgraving tevoorschijn zouden komen en dan verstoord zouden worden. Aan de AB lagen de volgende vraagstukken ten grondslag. 1. De algemene aard, samenstelling en fysieke kwaliteit van eventuele archeologische overblijfselen, 2. De aanwezigheid van nader definieerbare archeologische overblijfselen uit de Late Middeleeuwen, zoals ophogings- en bewoningssporen vanaf de 15de-eeuw, 3. De ruimtelijke verspreiding van sporen en structuren, zowel horizontaal als verticaal, 4. De eventuele samenhang van de archeologische overblijfselen met de 17deeeuwse stadsmuur en / of de Portugees Israëlitische Synagoge, 5. De datering of looptijd van de archeologische vondsten en de vondsttypen of vondstcategorieën waartoe zij behoren, 6. De aanwezigheid van afvallagen, beerput of afvalkuilen, de constructie hiervan en de samenstelling van eventueel botanisch en zoölogisch materiaal van de vulling. De AB is uitgevoerd op 12 maart 2010 door het veldteam van de afdeling Archeologie van BMA volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.2. Sporen zijn gedocumenteerd door middel van digitale fotografie en tekeningen op schaal 1:20. 9

10 3 Sporen en structuren Het archeologisch onderzoek heeft geresulteerd in vier archeologische sporen rondom de hoofdpoort van het complex aan de zijde van het Mr. Visserplein (afb. 7). Het oudste spoor tekende zich af in de ruimte ten zuiden van de poort. Dit was een ophoging van donkergrijsbruine klei (S 4), die op basis van vondsten (VIS1-2) kan worden gedateerd in het laatste kwart van de 16de eeuw. Deze ophoging is de basis of mogelijk onderdeel van de aarden stadswal die zich hier van 1592 tot 1663 bevond. Het structureel meest samenhangende overblijfsel was dat van een waterkelder onder de toegangspoort (S 1, afb. 7, 8). Het ging om een rechthoekige bakstenen bak (3,10 x 2,82 m) met een tongewelf, in totaal 2,50 m hoog. De bak had een opslagcapaciteit van ca liter. Het metselwerk bestond uit een combinatie van gele en paarsbruine klinkers van 18,5 x 9 x 3,5 cm. De onderkant van de bak lag op 0,93 m NAP en rustte op een houten fundering. De bak was in de lengterichting door een halfsteens tussenmuur in twee compartimenten verdeeld. Het tongewelf dat beide compartimenten afdekte was van anderhalfsteens metselwerk en reikte tot 1,57 m + NAP (0,16 m onder de huidige bestrating). Aan de westkant van het tongewelf van de westelijke bak was een vierkante eensteens koker ingelaten. Dit was een mangat, de mond, die met een opening van 0,48 x 0,48 m toegang bood tot het reservoir, bijvoorbeeld voor onderhoud of reiniging. De binnenwanden van beide compartimenten waren, met uitzondering van de tussenmuur, tot aan het gewelf bekleed met rode geglazuurde plavuizen van 21,5 x 21,5 cm. In de oostelijke kopse zijde waren de aanzetten van de watertoevoer en -afvoer nog aanwezig. In het noordelijke compartiment was dit een loden pijp direct onder het tongewelf (doorsnede 11 cm), in het zuidelijke compartiment bevond deze zich direct boven de betegeling. Aanwijzingen voor de water aan- en afvoer waren tevens te vinden in de westmuur van de poort. Op 0,40 m onder de voormalige bestrating (1,33 m + NAP) lagen twee afgezaagde loden pijpen met een diameter van 5 cm (afb. 7, 10). Een derde loden pijp, met eveneens een diameter van 5 cm, lag direct onder het straatniveau (1,73 m + NAP). De koepel van de waterkelder was plaatselijk afgedekt door bruingrijs kleiig zand (S 3). Dit was de oorspronkelijke afdekking van de waterkelder, aangebracht bij de bouw ervan. De bak was omgeven door schoon geel zand (S 2). Dit is waarschijnlijk gestort nadat de gehele ruimte onder het poortgebouw in de 20ste eeuw was ontgraven voor de plaatsing van een stookolietank. Bij deze bodemingreep is waarschijnlijk ook een deel van de koepel van de waterkelder beschadigd en zijn de loden toevoerpijpen verwijderd, op de aanzetten in de bak en het poortgebouw na. 10

11 7 Sporenkaart 11

12 AAR 66 8 De waterkelder (S1) onder de poort gezien naar de synagoge (links) en het Mr. Visserplein (rechts). Tussen de waterkelder en de houten deuren ligt een olietank 9 Doorsnede door de waterkelder (S1), gezien richting synagoge. De kopse zijde van beide compartimenten is deels bekleed met rode plavuizen. In de wand van het rechter compartiment zijn de aansluitingen van de watertoevoer en -afvoer zichtbaar 10 Zuidmuur van het poortgebouw met daarin de afgezaagde restanten van twee loden pijpen (rood omcirkeld). Op de voorgrond is de mond van de waterkelder (S1) zichtbaar 12

13 4 Vondsten Tijdens de archeologische begeleiding zijn acht vondsten geborgen, voor een deel afkomstig uit de ophogingslaag waarop de stadswal van was opgeworpen (S 4, VIS1-2) en voor een ander deel uit de afdekkingslaag op het gewelf van de waterkelder uit het derde kwart van de 17de eeuw (S 3, VIS1-1). De aardewerk vondsten zijn in de vondstenlijst (bijlage 2) gekwantificeerd naar materiaalcategorie en objectsoort. Per objectsoort is het minimum aantal exemplaren (MAE) vastgesteld. De roodbakkende aardewerk vondsten uit de ophogingslaag bestonden uit twee fragmenten van Weser borden uit de periode (VIS1-2#002 en VIS1-2#003). Steengoed werd vertegenwoordigd door een halsfragment van een balusterkan van het type s2-kan Verder was er een fragment van een rookpijp die tot de eerste generatie pijpen behoorde uit met een typisch kleine ketel (VIS1-2-1). Het exemplaar kenmerkt zich doordat de bovenzijde van de ketel was afgesneden. De grondvulling op het gewelf bevatte een fragment van een pijp met een langgerekte dubbelconische ketel. Dit model was gangbaar in het derde kwart van de 17de eeuw. Het was een grof exemplaar zonder hielmerk (VIS1-1#002). Een andere vondst betrof een fragment van een 16de-eeuwse polychroom beschilderde Italiaanse plooischotel (VIS1-1#001). Dit was een oudere scherf die waarschijnlijk was vrijgekomen bij het graven van de waterkelder, aangezien de insteek de laat-16de-eeuwse ophoging S 4 doorsneed. Verder bevatte dit spoor twee fragmenten van een roodbakkende grape (VIS1-1#003). 5 Type volgens het Classificatiesysteem voor Laat- en Post Middeleeuws Aardewerk en Glas, beter bekend als het Deventer systeem. 13

14 5 Conclusies De Archeologische Begeleiding van de restauratie van de Portugese Synagoge heeft geresulteerd in een aantal sporen rondom de hoofdpoort van het complex die verband houden met twee fasen van de topografische ontwikkeling van de locatie. Naast een ophogingslaag uit de periode van de stadsuitbreiding van (Tweede Uitleg betrof het belangrijkste archeologische spoor een waterkelder met omliggende grondpakketten. De kelder vormde onderdeel van de infrastructurele voorzieningen van het complex dat tussen 1671 en 1675 is gerealiseerd. Op zich is de vondst van een waterkelder niet uitzonderlijk bij laat-17de- of 18deeeuwse archeologische vindplaatsen. Bijzonder in dit geval is dat de archeologische structuur in verband kan worden gebracht met een bouwbestek van Aan de hand van de historische specificaties zijn deze archeologische overblijfselen beter te plaatsen binnen de chronologische ontwikkeling van deze drinkwatervoorzieningen in Amsterdam. Tot nu toe bestonden de oudst gedateerde archeologische waterkelders uit een exemplaar uit het laatste kwart van de 17de eeuw in de Konijnenstraat 6 en één van vόόr 1692 uit de Rozenstraat. 7 De waterkelder in de Portugese Synagoge is niet alleen het oudste maar ook het meer exact gedateerde exemplaar van alle archeologisch gedocumenteerde waterkelders in Amsterdam. Wat betreft het baksteengebruik en de opslagcapaciteit bleek de constructie geheel te voldoen aan de in het bestek aangegeven voorschriften voor de aanleg en de inhoudscapaciteit ervan. De archeologische overblijfselen gaven ook uitsluitsel over wat onder de historische benamingen van bouwmaterialen moet worden verstaan. De in het bestek omschreven moppenklinkers kunnen in dit geval worden gespecificeerd als paarsbruine klinkers van 18,5 x 9 x 3,5 cm. 6 Vindplaats KON. 7 Vondplaats RO22. 14

15 6 Literatuur Abrahamse, J.E., De grote uitleg van Amsterdam. Stadsontwikkeling in de zeventiende eeuw. Bussum Commelin, C., Beschrijvinge van Amsterdam, zynde een Naukeurige verhandelinge van desselfs eerste Oorspronk uyt den Huyse der heeren van Amstel en Amstellant, Haar Vergrootingen, Rykdom, en Wijze van Regeeringe, tot den Jare Amsterdam Dapper, O, Historische Beschryving der Stadt Amsterdam: waer in De voornaemste geschiedenissen (na een kort verhael van gansch Hollant en d omleggende Dorpen, als Ambachts-heerlijkheden, onder deze Stadt gelegen) die ten tijde der Herdoopers, Nederlandtsche beroerten, en onder Prins Willems, de tweede, Stad-houderlijke Regeering, hier ter stede voor-gevallen zijn, verhandelt, en Al de Stads gemeene, zoo Geestelijke als Wereltlijke, Gebouwen, in meer als tzeventigh kopere Platen, met haar nevenstaende Beschrijving, vertoont worden. Amsterdam Gawronski, J., J. Veerkamp, Water uit de kelder. De verdwenen waterkelders van Amsterdam, in: Rossem, V. van, G. Tussenbroek, J. Veerkamp (red.), Amsterdam. Monumenten en Archeologie 6. Amsterdam 2007, Gawronski, J., R. Jayasena & J. Veerkamp, Beerputten en bedrijvigheid. Archeologische opgraving Konijnenstraat (2003.) (BMA AAR 6), Amsterdam Gawronski, J., J. Veerkamp, Cluster Schievink. Archeologische opgraving Rozenstraat 68-74, Amsterdam (2009). (BMA AAR 61) Amsterdam Roon, D. de, Portugees Israëlitische Synagoge bouwgeschiedenis en waardering. Rapportage van bouwhistorisch onderzoek naar de bouwgeschiedenis en monumentale waardestelling. Amsterdam 2007 (BMA rapport). 15

16 Bijlage 1 Sporen S NAP NAP onder beschrijving interpretatie ass vnr datering 1 + 1,57 m 0,93 m gemetselde bak waterkelder >4, < ,60 m geel zand, latere verstoring vulling >3, < ,60 m + 1,57 m bruingrijs kleiig zand, dekt gewelf vulling >1, <2 VIS deels af 4 0,60 m donkerbruingrijs kleiig zand ophoging stadswal <1 VIS Bijlage 2 Vondsten vnr object S N MAE object archeo materiaal kenmerken dev sys datering nr object plooischotel rand faience: Italië, Montelupo polychrome beschildering i-plo rookpijp ketel pijpaarde basistype 1, langgerekt grape rand, bodem roodbakkend r-gra bord rand roodbakkend: slib, Duitsland, Weser bord wand roodbakkend: slib, Duitsland, Weser kan rand steengoed: België, Raeren 2 VIS rookpijp ketel, steel pijpaarde basistype 1, eerste generatie we-bor we-bor s2-kan

17 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) In druk verkrijgbaar Als PDF te downloaden op AAR 1 Wonen aan een wagenplein. AO Haarlemmerplein (2005). Amsterdam 2006 AAR 2 Tweede Kostverlorenkade. IVO (2006). Amsterdam 2006 AAR 3 Verschansen achter vuilnis. IVO Amstelstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 4 Scherven uit de Pottenbakkersgang. AO Westerstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 5 In de schaduw van de VOC. AO Rapenburg (2005). Amsterdam 2007 AAR 6 Beerputten en bedrijvigheid. AO Konijnenstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 7 Zerken en graven in de Nieuwezijds Kapel. IVO Rokin (2005). Amsterdam 2007 AAR 8 Opgraving van een mikwe in de Nieuwe Synagoge. Jonas Daniël Meijerplein (2006), Amsterdam 2007 AAR 9 De Hallen. IVO Bilderdijkkade (2006). Amsterdam 2006 AAR 10 Een fontein in de Buitensingel. AB Leidseplein (2006). Amsterdam 2006 AAR 11 Diemen Tolbrug. IVO Muiderstraatweg (2006). Amsterdam 2008 AAR 12 Boezemgemaal Halfweg. IVO Wethouder van Essenweg (2006). Amsterdam 2007 AAR 13 Frans Ottenstadion. IVO Amstelveenseweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 14 Archeologisch opgraving Vijzelstraat (2004). Amsterdam 2007 AAR 15 Aanplempingen in het IJ. AO Martelaarsgracht (2003). Amsterdam 2007 AAR 16 Schuilkerk de Papagaai. AO Kalverstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 17 De saillant van Het Blaauwhoofd. IVO Van Diemenstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 18 De noordwestelijke oever van Oostenburg. AO Oostenburgermiddenstraat (2006). Amsterdam 2006 AAR 19 Het Shell-terrein. IVO Grasweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 20 Het RIVA-terrein. IVO Baarsjesweg (2005). Amsterdam 2008 AAR 21 De Ceintuurbaanpanden. AB Tweede Sweelinckstraat / Sint Willibrordusstraat (2006). Amsterdam 2008 AAR 22 Het Purperhoedenveem. AO Oudezijds Voorburgwal (2004). Amsterdam 2008 AAR 23 Noord/Zuidlijn, locatie Rokin. AB / AO Amsterdam 2007 AAR 24 Sportpark Ronald McDonald, IVO Zunderdorpergouw (2007). Amsterdam 2008 AAR 25 N 44, De Keyzer. IVO Czaar Peterstraat (2008). Amsterdam 2008 AAR 26 Het Luycksterrein. IVO Overamstelstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 27 Oranjerie in Frankendael. AO Middenweg (2003). Amsterdam 2008 AAR 28 Serviesgoed uit een 18de-eeuwse beerput. AO Derde Weteringdwarsstraat (2003). Amsterdam 2008 AAR 29 Profiel van de 17de-eeuwse stadswal. AB Marnixplein (2004). Amsterdam 2008 AAR 30 Bolwerk Oosterblokhuis. AO Prof. Tulpplein (2005). Amsterdam 2008 AAR 31 Van Amstelbocht tot Binnengasthuis. AO Oude Turfmarkt (2005). Amsterdam 2009 AAR 32 N 43 / Funenpark. AB Cruquiuskade (2008). Amsterdam 2009 AAR 33 Het gemeentearchief terrein. IVO Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 34 Spaarndammerdijk 320. IVO (2007). Amsterdam 2009 AAR 35 Wonen aan twee stegen. AO Paardenstraat (2004). Amsterdam

18 AAR 36 Een 17de-eeuwse beerput in de grachtengordel. AO Keizersgracht 355 (2005). Amsterdam 2009 AAR 37 Noordoosthoek van een 13de-eeuws verdedigingswerk. AO Nieuwezijds Kolk (2006). Amsterdam 2009 AAR 38 Een dam rond s Lands Dok. AO Marineterrein Kattenburgerstraat (2005). Amsterdam 2009 AAR 39 Rust en Werk. AB Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 44 Kelderwoningen en een beerput in de Lastage. AO Nieuwe Jonkerstraat (2007). Amsterdam 2010 AAR 45 De Sint Anthoniespoort en de stadsmuur. AB Nieuwmarkt (2007). Amsterdam 2010 AAR 46 Boren voor de Bijenkorf, AB Noord/Zuidlijn Dam (2007). Amsterdam 2010 AAR 47 Spuistraat AO Spuistraat (2008). Amsterdam 2010 AAR 48 Sporen in de Suikerbakkerssteeg, AO OZ Voorburgwal (2008). Amsterdam 2010 AAR 49 Bewoning tussen Nes en stadswal, AO OZ Voorburgwal/Pieter Jacobsstraat (2005). Amsterdam 2010 AAR 50 Glasafval op het achtererf, AO Rozenstraat (2006). Amsterdam 2010 AAR 51 De Buiksloterbreek. IVO Marjoleinterrein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 52 Plavuizen in de Kalverstraat. AB Kalverstraat 151, Amsterdam (2008). Amsterdam 2010 AAR 53 Bolwerk Muiden. AB Sarphatistraat 470, Amsterdam (2010). Amsterdam 2010 AAR 54 Archeologische Signaleringskaart Amsterdam. Amsterdam 2010 AAR 55 Rozenstraat 194, AO, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 56 Bergbezinkbassin, AB Haarlemmerplein, Amsterdam (2010). Amsterdam 2011 AAR 57 De Nieuwe Ooster. IVO Rozenburghlaan, Amsterdam (2011). Amsterdam 2011 AAR 58 Ophogingen en bedrijfsafval VOC-werf. AB Oostenburg kavel 5, Amsterdam (2009). Amsterdam AAR 59 Van Buitenpolder tot Uilenburg. AO Oudeschans 5-11, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 60 Wonen achter de OZ Voorburgwal. AO OZ Armsteeg, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 61 Cluster Schievink. AO Rozenstraat 68-74, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 62 Beerput Spuistraat 30. AB, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 63 De 17de-eeuwse stadswal bij de Regulierspoort. AB Rembrandtplein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 64 Van scheepshelling tot Koorndrager. AO Oudeschans 73-77, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 65 Op t Water gewonnen, AB Dam 2-4, Amsterdam (2009), Amsterdam 2012 AAR 66. AB Mr. Visserplein 3, Amsterdam (2010), Amsterdam 2012 Colofon AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 66 Amsterdam 2012 ISSN: Tekst: Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena Redactie: Jerzy Gawronski Veldwerk: Ranjith Jayasena, Ron Tousain Tekeningen: Ranjith Jayasena Foto s: Ranjith Jayasena Vondstdeterminatie: Ranjith Jayasena Vormgeving: BMA (07/06/2012),, 2012 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 18