Module Ethologie. -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl. De CO 2

Transcriptie

1 Module Ethologie De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl Cert. no. CC /NL

2 Colofon Auteur Esther van Schuur Henriëtte van Grinsven Marianne de Jonge Marieke Poort Redactie Clazien Rodenburg, Tekstbureau RoMein Beeldverwerking ARKA Media BV Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Tweede druk, Ontwikkelcentrum, Nederland info@ontwikkelcentrum.nl Internet: Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.

3 Inhoudsopgave Inleiding 6 Hoofdstuk 1 Gedrag Oriëntatie Prikkels Gedragsleer Gedragingen Gedragsonderzoek Samenvatting Opdracht 22 Begrippenlijst 23 Hoofdstuk 2 Natuurlijk gedrag Oriëntatie Natuurlijke gedragingen Conflictgedrag Samenleven Samenvatting Opdracht 41 Begrippenlijst 41 Hoofdstuk 3 Communicatie van de hond Oriëntatie Lichaamstaal De hond van top tot teen De stem Spelgedrag Samenleven in een groep Angst en agressie Stress Samenvatting Opdracht 66 Begrippenlijst 67

4 Hoofdstuk 4 Communicatie van de kat Oriëntatie Lichaamstaal De kat van top tot teen De stem Angst en agressie Stress Samenvatting Opdracht 83 Begrippenlijst 83 Hoofdstuk 5 Stress Oriëntatie Vormen van stress Het ontstaan van stress Tekenen van stress Handelen bij stress Samenvatting Opdracht 97 Begrippenlijst 98 Hoofdstuk 6 Afwijkend gedrag Oriëntatie Afwijkend gedrag Afwijkende gedragingen Gedragsmatige en medische oorzaken Samenvatting Opdracht 108 Begrippenlijst 109 Hoofdstuk 7 Leerprincipes Oriëntatie Leertheorieën Manieren van leren Invloed op het leerproces Samenvatting Opdracht 121 Begrippenlijst 122

5 Hoofdstuk 8 Socialiseren Oriëntatie Gewenning en socialiseren Levensfasen Socialiseren Tam maken Samenvatting Opdracht 135 Begrippenlijst 136 Hoofdstuk 9 Trainen Oriëntatie Dieren trainen Beloning en correctie Methoden Trainingsbeginselen Een goede training Ongewenst gedrag Samenvatting Opdracht 158 Begrippenlijst 159 Hoofdstuk 10 Gedrag in de praktijk Oriëntatie Stress in de praktijk Stressverlagende maatregelen Pijn Behandeling van pijn Castratie en gedrag Samenvatting Opdracht 182 Begrippenlijst 183

6 Inleiding KWALIFICATIEDOSSIER DIERVERZORGING De module Ethologie is onderdeel van een serie modulen binnen het thema 'Verzorging' voor het kwalificatiedossier 'Dierverzorging'. De inhoud van deze module sluit aan bij het Basisdeel, Kerntaak 1 'Zorgdragen voor dieren' (B1-K1) van dit kwalificatiedossier. ETHOLOGIE Ethologie noem je ook wel gedragsleer. Als je dieren professioneel wilt kunnen verzorgen, is kennis van de ethologie van die dieren noodzakelijk. Deze module gaat over natuurlijk en afwijkend gedrag van dieren. Natuurlijk gedrag is bijvoorbeeld voedsel zoeken of nakomelingen verdedigen. Als een dier zijn natuurlijke gedrag niet kan uitvoeren, gaat het afwijkend gedrag vertonen. Hiermee vertelt het dier je eigenlijk dat het niet gelukkig is. De module gaat ook over hoe dieren leren. Daarnaast lees je over de basis van het trainen van dieren, zodat je een dier kunt trainen om bepaald gedrag te laten zien. De module bestaat uit tien hoofdstukken die samen de ethologie van verschillende diersoorten behandelen met de nadruk op honden en katten. HOOFDSTUKKEN 1 TOT EN MET 6 Hoofdstuk 1 gaat over wat gedrag is en wat de oorzaken ervan zijn. Door goed te kijken naar het gedrag van een dier, krijg je er een indruk van hoe het zijn leefomgeving ervaart. Om te overleven als individu, maar ook als groep dieren of diersoort, vertonen dieren natuurlijk gedrag. Dit gedrag is aangepast aan de natuurlijke omstandigheden waarin dieren leven. Hierover gaat hoofdstuk 2. Om huisdieren te kunnen begrijpen en beter met hen te kunnen communiceren, moet je hun taal begrijpen. In hoofdstuk 3 leer je de hondentaal begrijpen en in hoofdstuk 4 de kattentaal. Wat is stress, wat doe je als een dier stress ervaart en hoe voorkom je stress bij dieren? In hoofdstuk 5 vind je antwoord op deze vragen. Hoofdstuk 6 bespreekt het verschil tussen natuurlijk en afwijkend gedrag. HOOFDSTUKKEN 7 TOT EN MET 9 De manieren waarop dieren kunnen leren en de theorieën die hierover zijn bedacht, worden besproken in hoofdstuk 7. Jonge dieren leren veel van hun moeder, maar bij huisdieren moeten wij mensen er ook voor zorgen dat dieren al op jonge leeftijd leren omgaan met onze leefomgeving. In Hoofdstuk 8 lees je op welke leeftijd dieren het beste leren en hoe je zorgt dat het dier zich thuis gaat voelen in de menselijke wereld. Hoofdstuk 9 behandelt de basisprincipes waarmee je een dier kunt trainen. HOOFDSTUK 10 Het laatste hoofdstuk laat je zien hoe je ervoor kunt zorgen dat het dier op zijn gemak is en zich zo goed mogelijk gedraagt. Dit doe je door er rekening mee te houden dat een dier iets eng of juist leuk vindt. Het is daarvoor belangrijk om te begrijpen hoe een dier zich voelt als het naar de dierenarts, een pension of bijvoorbeeld een trimsalon gaat.

7 VERDIEPINGSSTOF Sommige onderdelen in deze module hebben een oranje kopje en een plusteken. Het gaat dan om 'plusstof', bedoeld voor leerlingen die onderwijs volgen op niveau 4. Veel leerplezier! De auteurs

8 Leerdoelen Aan het eind van dit hoofdstuk heb je de volgende leerdoelen behaald. Je kunt vertellen wat gedrag is. Je kunt uitleggen waar het gedrag van een dier vanaf hangt. Je kunt vertellen wat ethologie betekent. Je kunt het verschil noemen tussen aangeboren, aangeleerd en geschoold gedrag. Je kunt gedragingen onderverdelen. Je kunt omschrijven hoe waarnemingen van gedragsonderzoek weergegeven kunnen worden.

9 HoofDSTuk 1 Gedrag 1.1 ORIËNTATIE Hé, jij daar, gedraag je! Dat hoor je vast wel eens. Een goede reactie daarop is: Dat doe ik toch. Wat je doet, zoals je zit en handelt, dat is namelijk gedrag. In dit hoofdstuk leer je wat gedrag is en wat de oorzaken ervan zijn. Ook leer je over soorten gedrag, gevoelens en persoonlijke aanpassing. Door goed te kijken naar het gedrag van een dier, zie je hoe het zijn leefomgeving ervaart. Als een dier beperkt wordt in zijn natuurlijke gedrag, kan het gefrustreerd of verveeld raken en afwijkend gedrag laten zien. Natuurlijk én afwijkend gedrag zijn aanwijzingen voor het welzijn van een dier.

10 10 Gedrag 1.2 PRIKKELS Reactie REAGEREN OP PRIKKELS Het gedrag van een dier bestaat uit alles wat het doet, alle waarneembare activiteiten. Deze activiteiten zijn reacties op prikkels. Of een prikkel ook echt tot een gedrag leidt, hangt af van de motivatie van het dier en de situatie waarin het de prikkel krijgt. Prikkel Afb. 1.3 Als een konijn waarneemt dat het donker wordt, zoekt het zijn hol op. PRIKKELS Prikkels zijn veranderingen die direct bepaald gedrag veroorzaken. De zintuigen en sensoren in het lichaam nemen de prikkels waar, waarna de hersenen ze verwerken. De hersenen filteren eerst de waargenomen informatie. Daarna besluiten ze of er een reactie moet volgen, en zo ja, wat voor gedrag dat dan moet zijn. Voorbeelden van prikkels zijn veranderingen in de omgeving zoals temperatuur, licht en geluid. De zintuigen nemen deze prikkels waar. Oren nemen bijvoorbeeld geluiden waar en ogen licht. Als een konijn waarneemt dat het donker wordt, zoekt het zijn hol op. Het donker worden is de prikkel, het opzoeken van het hol is het daaropvolgende gedrag. Andere voorbeelden van uitwendige prikkels zijn geur en smaak. Als de tong van een kat iets bitters proeft, stopt hij met eten. De prikkel is de bittere smaak, het gedrag is stoppen met eten. Fysiologische motivatie MOTIVATIE Fysiologische motivatie is eigenlijk een prikkel vanuit het lichaam zelf. Honger en dorst zijn voorbeelden van motivatie. Als een dier net heeft gegeten, zal het niet meteen weer gaan jagen. Er is dan geen motivatie om een nieuwe prooi te vangen. Een hond die sterk aan zijn eigenaar is gehecht en bang is om alleen te zijn, heeft een hoge motivatie om bij zijn eigenaar te blijven. Als de eigenaar van huis gaat, doet de hond er alles aan om hem achterna te kunnen gaan. Maar ook het opgerekt raken van de blaaswand geeft een motivatie: een dier voelt dan aandrang om te plassen. Bij een binnenkat zorgt dit voor motivatie om de kattenbak op te zoeken. context CONTEXT Of een prikkel en motivatie tot bepaald gedrag leiden, hangt ook af van de situatie (context).een kat met een lege maag (hoge motivatie tot eet- en jachtgedrag) ziet een muis lopen (prikkel). Tegelijkertijd ziet de kat een grote hond aankomen. De situatie is nu voor de kat niet veilig genoeg om achter de muis aan te gaan. In deze context zal de kat niet gaan jagen. Een ander voorbeeld zie je in de fokkerij. Om te zorgen dat twee dieren met elkaar paren is een geschikte partner nodig (prikkel). Of de dieren paringsbereid zijn, is afhankelijk van hun geslachtshormonen (fysiologische motivatie). Als er veel onrust of stress is, zal er meestal geen paring plaatsvinden. In een omgeving waar de dieren zich op hun gemak voelen, is de kans op een paring veel groter.

11 Gedrag 11 Sleutelprikkel Sperren Kindchen-schema SLEUTELPRIKKEL Een sleutelprikkel is een prikkel die de doorslag geeft bij het ontstaan van gedrag. Door sleutelprikkels komt gedrag tot uiting. Als een jonge vogel de bek opent (spert) is dit een sleutelprikkel voor de oudervogels tot het zoeken van voedsel en voeren van hun jong(en). Ook het uiterlijk van jonge dieren of baby s is een sleutelprikkel. Het ronde gezicht met bolle wangen, de grote ogen en het mollige lichaampje maken een baby schattig. Hierdoor willen de meeste mensen een baby verzorgen en vertroetelen. Dit heet het Kindchen-schema. Afb. 1.4 De ronde, bolle vormen van een jong dier zijn sleutelprikkels voor de ouders om de jongen te willen verzorgen. Ephert GEDRAGINGEN EN SLEUTELPRIKKELS, FILM VAN TINBERGEN WIST JE DAT? NOBELPRIJS Gedragsonderzoeker Nico Tinbergen won in 1973 samen met Konrad Lorenz en Karl von Frisch de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde. Deze drie wetenschappers wonnen de prijs voor het baanbrekende onderzoek naar het gedrag van sociale dieren.

12 12 Gedrag Supranormale prikkel SUPRANORMALE PRIKKEL Een supranormale prikkel is een overdreven sleutelprikkel die sterker gedrag opwekt dan de normale prikkel. De gedragsonderzoeker Nico Tinbergen heeft veel onderzoek bij scholeksters gedaan. Deze vogels leggen gestippelde eieren. Uit zijn onderzoek bleek dat vrouwtjes in de broedtijd gaan broeden als ze een gestippeld ei zien (sleutelprikkel). Hij legde nagemaakte extra grote gestippelde eieren bij de eigen eieren van de scholekster. Het bleek dat scholekstervrouwtjes een voorkeur hadden voor de grotere gestippelde eieren. De drang om te broeden werd door dat grote ei nog meer versterkt. De scholekster broedde liever het grotere ei uit dan haar eigen eieren. Het grote ei was een supranormale prikkel voor de scholekster. Afb. 1.5 Een scholekster geeft de voorkeur aan een extra groot ei. Dit grote ei wekt sterker broedgedrag op dan de normale eieren. Gemma stekelenburg Gebruik van supranormale prikkels In de reclamewereld wordt vaak gebruikt gemaakt van supranormale prikkels. Zo verkopen auto s beter als ze extra glimmen. Ook in de natuur worden supranormale prikkels gebruikt. De koekoek legt bijvoorbeeld eieren in de nesten van kleinere vogels, die het ei dan uitbroeden. Het ei komt altijd eerder uit dan de eigen eieren van de pleegouders. Zodra het koekoeksjong uit het ei kruipt, begint het zijn pleegouders om eten te vragen. Als de andere eieren uitkomen, duwt het koekoeksjong de jongen uit het nest, zodat ze sterven. De sleutelprikkel voor de ouders om eten te zoeken voor een jong is de rode keel van het jong als deze zijn bek open heeft. De grote bek van het koekoeksjong zorgt ervoor dat de pleegouders extra hard werken om eten te

13 Gedrag 13 verzamelen. De grote bek van de koekoek is dus een supranormale prikkel voor de pleegouders. Afb. 1.6 Het sperren van de grote rode bek van een koekoeksjong is een supranormale prikkel voor de pleegouders. Drempelwaarde Individuele variatie DREMPELWAARDE Dieren krijgen de hele dag allerlei inwendige en uitwendige prikkels, maar ze hebben een soort 'filter', waardoor ze niet op alle prikkels hoeven te reageren. Denk maar eens aan jezelf: reageer jij op alle geluiden in de klas? Dit filter noem je de drempelwaarde. Deze waarde is de minimale intensiteit of heftigheid die prikkels moeten hebben, voordat er een reactie op komt. Vergelijk het maar met de dam van een stuwmeer. Een stuwmeer stroomt pas over (reactie), als het water een bepaald niveau heeft bereikt (drempelwaarde) en over de dam stroomt. Ook een dier geeft pas een reactie als de drempelwaarde is bereikt. Niet elk dier heeft dezelfde drempelwaarde. Net zoals jij eerder of juist later reageert op bepaalde prikkels dan een klasgenoot. Deze verschillen (variatie) in reactie noem je individuele variatie. Dit is het verschil dat je per afzonderlijk dier kunt zien in het reageren op inwendige en uitwendige prikkels. De drempelwaarde kan ook per situatie anders zijn. Zo zal een hond in een vreemde ruimte (bijvoorbeeld de dierenartsenpraktijk) vaak anders reageren op het geblaf van andere honden dan wanneer hij in het park loopt. Afb. 1.7

14 14 Gedrag VRAGEN 1. Van welke factoren hangt het af of een prikkel bij een dier tot gedrag leidt? 2. Hoe ontstaat gedrag? 3. In welk voorbeeld wordt een supranormale prikkel gebruikt? A. Het dragen van een coltrui door die leuke jongen uit je klas. B. Een leeuw die met zijn dikke vacht een grote kraag vormt. C. Je buurmeisje dat vuurrode lippenstift op heeft. D. Een hert dat een prachtig groot gewei draagt. 4. Wat is de drempelwaarde? 1.3 GEDRAGSLEER Ethologie Biotoop GEDRAG EN DIERSOORTEN Gedragsleer noem je ook wel ethologie. Ethologie houdt zich bezig met het gedrag van dieren of mensen. Biologen kijken vooral naar de oorzaken en de functies van gedrag. Als je het gedrag van dieren wilt begrijpen, moet je niet alleen goed naar dieren kijken. Het is ook belangrijk dat je weet uit welke leefomgeving (biotoop) een dier van nature afkomstig is. Om een hond beter te begrijpen, moet je bijvoorbeeld meer weten over de leefomgeving en het gedrag van de wolf. De hond heeft zich sinds de afstamming van de wolf wel verder ontwikkeld. Het gedrag van de wolf en de hond kun je daarom niet zomaar met elkaar vergelijken. Elke diersoort heeft zijn eigen taal en gedragingen. Gedrag kun je verdelen in: aangeboren gedrag ofwel instinctief gedrag; aangeleerd gedrag ofwel ervaringsgedrag; geschoold gedrag ofwel getraind gedrag. Aangeboren gedrag Instinctieg gedrag Soortspecifiek Aangeboren of instinctief gedrag Een deel van de gedragingen van een dier is al ingebouwd bij de geboorte. Dit noem je aangeboren gedrag of instinctief gedrag. Het instinct vormt eigenlijk het geheugen van de soort. Dat geheugen wordt van generatie op generatie via de genen doorgegeven aan de nakomelingen. Zo erven honingbijen het instinct om naar bloemen te vliegen om daaruit nectar en pollen op te nemen. Wilde ganzen hebben het instinct om elke winter naar het zuiden te trekken, ook zonder dat hun ouders hun dat hebben geleerd. Instinctief gedrag is soortspecifiek en ook dieren die zonder soortgenoten opgroeien laten dat gedrag zien. Het instinctieve gedrag ontwikkelt zich langzaam in de

15 Gedrag 15 Evolutie loop van de evolutie. Het is niet altijd bij de geboorte al zichtbaar. Voortplantingsgedrag zie je bijvoorbeeld pas als een dier geslachtsrijp is. AANGEBOREN GEDRAG BIJ BIGGEN Aangeleerd gedrag Ervaringsgedrag Aangeleerd gedrag of ervaringsgedrag Een dier doet ook ervaringen op: het leert daardoor bepaald gedrag aan. Dit gedrag heet aangeleerd gedrag of ervaringsgedrag. De aanleg voor dit leergedrag is wel weer erfelijk bepaald. Niet elke diersoort kan evenveel leren. Als je een hond ineens op een andere plaats voert, gaat hij de volgende voerronde al snel op de nieuwe voerplaats kijken. Een schildpad moet je vaker op een nieuwe plek voeren, voordat hij ook op die plek gaat kijken. Een schildpad heeft dus meer ervaringen nodig om te leren. Geschoold gedrag Getraind gedrag Afb. 1.8 Bij zadelmak maken van paarden onderdruk je aangeboren gedrag door training. Geschoold of getraind gedrag Geschoold gedrag is gedrag dat de mens een dier heeft aangeleerd. Je noemt dit ook wel getraind gedrag. Dit gedrag kan een versterking zijn van aangeboren of aangeleerd gedrag. Zo kan een paard dat uit ervaring heeft geleerd dat hij ergens overheen kan springen, leren steeds hoger te springen als de ruiter dat van hem vraagt. Ook kun je bijvoorbeeld een hond leren om te gaan zitten door hem elke keer te belonen als hij gaat zitten. Daarna kun je er het commando zit aan koppelen. Geschoold gedrag kan ook een onderdrukking van aangeboren of aangeleerd gedrag zijn. Paarden zadelmak maken is hiervan een voorbeeld. Paarden willen iets wat op hun rug drukt er instinctief afgooien. Bij zadelmak maken onderdruk je dit aangeboren gedrag door training. Ook voor het trainen van gedrag is erfelijke aanleg voor dat gedrag gewenst. Zonder erfelijke aanleg gaat het veel moeizamer. Een kat kan wel leren apporteren, maar een jachthond leert dat makkelijker en sneller. UIT DE PRAKTIJK LEREN APPORTEREN Soms is de werkelijkheid anders dan de theorie. De meeste katten leren niet zo makkelijk apporteren, maar er zijn uitzonderingen. Sommige katten apporteren zelfs zonder dat ze hier bewust op getraind zijn! Voor kittens die merken dat hun speeltje weggegooid wordt als ze het naar hun baasje brengen, is dat soms reden genoeg om het speeltje opnieuw te brengen. ONDERVERDELEN VAN GEDRAG Vaak is de grens tussen aangeboren, aangeleerd en geschoold gedrag niet helemaal duidelijk. Er zijn bijvoorbeeld gedragingen die wel aangeboren zijn, maar die door ervaringen van het dier worden verbeterd. Zo heeft een kat

16 16 Gedrag het instinct om achter bewegende dieren aan te gaan, maar het werkelijk vangen van een muis moet een kitten leren door veel te oefenen. Ook kan een dier zichzelf kunstjes aanleren. Dit heet dan niet geschoold gedrag, omdat het dier het zichzelf heeft aangeleerd. Een voorbeeld is een hond die zichzelf heeft geleerd in drukke situaties een pootje op je been te leggen. De hond heeft uit ervaring geleerd dat hij onder zulke omstandigheden toch (positieve) aandacht kan krijgen door een pootje te geven. VRAGEN 5. In welke drie categorieën kun je gedrag verdelen? 6. Wat voor soort gedrag laat een reu zien die zijn poot optilt om te plassen? A. aangeboren of instinctief gedrag B. aangeleerd gedrag of ervaringsgedrag C. geschoold of getraind gedrag 7. Wat voor soort gedrag laat een kat zien die kort voordat hij wordt gevoerd begint te miauwen? A. aangeboren of instinctief gedrag B. aangeleerd gedrag of ervaringsgedrag C. geschoold of getraind gedrag 1.4 GEDRAGINGEN Gedragselement GEDRAGSELEMENTEN Gedrag van dieren is opgebouwd uit verschillende gedragselementen. Een gedragselement is een bepaalde handeling die het dier uitvoert, zoals kauwen, en liggen. Een gedragselement kun je beschrijven in vaststaande patronen van houdingen en bewegingen. Kauwen omschrijf je bijvoorbeeld als: op- en neergaande bewegingen van de kaken, met voedsel in de mond'. En liggen als: een lichaamshouding op een ondergrond, zonder te steunen op handen of poten. GEDRAGSSYSTEMEN Als je gedrag beter gaat bekijken, zie je dat bepaalde gedragselementen bij elkaar horen en steeds na elkaar worden uitgevoerd. Deze handelingen heb- Afb. 1.9 Eten is een voorbeeld van een gedragssysteem.