12. Verkaveling haaks op hoofdstructuur

Transcriptie

1 Bijlagen Landschapstypen I Het bekengebied / de Zuidwesthoek II Gaasterland III Kleigebied / voormalige Middelzee IV Laagveen V Merengebied VI Noordelijke wouden 113

2 12. Verkaveling haaks op hoofdstructuur 114

3 I HET BEKENGEBIED / DE ZUIDOOSTHOEK Het bekengebied in het zuidoosten van Friesland is een uitloper van het Drents Plateau en bestaat uit een ondergrond van dekzand, op basis van keileem. In het gebied is een aantal parallelle zandruggen te onderscheiden, die van noordoost naar zuidwest lopen. Deze zandruggen zijn hier de structuurdragende elementen. Ze worden gescheiden door de brede beekdalen van de Boorne of het Koningsdiep, de Tjonger of de Kuinder, en de Linde. De eerste bewoners in dit gebied vestigden zich langs de oevers van deze beken, maar door verveningen en maaivelddaling werden de leefomstandigheden steeds slechter en schoven de dorpen op naar de hoogten van de zandruggen. De belangrijkste wegen in dit gebied zijn te vinden op de zandruggen en benadrukken daarmee de noordoost zuidwest structuur. Het gebied wordt gekenmerkt door: afwisseling van open, halfopen tot besloten landschap; hoofdstructuur bepaald door overwegend open brede beekdalen in de midden- en benedenlopen met parallel daaraan de zandruggen met bebouwing en met van beplanting voorziene hoofdwegen. verkavelingrichting is haaks op de hoofdwegen, veelal van beplanting voorzien (afb. 12) afwisseling van rationele regelmatige structuren en plaatselijke onregelmatige structuren plaatselijke reliëfverschillen specifieke vormen van kleinschalige esstructuren, structurerende elementen als bossen/natuurterreinen, beken, vaarten, wijken, landgoederen, (hout)wallen, houtsingels, bosstroken pingoruïnes, lint- en vaartdorpen, (afb. 13) wegen en paden met laanbeplanting 13. Lippenhuizen lintdorp Lippenhuizen lintdorp 115

4 14. Oudemirdum: veel variatie, maar aan de basis als structurerende element de stuwwallen 116 Onder Oudemirdum: veel variatie, maar aan de basis als structurerende element de stuwwallen (afb. 13)

5 II GAASTERLAND Gaasterland is gelegen in het zuidwesten van Friesland. Het aanzicht en de opbouw van dit gebied is bepaald door de reliëfvorming uit de Saalien ijstijd. Nadat de ijslagen gesmolten waren, bleven opgestuwde lagen keileem achter. In Gaasterland zijn zo verschillende keileemruggen ontstaan. Deze hoogten hebben het gebied lang tegen de zee beschermd. Doordat de Zuiderzee wel delen keileem heeft weggeslagen zijn steile kliffen ontstaan. Gaasterland staat tegenwoordig niet alleen bekend vanwege de hoogteverschillen maar ook vanwege de bossen. Deze zijn vanaf de zestiende eeuw op schrale heide- en zandgronden aangeplant. De belangrijkste wegen van dit gebied zijn gevormd langs hoogten en hebben een licht bochtig karakter. aardkundige elementen (stuwwallen en klif kusten), wegen, paden, kanalen, vaarten en dijken (afb. 14, 15) contrast tussen hoger gelegen beboste en de lager gelegen open delen (polders en IJsselmeer) aanwezige esstructuren afwisseling van grasland, akkerbouw Het gebied wordt gekenmerkt door: besloten kleinschalig, deels half-open tot open landschap met plaatselijk grootschalige vergezichten op het IJsselmeer afwisseling van reliëf en schaal, en verscheidenheid aan structurerende elementen als bos, beplantingen, nder oudemirdum 15. Oudemirdum 117

6 16. Omgeving Huns bij Hûns met naast de hoofdweg een kleinschalige structuur Het aanzicht op het terpdorp Hûns

7 III KLEIGEBIED / VOORMALIGE MIDDELZEE Het kleigebied omvat een groot gebied langs de kust in Friesland: Westergo, Oostergo en het bedijkingenlandschap. Dit gebied is sterk beïnvloed door inbraken van de zee. Westergo en Oostergo zijn door hun vruchtbare kleigronden al in de eeuwen voor de jaartelling belangrijke vestigingsgebieden. De (eerste) bewoning vindt plaats op de hogere kwelderruggen. Op de lagere kleigronden wordt voornamelijk vee gehouden. Om zich te wapenen tegen gevaren van de zee verhoogden de bewoners allereerst hun huizen en door de aaneenschakeling van deze huizen onstonden de eerste terpdorpen. Zo ontwikkelde zich een kleinschalige en onregelmatige structuur. Dit kleinschalige karakter is nog goed te zien aan de wegen (afb. 16, 17). Er is een dichtheid aan wegen, die gezamenlijk de verspreid liggende dorpen ontsluiten. Het gebied van de voormalige Middelzee heeft weliswaar eveneens een zeekleibodem, maar toont verder andere kenmerken dan de kleigebieden van Westergo en Oostergo. De geschiedenis van het gebied komt neer op een opeenvolging van aanslibbingen en inpolderingen. De eerste afsluitingen van de Middelzee begonnen vanaf de elfde eeuw. Het Bildt werd pas vanaf 1505 ingepolderd en is nooit intensief bewoond geweest maar werd wel een belangrijk landbouwgebied (met name pootaardappels). Het gebied is systematisch in cultuur gebracht. Dit is te zien aan de systematische verkaveling met overwegend rechte wegen. Het gebied wordt gekenmerkt door: open en grootschalig met structurerende elementen als dijken, kwelderwallen, slenken, terpen, paden, eendenkooien, vaarten onregelmatige blokverkaveling met plaatselijk bijzondere verkavelingvormen (afb. 18, 19) beplanting puntvormig geconcentreerd rondom boerderijen en dorpen, langs hoofdontsluitingswegen, kwelderwallen en randen van de Middelzee aanwezigheid van grasland in lagere delen en akker- en tuinbouw op de kwelderwallen, in voormalige Middelzee rationele verkaveling, ondersteund door wegenstructuur 18. St Jacobi en St Annaparochie 19. De rationele rechte verkaveling in de voormalige middelzee 119

8 20. Gebied rond Warniahuizen, ten zuiden van de Veenhoop, met open graslanden, watergebieden (petgaten) en verspreide bebouwing ebied rond Warniahuizen, ten zuiden van de Veenhoop, met open graslanden, watergebieden (petgaten) en verspreide 120 ebouwing (19)

9 IV LAAGVEEN Het laagveengebied ligt in het midden van Friesland. In de vroege Middeleeuwen bestond dit gebied vermoedelijk nog uit hoogveen. Waarschijnlijk vond toen al op kleine schaal turfwinning plaats. Maar de woonomstandigheden waren er slecht, mede door ontwatering en bodemdaling. Pas in de achttiende eeuw begonnen hier grootschalige veenactiviteiten, waarbij het veen van onder de waterspiegel werd weggebaggerd. Dit leidde tot de vorming van enorme plassen. In een aantal gevallen zijn ze drooggemaakt, maar nog altijd bestaat het gebied uit grote petgatencomplexen (bijvoorbeeld de Rottige Meenthe en de Deelen). Het gebied wordt gekenmerkt door: grootschalige open ruimten begrensd door bebouwings- en beplantingslinten langs wegen, vaarten en plaatselijke beeklopen nadrukkelijke aanwezigheid van lineaire structuren van beeklopen, wegdorpen, vaarten en dijken opstrekkende strokenverkaveling haaks op ontginningsassen, vaak in een waaiervormig patroon incidentele groene verdichtingen door moerasgebieden, boselementen en verlande petgaten verspreide bebouwing langs wegen en vaarten aanwezigheid van overwegend open graslanden, grazige natuurgebieden en petgaten (afb. 20, 21) opvallende aanwezigheid van hoogteverschillen in maaiveld en waterniveaus 21. De Veenhoop, met petgaten 121

10 22. Grote waterwegen 122

11 V MERENGEBIED Het Merengebied vormt een duidelijk te onderscheiden gebied in Friesland en bestond oorspronkelijk uit hoogveen. Door ontginningswerkzaamheden daalde de bodem snel en overstroomde zeewater het gebied. Het gezakte veen werd met een kleilaag bedekt. De nieuwe ontginningen en zoutwinningen resulteerden in de vorming van de huidige meren. Door de waterrijkdom is het gebied tot aan de twintigste eeuw slecht bewoonbaar geweest. Er zijn dan ook maar weinig wegen in het gebied aangelegd Het gebied wordt gekenmerkt door: grootschalige openheid en weidsheid, met een grote afwisseling tussen overwegend grasland, natuur en water van gevarieerde omvang water met oeverbegroeiing (rietkragen) langs meren, vaarten en kanalen (afb. 22) ondergeschikte puntvormige verdichtingen (vaart)dorpen, (agrarische) bebouwing met erfbeplanting onregelmatige, opstrekkende strokenverkaveling, stelsel van mieden op vaarten en instekend miedwegenpatroon van hemdijken en slaperdijken, herkenbaar heid van ingepolderde boezemlanden met binnendijken (afb. 23) aanwezigheid van grasland 23. Op de dijk bij Pikemar pikemar 123

12 op de dijk bij het Pykemar 24. Omgeving Twijzelerheide met houtwallen en elsensingels, pingoruines en een smalle strokenverkaveling Omgeving Twijzelerheide met houtwallen en elsensingels, pingoruines en een smalle strokenverkaveling 124

13 op de dijk bij het Pykemar VI NOORDELIJKE WOUDEN Ten zuiden van de noordoostelijke kleigronden liggen de Noordelijke Wouden. In de laatste ijstijd is hier een dikke laag dekzand afgezet. Hierdoor is een licht reliëf ontstaan. Het gebied bestaat uit hoge en droge zandgronden en lagere, natte gronden. Op de hogere gronden werden om weilanden aarden wallen opgeworpen waarop bomen werden geplant. Deze houtwallen zorgden ervoor dat het vee afgebakend was en tegen de wind beschermd werd. Op de natte gronden groeiden elzensingels, nadat het overtollig water door sloten werd afgevoerd. De houtwallen en elzensingels vormen een herkenbaar (geometrisch) verkavelingspatroon. Hiertussen liggen lager gelegen hooilanden, die vaak dienst doen als natuurreservaat. Het gebied wordt ook gekenmerkt door een groot aantal pingoruïnes. Dit zijn overblijfselen van een pingo (een heuvel die in de ijstijd ontstaan is doordat ondergronds ijs de bodem heeft opgedrukt). Wat overblijft is een ringvormig gat dat vaak is opgevuld met (smelt)water. Andere kenmerken zijn: kleinschalig patroon van lintbebouwing, houtwallen (hege dyken), elzensingels, met daartussen geleidelijke overgangen naar open enclaves (mieden en hooilanden) en plaatselijk esgronden (afb. 24) relatief dicht netwerk van houtwallen en elzensingels afwisseling van schaal en (beperkt) reliëf opstrekkende stroken met gevarieerde lengte-, breedte verhoudingen van gemiddeld 4:1 à 5:1 tot (plaatselijk on-) regelmatige blokverkaveling structurerende elementen als beplantingen, aardkundige elementen (pingoruïnes, dobben), lintdorpen, wegen en paden met laanbeplanting (afb. 25) specifieke vormen van esstructuren geving Twijzelerheide met houtwallen en elsensingels, pingoruines en een smalle strokenverkavelin Wedze in de omgeving van Twijzel, weg met laanbeplanting en kleinschalige strokenverkaveling 25. De Wedze in de omgeving van Twijzel, weg met laanbeplanting en kleinschalige strokenverkaveling 125