Wibautveste. Archeologische Begeleiding Wibautstraat / Marcusstraat / Graaf Florisstraat 18-20, Amsterdam (2013)

Transcriptie

1 Archeologische Begeleiding Wibautstraat / Marcusstraat / Graaf Florisstraat 18-20, Amsterdam (2013) AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 76, 2013 Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena

2

3 Inhoud Basisgegevens 4 1 Inleiding 5 2 Achtergronden en vraagstellingen Historische achtergrond Vraagstellingen en methodiek 7 3 Sporen en structuren 8 4 Vondsten 10 5 Conclusies 11 6 Literatuur 12 Bijlage 1 Sporen 13 Bijlage 2 Vondsten 14 Bijlage 3 beschrijving pollenbakken 15 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 17 3

4 Basisgegevens Toponiem Adres Wibautstraat / Marcusstraat / Graaf Florisstraat Kadaster ASD19 W , , , RD-coördinaten N X Y ZO X Y ZW X Y TOPO-code BMA WI OM-nummer Opdrachtgever H&R Bouw B.V. Amsterdam Bevoegd gezag, Stadsdeel Oost Uitvoerder, Beheer en plaats documentatie, 1 De locatie van het plangebied binnen het stadsdeel Oost 4

5 1 Inleiding Op 10 april 2013 heeft de afdeling Archeologie van (BMA) een Archeologische Begeleiding (AB) uitgevoerd in de bouwput van het plangebied. De begeleiding had betrekking op de aanleg van een kelder. Voor de locatie gold een archeologische verwachting. In de ondergrond konden archeologische resten aanwezig zijn van buitenplaats Amstelburgt met bijbehorende structuren die bij de bodemingreep zouden worden verstoord. Tevens konden er archeologische sporen zijn die informatie leveren over de landschappelijke ontwikkeling op de oostelijke oever van de Amstel en dienden te worden gedocumenteerd. 2 Het plangebied binnen de topografische situatie van 2013 met het bodem (zuid) profiel dat in het kader van de AB is aangelegd 5

6 AAR 76 2 Achtergronden en vraagstellingen 2.1 Historische achtergrond In de 17de eeuw maakte het landelijke gebied aan de oostzijde van de Amstel onderdeel uit van de Over Amstelpolder (afb. 3, links). Aan de rivier bevond zich een reeks van landerijen met buitenplaatsen voor de gegoede burgerij uit Amsterdam. Eén daarvan was Amstelburgt. Het achterterrein van deze buitenplaats lag ter hoogte van het plangebied. Met de aanleg van de spoorwegverbinding tussen Utrecht en Amsterdam in 1843 kwam er parallel aan de rivier en direct achter de buitenplaatsen een spoorwegtracé te liggen dat eindigde bij een kopstation buiten de Weesperpoort (afb. 3, rechts). In het laatste kwart van de 19de eeuw werd het gebied aan weerszijden van dit spoor geleidelijk volgebouwd. In de brede onbebouwde zone die na sluiting en sloop van het Weesperpoortstation in 1939 overbleef kwam in de jaren 1960 de Wibautstraat, een verkeersweg die via de Weesperstraat en Valkenburgerstraat naar de IJ-tunnel leidde. 3 Het plangebied op de plattegrond van Mol uit 1770 (links) en van de Dienst der Publieke Werken uit 1929 (rechts) 6

7 2.2 Vraagstellingen en methodiek De Archeologische Begeleiding (AB) had tot doel om inzicht te krijgen in de aanwezigheid, aard, omvang, datering en kwaliteit van eventuele archeologische sporen. In het bijzonder ging de aandacht uit naar fysieke aanwijzingen in de bodem over de ontginningsgeschiedenis en de landschappelijke ontwikkeling van de oostelijke Amsteloever en de wisselwerking die destijds is opgetreden tussen de natuurlijke processen en het menselijk ingrijpen in het landschap. Om inzicht te verkrijgen in de stratigrafie is loodrecht op de Amstel een zuidprofiel (oost-west bodem doorsnede) gedocumenteerd. De AB is uitgevoerd door het veldteam van de afdeling Archeologie van BMA volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.2. Het profiel is gedocumenteerd middels digitale fotografie en tekening op schaal 1: 20. Om de bodemopbouw gedetailleerd te kunnen beschrijven is het profiel over een deel van de hoogte bemonsterd met een aaneengesloten serie van vier pollenbakken (WI-1 t/m WI-4). 4 Het zuidprofiel binnen de bouwput 7

8 3 Sporen en structuren Bij de ontgraving van de bouwput van de is op 29,90 m uit de noordwesthoek van de door damwanden omgeven bouwkuip een 6 m lang noordprofiel gedocumenteerd (afb. 4, 5 en 6). De natuurlijke ondergrond van het plangebied bestaat uit afzettingen van klei en verschillende lagen veen die met veranderingen in het natuurlijke landschap samenhangen. Helemaal onderin het profiel, op 6 m NAP, bevond zich het oppervlak van een laag lichtgrijs / blauwe klei (S 1). Deze bijna geheel horizontaal lopende laag is een mariene afzetting uit de periode tussen en BP, toen het landschap hier bestond uit wadplaten, kwelders en getijdengeulen waar de zee afwisselend lagen met zandige klei en kleiig zand afzette. Deze sedimenten worden gerekend tot het Laagpakket van Wormer, een onderdeel van de Formatie van Naaldwijk. 1 De klei werd afgedekt door een 0,30 m dik pakket van afwisselend licht bruin / beige / grijze klei met humeuze laagjes (S 2). Deze laag, waarvan de bovenzijde op 5,70 m NAP lag, duidt op een eerste fase van verlanding. In het ondiepe water ontstond rietvegetatie, die in het profiel zichtbaar was als een laag bruin rietveen tot 5,60 m NAP (S 3). In de volgende fase ontwikkelde zich een bos, waarvan de overblijfselen zich in het profiel aftekenden als een pakket donkerbruin doorworteld veen (S 4), dat tot 4,90 m NAP reikte. Een volgende vegetatiehorizont (S 5) was een bruine amorfe, fijn doorwortelde, veenlaag die met een glooiend verloop doorliep tot gemiddeld 4 m NAP. De bovenste zone, van gemiddeld 4 m NAP tot aan het huidige maaiveld, was grotendeels verstoord door zowel recente als oudere, 19de-eeuwse, bouwactiviteiten (S 6 en S 7). Uit S 6 zijn ten behoeve van dateringen vondsten verzameld (WI-5 en 6). 5 Het noordprofiel met de verschillende bodemlagen S1 S5 1 Dit is het pakket dat voorheen werd aangeduid als de Afzetting van Calais, zie Weerts, Cleveringa, Westerhoff en Vos 2006,

9 6 Het zuidprofiel 9

10 4 Vondsten Het archeologisch onderzoek heeft een beperkte hoeveelheid vondsten opgeleverd, die alleen afkomstig zijn uit ophogingslaag S 6 (WI-5 en WI-6). Het gaat om fragmenten van roodbakkend aardewerk, porselein en twee kleipijpen. Het roodbakkend aardewerk bestaat uit de rand van een kom met slibversiering aan de buitenzijde. Dit object is niet nader te dateren dan 18de- of 19de eeuw. Uit dezelfde periode dateert de rand van een kop van Chinees porselein. De andere vondst van roodbakkend aardewerk is een fragment van een 19de- of vroeg 20ste-eeuwse geglazuurde rioolbuis (WI-6 #003). De ketels van beide pijpen behoren tot basistype 3 van het classificatiesysteem van Duco dat een aantal varianten kent. 2. Zo heeft de ene pijp (WI-6 #001) een ovaalvormige ketel, een model dat gangbaar was in de tweede helft van de 18de eeuw. Het is geglaasd (gepolijst) exemplaar. Op de zijkant van de hiel staat een zijmerk, het wapen van Gouda, dat Goudse pijpen vanaf 1739 droegen, met daarboven de letter S. De pijp heeft als hielmerk de beeltenis van een schaatsenrijder. Met een datering in de tweede helft van de 18de eeuw moet de pijp zijn vervaardigd in de werkplaats van de Goudse pijpenmaker Joris de Liefde, werkzaam in de periode , of diens weduwe Anna Labij, die het bedrijf voortzette tot De tweede pijp behoort tot het bovenmaatse (overbelaste) model van basistype 3, waarvan de ketel naar onderen breder wordt en daardoor in verhouding tot het ovaalvorimge model bijna te groot lijkt. Deze variant is kenmerkend voor de eerste helft van de 19de eeuw. De datering kan worden aangescherpt op basis van het hielmerk. Het hielmerk GN gekroond oorspronkelijk van Gerrit Nobel werd van 1814 tot 1859 gebruikt door de Goudse pijpenmaker Adrianus Fransz. Sparnaaij, waarmee de pijp in de periode dateert. 4 7 Kleipijpen uit de 18de- 19de-eeuwse ophoging. Links een pijp uit de periode (WI-6 #001), rechts een exemplaar uit de periode (WI-6 #002) 2 Duco Duco 2003, 135, merk Duco 2003, 163, merk

11 5 Conclusies De Archeologische Begeleiding heeft aangetoond dat de natuurlijke bodemopbouw op deze locatie geheel intact was tot 4 m NAP. De gelaagdheid bestond uit de mariene kleiafzettingen van het Laagpakket van Wormer, gevolgd door verschillende fasen van veengroei uit de periode waarin het terrein verlandde. Sporen van overstromingen vanuit de rivier de Amstel zijn op deze locatie niet waargenomen. De afwezigheid van Amstel sedimenten wijst er op dat de locatie buiten de zone lag die tot de aanleg van dijken en polders in de Over Amstelpolder in de 17de eeuw bij extreem hoge waterstanden of stormvloeden bloot stond aan overstromingen. Dit bevestigt het begrenzingsbeeld van de overstromingszone dat uit het archeologisch onderzoek op het voormalige Luycksterrein aan de Overamstelstraat naar voren is gekomen. 5 Op die locatie waren tot op 35 m uit de huidige oever overstromingslagen met Amstelafzettingen aangetoond. Het profiel van de ligt tussen 114 en 121 m van de Amstel. Sporen van menselijke activiteit, bestaande uit ophogingslagen, lagen tussen 4,5 m NAP en 2 m NAP. Deze bovenste zone was zwaar verstoord door 19de-eeuwse bouwactiviteiten. Hiermee waren ook alle eventuele overblijfselen van de 17de-eeuwse buitenplaats Amstelburgt uitgewist. 5 Gawronski en Veerkamp

12 6 Literatuur Duco, D.H., De Nederlandse kleipijp. Handboek voor dateren en determineren. Leiden 1987 Duco, D.H., Merken en merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda. Amsterdam 2003 Gawronski, J. en J. Veerkamp, Het Luycksterrein. Inventariserend veldonderzoek Overamstelstraat (2004). (BMA AAR 26), Amsterdam 2008 Weerts, H., P. Cleveringa, W. Westerhoff en P. Vos, Nooit meer: Afzettingen van Duinkerke en Calais in: ARCHEObrief 2 (2006),

13 Bijlage 1 Sporen S NAP NAP beschrijving interpretatie > < vondstnr datering onder 1 6,00 m grijze klei, Laagpakket kleiafzetting 2 WI-4 van Wormer 2 5,70 m 6,00 m lichtbruin / beige gr verlandingsfase 1 3 WI-4 gelaagde klei met humeuze laagjes, doorworteld 3 5,60 m 5,70 m bruin rietveen veenlaag 2 4 WI-3 4 4,90 m 5,60 m bruin veen met wortels veenlaag 3 5 WI-3, WI-2 5 4,00 m 4,90 m bruin veen + stukjes veenlaag 4 6 WI-1, WI-2 berk / houtresten 6 3,00 m 4,00 m bruingrijs veen + zand + ophogingslaag 5 7 WI-5, WI puin 7 3,00 m bruin + geel zand, verstoring verstoring

14 Bijlage 2 Vondsten vnr (#) S N MAE object archeo materiaal kenmerken dev sys datering object eco: pollenmonster bovenkant: 4,30 m; OK 4,80 m eco: pollenmonster bovenkant: 4,80 m; OK 5,30 m eco: pollenmonster bovenkant: 2,25 m; OK 5,75 m eco: pollenmonster bovenkant: 5,70 m; OK 6,25 m roodbakkend: r slib kop rand porselein: geplooide wand p-kop China rookpijp ketel pijpaarde basistype 3, ovaal, gerookt, zm: WvG + S, hm: schaatsrijder, Joris de Liefde of wed Anna Labij, Duco 2003, 135, merk rookpijp ketel pijpaarde basistype 3, overbelast, zm: WvG, hm: GN gekroond , ws Adrianus Frensz. Sparnaaij, ; Duco 2003, 163, merk rioolpijp rand roodbakkend

15 Bijlage 3 beschrijving pollenbakken Beschrijving van de monsterbakken Dirk van Smeerdijk WI-1 Monsterbak: 50 x 15 x 4,5 cm Overlapping met bak W1-2 is 3 cm Bovenzijde monsterbak: 4,32 m NAP Onderzijde monsterbak: 4,82 m NAP 4,32 m 4,34 m veen met dunne wortels (?); S 6. 4,32 m - 4,34 m: aardewerk / tegelfragment 4,34 m: schelpfragment. 4,34 m: horizontaal liggend hout. 4,33 m 4,82 m veen, bruin; amorf; veel fijne wortels; S 5. Het veen is bij het afsnijden roodbruin, maar oxideert snel. 4,34 m - 4,47 m: dunne horizontale rietresten. 4,48 m - 4,50 m: stuk rood hout. 4,49 m: dunne houtige wortel. 4,59 m: horizontaal stuk rietwortel 4,67 m - 4,68 m: 4 mm dunne horizontale houtige wortel. WI-2 Monsterbak: 50 x 15 x 4,5 cm Overlapping met monsterbak W1-1 is 3 cm Overlapping met monsterbak W1-3 is 3 cm Bovenzijde monsterbak: 4,79 m NAP Onderzijde monsterbak: 5,29 m NAP 4,79 m 4,86 m veen, bruin; amorf; veel fijne wortels. 4,86 m 4,99 m veen, roodbruin (oxideert snel); amorf; veel fijne doorworteling. 4,87 m - 4,99 m: grove verticale doorworteling 4,92 m - 5,04 m: grove verticale doorworteling. 4,99 m 5,29 m veen, donker bruin; amorf; veel fijne wortels; veel doorworteling 5,17 m - 5,25 m: enkele rietresten, regelmatig verticale doorworteling 4,99 m: horizontale rietresten 5,01 m: horizontale rietresten 5,06 m: lange dunne horizontale doorworteling 5,09 m - 5,11 m: horizontaal hout 5,155 m - 5,195 m: rode plantenresten 5,17 m: horizontale wortelresten 5,17 m - 5,18 m: veel doorworteling 5,18 m - 5,25 m: verticale wortel 5,22 m - 5,25 m: veel fijne wortels 15

16 WI-3 Monsterbak: 50 x 15 x 4,5 cm Overlapping met monsterbak W1-2 is 3 cm Overlapping met monsterbak W1-4 is 6 cm Bovenzijde monsterbak: 5,26 m NAP Onderzijde monsterbak: 5,76 m NAP 5,26 m 5,56 m veen, bruin; amorf; veel fijne wortels; hier en daar grovere plantenresten; S 4. 5,34 m - 5,37 m: rode plantenresten 5,51 m / 5,52 m: rietresten. 5,56 m 5,61 m veen, donker bruin; grovere plantenresten; S 3, grens op 5,61 m vaag. 5,61 m 5,685 m veen, donker bruin; amorf; veel fijne wortels; S3, grens 5,685 m vaag 5,64 m: rietresten 5,635 m - 5,665 m: vertikaal riet 5,67 m: horizontaal riet 5,68 m: horizontaal riet met fijne wortels 5,685 m 5,70 m veen, bruin; amorf; wat rietresten; S3, grens op 5,70 m duidelijk. 5,70 m 5,76 m humeuze groenig grijze klei; kalkloos; S2, diverse plantenresten; lijkt doorgroeid. WI-4 Monsterbak: 50 x 15 x 4,5 cm Overlapping met monsterbak W1-3 is 6 cm Bovenzijde monsterbak: 5,70 m NAP Onderzijde monsterbak: 6,20 m NAP 5,70 m 5,72 m veen, veel rietresten; S 3. 5,72 m 5,75 m meer venig (bruin); S 3. 5,75 m 5,975 m bruinige zeer humeuze (venig) klei, horizontaal gelaagd; S 2. Afwisselend dunne kleilaagjes met zeer dunne humeuze laagjes, de kleiige laagjes bevatten een weinig kalk 5,95 m - 5,975 m: grijze klei wig. 5,975 m 6,00 m zeer humeuze klei: overgang van S 1 naar S 2. 6,00 m 6,05 m vette grijze klei; S 1; onregelmatig horizontaal liggend organisch (riet?) materiaal en houtig materiaal. 6,05 m 6,20 m vette grijze klei; S 1. 6,05 m - 6,08 m: onregelmatig horizontaal liggend organisch materiaal (riet?) 6,135 m - 6,15 m: houtig materiaal 6,145 m - 6,15 m: horizontaal houtig materiaal 6,15 m - 6,18 m: verticaal houtig materiaal 6,00 m - 6,08 m: zeer licht kalkhoudend 6,08 m - 6,115 m: licht kalkhoudend 6,115 m - 6,20 m: kalkhoudend. 16

17 AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) In druk verkrijgbaar Als PDF te downloaden op AAR 1 Wonen aan een wagenplein. AO Haarlemmerplein (2005). Amsterdam 2006 AAR 2 Tweede Kostverlorenkade. IVO (2006). Amsterdam 2006 AAR 3 Verschansen achter vuilnis. IVO Amstelstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 4 Scherven uit de Pottenbakkersgang. AO Westerstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 5 In de schaduw van de VOC. AO Rapenburg (2005). Amsterdam 2007 AAR 6 Beerputten en bedrijvigheid. AO Konijnenstraat (2003). Amsterdam 2007 AAR 7 Zerken en graven in de Nieuwezijds Kapel. IVO Rokin (2005). Amsterdam 2007 AAR 8 Opgraving van een mikwe in de Nieuwe Synagoge. Jonas Daniël Meijerplein (2006), Amsterdam 2007 AAR 9 De Hallen. IVO Bilderdijkkade (2006). Amsterdam 2006 AAR 10 Een fontein in de Buitensingel. AB Leidseplein (2006). Amsterdam 2006 AAR 11 Diemen Tolbrug. IVO Muiderstraatweg (2006). Amsterdam 2008 AAR 12 Boezemgemaal Halfweg. IVO Wethouder van Essenweg (2006). Amsterdam 2007 AAR 13 Frans Ottenstadion. IVO Amstelveenseweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 14 Archeologisch opgraving Vijzelstraat (2004). Amsterdam 2007 AAR 15 Aanplempingen in het IJ. AO Martelaarsgracht (2003). Amsterdam 2007 AAR 16 Schuilkerk de Papagaai. AO Kalverstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 17 De saillant van Het Blaauwhoofd. IVO Van Diemenstraat (2006). Amsterdam 2007 AAR 18 De noordwestelijke oever van Oostenburg. AO Oostenburgermiddenstraat (2006). Amsterdam 2006 AAR 19 Het Shell-terrein. IVO Grasweg (2004). Amsterdam 2007 AAR 20 Het RIVA-terrein. IVO Baarsjesweg (2005). Amsterdam 2008 AAR 21 De Ceintuurbaanpanden. AB Tweede Sweelinckstraat / Sint Willibrordusstraat (2006). Amsterdam 2008 AAR 22 Het Purperhoedenveem. AO Oudezijds Voorburgwal (2004). Amsterdam 2008 AAR 23 Noord/Zuidlijn, locatie Rokin. AB / AO Amsterdam 2007 AAR 24 Sportpark Ronald McDonald, IVO Zunderdorpergouw (2007). Amsterdam 2008 AAR 25 N 44, De Keyzer. IVO Czaar Peterstraat (2008). Amsterdam 2008 AAR 26 Het Luycksterrein. IVO Overamstelstraat (2004). Amsterdam 2008 AAR 27 Oranjerie in Frankendael. AO Middenweg (2003). Amsterdam 2008 AAR 28 Serviesgoed uit een 18de-eeuwse beerput. AO Derde Weteringdwarsstraat (2003). Amsterdam 2008 AAR 29 Profiel van de 17de-eeuwse stadswal. AB Marnixplein (2004). Amsterdam 2008 AAR 30 Bolwerk Oosterblokhuis. AO Prof. Tulpplein (2005). Amsterdam 2008 AAR 31 Van Amstelbocht tot Binnengasthuis. AO Oude Turfmarkt (2005). Amsterdam 2009 AAR 32 N 43 / Funenpark. AB Cruquiuskade (2008). Amsterdam 2009 AAR 33 Het gemeentearchief terrein. IVO Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 34 Spaarndammerdijk 320. IVO (2007). Amsterdam 2009 AAR 35 Wonen aan twee stegen. AO Paardenstraat (2004). Amsterdam

18 AAR 36 Een 17de-eeuwse beerput in de grachtengordel. AO Keizersgracht 355 (2005). Amsterdam 2009 AAR 37 Noordoosthoek van een 13de-eeuws verdedigingswerk. AO Nieuwezijds Kolk (2006). Amsterdam 2009 AAR 38 Een dam rond s Lands Dok. AO Marineterrein Kattenburgerstraat (2005). Amsterdam 2009 AAR 39 Rust en Werk. AB Amsteldijk 67 (2009). Amsterdam 2009 AAR 44 Kelderwoningen en een beerput in de Lastage. AO Nieuwe Jonkerstraat (2007). Amsterdam 2010 AAR 45 De Sint Anthoniespoort en de stadsmuur. AB Nieuwmarkt (2007). Amsterdam 2010 AAR 46 Boren voor de Bijenkorf, AB Noord/Zuidlijn Dam (2007). Amsterdam 2010 AAR 47 Spuistraat AO Spuistraat (2008). Amsterdam 2010 AAR 48 Sporen in de Suikerbakkerssteeg, AO OZ Voorburgwal (2008). Amsterdam 2010 AAR 49 Bewoning tussen Nes en stadswal, AO OZ Voorburgwal/Pieter Jacobsstraat (2005). Amsterdam 2010 AAR 50 Glasafval op het achtererf, AO Rozenstraat (2006). Amsterdam 2010 AAR 51 De Buiksloterbreek. IVO Marjoleinterrein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 52 Plavuizen in de Kalverstraat. AB Kalverstraat 151, Amsterdam (2008). Amsterdam 2010 AAR 53 Bolwerk Muiden. AB Sarphatistraat 470, Amsterdam (2010). Amsterdam 2010 AAR 54 Archeologische Signaleringskaart Amsterdam. Amsterdam 2010 AAR 55 Rozenstraat 194, AO, Amsterdam (2009). Amsterdam 2010 AAR 56 Bergbezinkbassin, AB Haarlemmerplein, Amsterdam (2010). Amsterdam 2011 AAR 57 De Nieuwe Ooster. IVO Rozenburghlaan, Amsterdam (2011). Amsterdam 2011 AAR 58 Ophogingen en bedrijfsafval VOC-werf. AB Oostenburg kavel 5, Amsterdam (2009). Amsterdam AAR 59 Van Buitenpolder tot Uilenburg. AO Oudeschans 5-11, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 60 Wonen achter de OZ Voorburgwal. AO OZ Armsteeg, Amsterdam (2008). Amsterdam 2011 AAR 61 Cluster Schievink. AO Rozenstraat 68-74, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 62 Beerput Spuistraat 30. AB, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 63 De 17de-eeuwse stadswal bij de Regulierspoort. AB Rembrandtplein, Amsterdam (2009). Amsterdam 2011 AAR 64 Van scheepshelling tot Koorndrager. AO Oudeschans 73-77, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 65 Op t Water gewonnen, AB Dam 2-4, Amsterdam (2009). Amsterdam 2012 AAR 66 De waterkelder van de Portugese Synagoge. AB Mr. Visserplein 3, Amsterdam (2010). Amsterdam 2012 AAR 67 Ons Genoegen, AO Elandsstraat 101, Amsterdam (2010). Amsterdam 2012 AAR 68 Oud Zunderdorp begraven achter de kerk. AB Begraafplaats Zunderdorp (2010). Amsterdam 2012 AAR 69 Marine Etablissement Amsterdam. IVO Kattenburgerstraat, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 70 Sporen van het 16de-eeuwse landelijke gebied buiten het Singel. AB Herengracht 74-78, Amsterdam (2010). Amsterdam 2013 AAR 71 Een beerput van welgestelden in de Amsterdamse grachtengordel AO Herengracht 12, Amsterdam (2006). Amsterdam 2013 AAR 72 Menselijke skeletten in een steeg in Nieuwendam. AB Nieuwendammerdijk , Amsterdam (2011). Amsterdam 2013 AAR 73 Tussen Nieuwezijds Voor- en Achterburgwal. AB Spuistraat 3A/Nieuwezijds Voorburgwal 16, Amsterdam Amsterdam 2013 AAR 74 Aanplemping in de Amstelbocht. AB Diepriool Nieuwe Doelenstraat, Amsterdam ( ). Amsterdam 2013 AAR 75 Heiligeweg 32. AB Heiligeweg 32, Amsterdam (2012). Amsterdam 2013 AAR 76. AB Wibautstraat 198 e.v., Amsterdam (2013). Amsterdam

19 Colofon AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 76 Amsterdam 2013 ISSN: Tekst: Redactie: Veldwerk: Tekeningen: Foto s: Vondstdeterminatie: Beschrijving pollenbakken: Vormgeving: Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena Jerzy Gawronski Ranjith Jayasena, Peter Kranendonk, Ronald Klein Ranjith Jayasena Ranjith Jayasena, (veld), Ron Tousain (object) Ranjith Jayasena Dirk van Smeerdijk BMA,, 2013 Postbus 10718, 1001 ES Amsterdam, Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BMA. BMA aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. 19