Nederlands tussen Duits en Engels Stand van zaken en onderzoeksperspectieven

Transcriptie

1

2 Nederlands tussen Duits en Engels Stand van zaken en onderzoeksperspectieven Matthias Hüning Freie Universität Berlin - A Germanic Sandwich - Oldenburg, 17 september 2010 Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 2

3 De Sandwich-reeks 2005 Berlin Matthias Hüning, Ulrike Vogl, Ton van der Wouden & Arie Verhagen (red.), Nederlands tussen Duits en Engels. Handelingen van de workshop op 30-9 en aan de Freie Universität Berlin. Leiden: SNL, 2006 [SNL-reeks 15] Sheffield Special van het tijdschrift Journal of Germanic Linguistics; te verschijnen in 2011 (gastredactie: Roel Vismans, Matthias Hüning & Fred Weerman) Oldenburg 2012?? Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 3

4 Germanistiek? Nieuwe belangstelling voor 'germanistiek' (in brede zin)? Recent voorbeeld: Antje Dammel, Sebastian Kürschner & Damaris Nübling (red.) (2010): Kontrastive Germanistische Linguistik. 2 delen. Hildesheim, Zürich, New York: Georg Olms Verlag [= Germanistische Linguistik, ). 'Seit einigen Jahrzehnten wird Germanistik immer mehr als Teutonistik verstanden und in Opposition zu Niederlandistik, Anglistik, Skandinavistik etc. gesehen. Früher beinhaltete die Germanistik selbstverständlich auch sprachvergleichende Untersuchungen, so wie dies für die Romanistik heute noch gilt.' (Dammel/Kürschner/Nübling 2010, Vorwort) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 4

5 Vergelijkende taalkundige benaderingen Taaltypologie Contrastieve taalkunde Historisch-vergelijkende taalkunde Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 5

6 Historisch-vergelijkende taalkunde Indo-Europees Germaans Oost-Germaans Noord-Germaans West-Germaans Gotisch Zweeds Noors Deens IJslands Engels Fries Nederlands Duits Afrikaans Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 6

7 Taaltypologie Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 7

8 Contrastieve taalkunde Mother tongue (L1) Target language (L2) Transfer analysis Predictions about learner language Error analysis Learner language (Interlanguage) Het model van James (1994) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 8

9 Contrastieve taalkunde Definitie: 'In brief, then, contrastive linguistics is an area of linguistics in which a linguistic theory is applied to a comparative description of two or more languages, which need not be genetically or typologically related. The success of these comparisons is strictly dependent on the theory applied.' (Krzeszowski 1990: 10) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 9

10 Vergelijkende taalkundige benaderingen Taaltypologie Contrastieve taalkunde Historisch-vergelijkende taalkunde Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 10

11 Contrastieve taalkunde en taaltypologie Hawkins, John A. (1986): A Comparative Typology of English and German. Unifying the Contrasts. London & Syndney: Croom Helm. 'The chief novelty of our approach lies first in its attempt to consider two whole languages from a typological-universal point of view; and second in the search for unifying generalisations that underlie the variation between the major portions of two languages.' König, Ekkehard & Volker Gast (2007): Understanding English- German Contrasts. Berlin: Erich Schmidt Verlag (Grundlagen der Anglistik und Amerikanistik, 29). Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 11

12 Tertium comparationis De basis voor vergelijking 'All comparisons involve the basic assumption that the objects to be compared share something in common, against which differences can be stated. This common platform of reference is called tertium comparationis. [...] Depending on the platform of reference (or tertium comparationis) which we adopt, the same objects turn out to be either similar or different.' (Krzeszowski 1990: 15) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 12

13 Vergelijkende taalkundige benaderingen Taaltypologie Contrastieve taalkunde Nederlands tussen Duits en Engels Historisch-vergelijkende taalkunde Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 13

14 Het geografische aspect Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 14

15 Een grote lijn? 'Er is in de geschiedenis van de drie germaanse talen een grote lijn waar te nemen, waarlangs elk van de drie zich heeft verwijderd van het gemeenschappelijk punt van uitgang. De afstand die het heden van het oudgermaanse verleden scheidt, is niet bij alle drie gelijk.' (Van Haeringen 1956: 22) Germaans? Duits Nederlands Engels Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 15

16 Deflexie 'Het overgrote deel van de veranderingen die het Nederlands de laatste duizend jaar of meer heeft meegemaakt, is in feite rechtstreeks of indirect het gevolg van deze deflectie.' (Van der Horst 2004: 53) Verschillen in de graad van deflexie als oorzaak voor het 'Van Haeringen-patroon' Achterliggende oorzaak: taalcontact? (Weerman 2006) Taalcontact impliceert tweedetaalverwerving. Tweedetaalverwerving kan met name het inflectionele systeem corrumperen. Taalleerders vallen terug op een default bij onduidelijkheid in de input. De schaal van taalcontact in de geschiedenis van de wording van de betrokken standaardtalen is: Engels > Nederlands > Duits. Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 16

17 Deflexie Onderzoeksstrategie 'If a pattern for some particular fact, which at first sight is not at all related to inflection, shows up where Dutch is in between English and German, there is good reason to see if this fact could not be related to deflection (ultimately reducible to language contact).' (Weerman 2006: Abstract) Weerman het 'arbitraire pronomen' men Audring genussystemen Hüning/Schlücker/Schuster A+N-verbindingen (samenstellingen vs. woordgroep als benoemingseenheid) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 17

18 De richting van taalverandering Teleologische interpretatie van taalverandering? Deflexie als een 'drift'-verschijnsel 'The drift of a language is constituted by the unconscious selection on the part of its speakers of those individual variations that are cumulative in some special direction.' (Sapir 1921: 155) Taalveranderingstheorie Rudi Keller (1990) en zijn 'invisible hand theory' taal en talige structuren (en de verandering daarvan) als cumulatief effect van individuele menselijke handelingen die (tenminste gedeeltelijk) vergelijkbaar gemotiveerd zijn Illustratie: 10 Minuten vor dem Centre Pompidou (Nickl 1980, en vgl. Keller 1990: 30/1) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 18

19 Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 19

20 Het stamboommodel: divergentie Indo-Europees Germaans Oost-Germaans Noord-Germaans West-Germaans Gotisch Zweeds Noors Deens IJslands Engels Fries Nederlands Duits Afrikaans Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 20

21 Convergentie Heine, Bernd & Tania Kuteva (2006): The Changing Languages of Europe. Oxford: Oxford University Press. convergentie door taalcontact > 'linguistic area Europe' 'Europäischer Sprachbund' / 'Standard Average European' (König, Haspelmath, Van der Auwera) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 21

22 Convergentie in de woordenschat Convergentie door leenwoorden (vooral uit het Latijn, het Frans of het Engels) europeanismen / internationalismen Convergentie door ontleende affixen voorbeeld prefixen/prefixoiden: ante-, anti-, astro-, auto-, bi-, biblio-, bio-, contra-, cosmo-, eco-, ex-, extra-, fysio-, hydro-, hyper-, hypo-, inter-, macro-, maxi-, micro-, mini-, mono-, muli-, neo-, non-, onmi-, paleo-, pan-, para-, pluri-, poly-, post-, pre-, pro-, pseudo-, psycho-, radio-, sub-, super-, tele-, thermo-, trans-, ultra-, uni-, video-,... Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 22

23 Computergestuurd samengestelde adjectieven van het type computergestuurd met de structuur [N + volt. deelw.] A (vgl. Hüning & Schlücker 2010) enorme productiviteit in de afgelopen decennia: 'het Nederlands wordt bedolven onder een lawine van zulke samenstellingen' (Van der Horst & Van der Horst 1999: 339; vgl. ook Van den Toorn 1984) vergelijkbare constateringen voor het Duits o.a. bij Wils (1986) groot spectrum aan betekenismogelijkheden: instrumenteel: watergekoelde motor / wassergekühlter Motor finaal: toekomstgericht beleid / zukunftsgerichtete Politik locatief: boomgerijpte perziken / baumgereifte Pfirsiche etc.... Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 23

24 Computergestuurd 'Ten aanzien van de samenstelling mag ik niet voorby hier te waarschuwen tegen eene nieuw ingedrongene en aan het Engelsch ontleende woordkoppeling, als b.voorb. wolkgetopte bergen. Dit is volstrekt onhollandsch en onduldbare wanspraak. De Engelschman spreekt zoo in zijne ongeregelde en uit allerlei talen saamgevloeide dialekt, cloudtopt, Hellgoverned, lovewounded [...]' (Bilderdijk 1826: 408) Middelnederlandse voorbeelden godgelaten, bloetdronken, godevolen, huusbakken Moderne naaimachines in Germaanse talen Nederlands: computergestuurde naaimachine, Duits: computergesteuerte Nähmaschine, Deens: computerstyret symaskine, Noors: komputerstyrt symaskin, Engels: computercontrolled sewing machine Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 24

25 Replicatie 'Grammatical replication is a process whereby a language, called the replica language (R), creates a new grammatical structure (Rx) on the model of some structure (Mx) of another language, called the model language (M). It concerns meanings and the structures associated with them, but not forms, that is, phonetic substance is not involved. Grammatical replication contrasts with lexical replication, that is, with the replication of lexical structures (usually referred to as calquing or loanshift), and both contrast with borrowing, which in our terminology concerns phonetic substance, that is, either sounds of form-meaning units such as morphemes, words, or larger entities.' (Heine & Kuteva 2006: 49) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 25

26 Replicatie ontlening ('borrowing'; lat. fenestera > venster, engl. manager > manager) replicatie grammaticale replicatie lexicale replicatie leenvertalingen ('calquing'; wolkenkrabber < skyscraper) ontleende betekenissen ('loanshift'; vgl. muis) 'Still, borrowing and replication are not always independent of one another [...] it may also happen that borrowing provides a basis for replication' (Heine & Kuteva 2006: 72) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 26

27 Conclusie 'In modern comparatief theoretisch onderzoek wordt even makkelijk het Nederlands vergeleken met het Chinees en het Warlpiri. Typologen zullen vandaag de dag hun schouders ophalen bij een synchrone vergelijking van drie nauw gerelateerde talen. Volgens mij heeft een onderneming als die van Van Haeringen uit 1956 toch nog steeds zin. Niet als we uitsluitend synchroon te werk gaan. Dan is een vergelijking met het Chinees en het Warlpiri net zo legitiem. De diachrone ontwikkeling van nauw verwante talen in verschillende richting en in verschillend tempo kan ons evenwel op het spoor zetten van wat achter het taalsysteem zit op een manier die niet mogelijk is in strikt comparatief of typologisch onderzoek.' (Weerman 2006: 44) Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 27

28 Literatuur Coseriu, Eugenio (1974): Synchronie, Diachronie und Geschichte. Das Problem des Sprachwandels. München: Wilhelm Fink Verlag. Croft, William (2001): Radical construction grammar. Syntactic theory in typological perspective. Oxford: Oxford University Press. Dammel, Antje; Sebastian Kürschner & Damaris Nübling (red.) (2010): Kontrastive Germanistische Linguistik. 2 Teilbände. Hildesheim, Zürich, New York: Georg Olms Verlag (= Germanistische Linguistik, ). Haeringen, C. B. van (1956): Nederlands tussen Duits en Engels. 2de druk [z.j.]. Den Haag: Servire. Hawkins, John A. (1986): A Comparative Typology of English and German. Unifying the Contrasts. London & Syndney: Croom Helm. Heine, Bernd & Tania Kuteva (2006): The Changing Languages of Europe. Oxford: Oxford University Press. Horst, Joop M. van der (2004): Kroniek van de taalkunde 2002/2003. Neerlandica Extra Muros 42 (1), Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 28

29 Literatuur Horst, Joop van der & Kees van der Horst (1999): Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw. Den Haag, Antwerpen: Sdu Uitgevers, Standaard Uitgeverij. Hüning, Matthias & Barbara Schlücker (2010): Konvergenz und Divergenz in der Wortbildung. Komposition im Niederländischen und im Deutschen. In: Antje Dammel; Sebastian Kürschner & Damaris Nübling (red.), Kontrastive Germanistische Linguistik. 2 Teilbände. Hildesheim, Zürich, New York: Georg Olms Verlag, (= Germanistische Linguistik, ). Hüning, Matthias; Ulrike Vogl; Ton van der Wouden & Arie Verhagen (red.) (2006): Nederlands tussen Duits en Engels. Handelingen van de workshop op 30 september en 1 oktober 2005 aan de Freie Universität Berlin. Leiden: SNL. Keller, Rudi (1990): Sprachwandel. Tübingen: Francke Verlag (UTB für Wissenschaft, Uni-Taschenbücher, 1567). König, Ekkehard (1990): Kontrastive Linguistik als Komplement zur Typologie. In: Claus Gnutzmann (red.), Kontrastive Linguistik. Frankfurt am Main, Bern, New York, Paris: Peter Lang, Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 29

30 Literatuur König, Ekkehard & Volker Gast (2007): Understanding English-German Contrasts. Berlin: Erich Schmidt Verlag. Krzeszowski, Tomasz P. (1990): Contrasting Languages. The Scope of Contrastive Linguistics. Berlin, New York: Mouton de Gruyter. Nickl, Hans (1980): 10 Minuten vor dem Centre Pompidou. Bauwelt (40/41), Sapir, Edward (1921): Language. An introduction to the study of speech. New York: Harcourt, Brace. Toorn, M. C. van den (1984): Van godevolen tot computergestuurd. Spektator 13 (6), Weerman, Fred (2006): It's the economy, stupid! Een vergelijkende blik op men en man. In: Matthias Hüning, et al. (red.), Nederlands tussen Duits en Engels. Handelingen van de workshop op 30 september en 1 oktober 2005 aan de Freie Universität Berlin. Leiden: SNL, Wilss, Wolfram (1986): Wortbildungstendenzen in der deutschen Gegenwartssprache. Theoretische Grundlagen - Beschreibung - Anwendung. Tübingen: Gunter Narr Verlag. Matthias Hüning Nederlands tussen Duits en Engels 30