Intimiteit, seksualiteit en kanker bij vrouwen

Transcriptie

1 Intimiteit, seksualiteit en kanker bij vrouwen Wij praten erover! En u? Hier komt titel van persbericht Pagina 1

2 1. Voorwoord Deze informatiebrochure gaat over intimiteit, seksualiteit en kanker en is ontwikkeld voor vrouwen met kanker én voor hun partners. Intimiteit, seksualiteit en kanker lijkt op het eerste zicht misschien een vreemde combinatie. Bij intimiteit en seksualiteit wordt namelijk gedacht aan ontspanning en plezier, terwijl kanker net het tegenovergestelde beeld oproept. Toch horen intimiteit en seksualiteit bij het leven van alledag. Het is mogelijk dat dit naar de achtergrond schuift omdat de behandeling alle energie vraagt. Ook na de behandeling duurt het vaak enige tijd alvorens er weer seksueel contact is. Het hervatten van het seksuele leven na kanker is geen makkelijke opgave. U moet het eigen lichaam weer ontdekken en nagaan welke mogelijkheden er nog zijn. Voor veel mensen is dit een lange, moeizame periode vol problemen en twijfels. In onze maatschappij heerst daarenboven de opvatting dat seks een spontaan gegeven is. Tijdens of na een kankerbehandeling is dit helemaal niet vanzelfsprekend. Ook het uiten van intimiteit wordt gemakkelijk verwaarloosd. Toch zijn knuffelen, omhelzen en aanraken erg belangrijk en is intimiteit, meer nog dan seksualiteit, een belangrijke uiting van steun. In deze informatiebrochure bespreken we welke veranderingen kanker en de verschillende behandelingen op seksueel gebied kunnen teweeg brengen. Hierna komen de veranderingen op vlak van seksualiteit aan bod en besteden we aandacht aan hoe u kan vrijen tijdens of na de behandeling. We sluiten af met een aantal raadgevingen als seks echt een probleem wordt. Via deze weg willen wij, het Medisch Team en het Oncologisch Psychosociaal Team, u en uw partner aanmoedigen om hierover met elkaar te praten of om een hulpverlener in vertrouwen te nemen. 2. Wat kan er op seksueel gebied veranderen tijdens en na de behandeling? Kanker is niet één ziekte maar meer dan honderd verschillende ziekten. Elk type kanker is anders en heeft andere gevolgen voor het dagelijkse leven. Bovendien heeft iedereen verschillende noden en verwachtingen op vlak van seksualiteit. Het is dus onmogelijk om te voorspellen hoe en in welke mate de ziekte zelf de seksualiteitsbeleving zal beïnvloeden. De veranderingen op seksueel gebied worden veroorzaakt door verschillende factoren. Het zijn vooral de behandeling en de hiermee gepaard gaande bijwerkingen die de voornaamste rol spelen. Heelkunde Heelkunde blijft één van de belangrijkste behandelmethodes voor kanker. Hoewel de technieken de laatste jaren enorm verbeterd zijn en meer sparende ingrepen worden uitgevoerd, blijft een operatie een drastische ingreep. Dit is nog meer het geval wanneer er sprake is van verminking en/of verlies van lichaamsfuncties. Lichamelijke gevolgen De operatie kan een rechtstreekse impact hebben op seksualiteit. Om seksueel opgewonden te geraken en te blijven is een goed functionerend zenuwstelsel noodzakelijk. De zenuwbanen in het bekken kunnen door een operatie beschadigd worden. Dit kan bij vrouwen ertoe leiden dat de vagina minder vochtig wordt waardoor Pagina 2

3 geslachtsgemeenschap pijnlijk of zelfs onmogelijk wordt. Beschadiging onder in de buik betekent echter niet dat u geen seksuele opwinding meer kunt ervaren. De gevoelszenuwen lopen namelijk niet door dit gebied en kunnen bijgevolg nog volledig intact zijn. Het is wel mogelijk dat gevoelloosheid optreedt aan de binnenkant van de dijen en de schaamlippen. Naast het zenuwstelsel hebben we ook geslachtshormonen nodig om seksueel opgewonden te worden. Bij het vrijen zijn naast het zenuwstelsel en de geslachtshormonen eveneens tal van spieren betrokken. Wanneer bepaalde zenuwen beschadigd zijn, is het mogelijk dat het samentrekken van spieren en het aangename gevoel dat daarmee gepaard gaat (het orgasme) verandert bij mensen die een behandeling voor kanker achter de rug hebben. Ook wanneer de geslachtsorganen (gedeeltelijk) veranderd zijn kan het orgasme anders aanvoelen. Psychische gevolgen De lichamelijke gevolgen van een operatie zijn meestal van blijvende aard. Herstel van functies valt niet altijd te verwachten. Dit zorgt er soms voor dat het beeld dat u heeft over zijn/haar lichaam verandert. Wijzigingen in het lichaamsbeeld maakt dat u schrik kan krijgen om afgewezen te worden, u zich niet meer geliefd of begeerd voelt, u zich vervreemd voelt van zichzelf, u zich onaantrekkelijk voelt, u zich lichamelijke minder verzorgt, Het is dan ook begrijpelijk dat veranderingen in het zelfbeeld een invloed hebben op de seksualiteit. Radiotherapie Radiotherapie maakt gebruik van radioactieve stralen. Deze straling heeft tot doel kankercellen te vernietigen. Helaas is het niet altijd mogelijk om dit effect te beperken tot de tumor zelf waardoor ook omliggende weefsels getroffen worden. Dit leidt tot bijwerkingen die direct of indirect een negatieve invloed kunnen hebben op het seksueel functioneren. Lichamelijke gevolgen Wanneer eierstokken bestraald worden kan dit ertoe leiden dat, afhankelijk van de plaats en de hoeveelheid bestraling, de hormoonproductie wordt uitgeschakeld. Het wegvallen van de functie van de eierstokken leidt tot een plotse overgang die gepaard gaat met vele verschijnselen (opvliegers, nachtelijk zweten, onregelmatige menstruatie, ) die ervoor kunnen zorgen dat zin in seks vermindert en klaarkomen moeilijker wordt. Bestraling van de onderbuik (bvb. baarmoeder, blaas, darmen, ) of inwendige bestraling van de vagina kan eveneens de vaginawand aantasten. Deze wordt stugger en het slijmvlies wordt dunner waardoor de vaginawand gevoelig en kwetsbaar wordt. Hierdoor kunnen gemakkelijk bloedingen en ontstekingen ontstaan. Op lange termijn kunnen de weefsels verlittekenen en hun elasticiteit verliezen waardoor geslachtsgemeenschap pijnlijk wordt. Het kan ook gebeuren dat de schedewanden verkleven waardoor gemeenschap niet meer of nauwelijks mogelijk is. Psychische gevolgen De markeringen die op uw lichaam worden aangebracht, kunnen een invloed hebben op uw zelf- en lichaamsbeeld. Bijwerkingen van de behandeling kunnen een negatieve impact hebben op uw seksueel verlangen. Pagina 3

4 Chemotherapie Chemotherapie is een behandeling met celdodende of celdelingremmende medicatie (cytostatica). Helaas tasten deze medicijnen niet enkel de kankercellen aan. Ze remmen eveneens de groei van gezonde cellen wat gepaard kan gaan met een aantal vervelende bijwerkingen als vermoeidheid, misselijkheid, braken, haaruitval, verandering aan de gevoelszenuwen, aantasting van de slijmvliezen. Lichamelijke gevolgen Veel vormen van chemotherapie zorgen ervoor dat de eierstokken tijdelijk of permanent beschadigd worden waardoor ze minder hormonen produceren. Hierdoor kan de menstruatie onregelmatig worden of tijdelijk uitblijven. Ook is het mogelijk dat u vervroegd in de overgang komt. Verschijnselen die daarbij kunnen horen zijn een droge vagina, een gevoel dat de schede te nauw is, een onregelmatig menstruatiepatroon, Psychische gevolgen Meestal is de zin om te vrijen op het moment van de behandeling volledig afwezig. Misselijkheid en braken slorpen alle energie op en kunnen bijgevolg een negatieve impact hebben op seksualiteitsbeleving. Misselijkheid en braken zijn tegenwoordig goed met medicatie te behandelen. Hiernaast hebben vele mensen na chemotherapie het ook moeilijk met hun uiterlijk: kaalheid, gewichtsverlies en huiduitslag spelen hierbij een rol. Vooral in seksuele situaties kan dit ervoor zorgen dat u zich schaamt. De zin om te vrijen komt vaak pas terug wanneer de behandeling volledig achter de rug is. Hormoontherapie Bij een aantal tumoren wordt een hormoonbehandeling voorgeschreven. Hierbij worden chemische substanties toegediend die sterk gelijken op de natuurlijke hormonen. Als deze medicatie wordt toegediend, wordt de werking van de natuurlijke hormonen geblokkeerd en zo wordt de groei van de kankercellen vertraagd of gestopt. Lichamelijke gevolgen Hormoontherapie wordt bij vrouwen voornamelijk gebruikt bij borst- en baarmoederkanker. Dit komt omdat kankercellen van de borst en baarmoeder gevoelig zijn voor oestrogenen. Hormoontherapie heeft als doel dat de eierstokken (tijdelijk) uitgeschakeld worden zodat er geen oestrogeen meer wordt aangemaakt die de tumorcellen kan stimuleren tot groei. Dit heeft als gevolg dat de patiënt (tijdelijk) kunstmatig in de overgang wordt gebracht. Voor een hormoongevoelige borstkanker kan dit betekenen dat de groei van de tumor stopt en dat deze zelfs kleiner kan worden. Psychische gevolgen Een behandeling met hormoontherapie kan wel ten koste gaan van de zin om te vrijen en het vermogen om een orgasme te beleven. De lichamelijke veranderingen kunnen eveneens uw zelf- en lichaamsbeeld beïnvloeden. Pagina 4

5 3. Wat zijn de gevolgen voor de seksualiteit en wat is er aan te doen? Droge vagina Na de behandeling is het mogelijk dat uw vagina minder of niet meer vochtig wordt terwijl u wel seksueel opgewonden bent. TIP: Maak gebruik van een vaginale bevochtiger of gebruik een glijmiddel bij betrekkingen. Een vaginale bevochtiger zorgt ervoor dat het vaginale weefsel meerdere uren bevochtigd wordt. Beide zijn vrij verkrijgbaar in de supermarkt of de apotheek en zijn kleur- en reukloos. TIP: Neem wat meer tijd voor het voorspel. Pijn bij geslachtsgemeenschap Dit kan het gevolg zijn van verschillende oorzaken: Urineweginfectie of vaginale schimmelinfectie TIP: Ga langs bij uw gynaecoloog om mogelijke andere lichamelijke oorzaken van uw pijn te laten nakijken. Pijnlijke littekens of een verandering van de vorm van de vagina TIP: Probeer eens een glijmiddel. TIP: Pijnlijke littekens en een veranderde vorm van de vagina kan chirurgisch behandeld worden. Bespreek dit met uw arts. Pijn door verkleving van de vaginawanden TIP: Dit vermindert door regelmatig geslachtsgemeenschap te hebben. Eveneens valt te overwegen uw vagina toegankelijk te houden met een dilatator. Indien u hierover meer informatie wenst kan u hiervoor contact opnemen met de sociaal verpleegkundige (Linde Houbracken 053/ ). Wanneer lichamelijke oorzaken uitgesloten of behandeld zijn TIP: Zoek samen met uw partner naar een prettige, niet-pijnlijke houding. Het is mogelijk dat de penis hierdoor minder diep komt of beter past en voor het krijgen van een orgasme maakt het meestal niet uit. TIP: Zoek hulp bij een psycholoog. Het is mogelijk dat u in een vicieuze cirkel zit. Geslachtsgemeenschap is pijnlijk (geweest), dit maakt u meer gespannen en hierdoor ervaart u de volgende keer dat u geslachtsgemeenschap heeft nog meer pijn. TIP: Het leren controleren van de bekkenbodemspieren kan u helpen om te ontspannen. Dit kan aangeleerd worden door een kinesist(e). Pagina 5

6 Onvruchtbaarheid Er zijn bepaalde kankers (gynaecologische kankers) die een verminderde tot volledige onvruchtbaarheid kunnen veroorzaken. De kanker kan de hormonale balans verstoren en zo tot onvruchtbaarheid leiden. De behandelingen (zoals radiotherapie, chemotherapie en hormoontherapie) hebben een nefaste invloed op de vruchtbaarheid. Bestraling van het volledige lichaam, de buik of het bekken veroorzaakt schade aan de eierstokken. Bij chemotherapie zal de invloed op de vruchtbaarheid afhangen van het soort geneesmiddel, de totale dosis, de leeftijd en het geslacht van de patiënt. Wanneer een vrouw behandeld wordt met chemotherapie kan dit de eierstokken beschadigen. Dit kan leiden tot een vroegtijdige uitputting van de eicellen en/of een vroegtijdige menopauze. Hormoontherapie zal de werking van de eierstokken uitschakelen of verminderen. TIP: Ondanks de invloed van kanker op onvruchtbaarheid, wordt het gebruik van voorbehoedsmiddelen aanbevolen. Wanneer u onvruchtbaar bent geworden door uw ziekte of behandeling kan dit gepaard gaan met gevoelens van verlies. Hiernaast kan verlies van vruchtbaarheid ook een negatieve invloed hebben op het gevoel van eigenwaarde, op het gevoel van vrouw-zijn en daarmee ook het seksueel functioneren beïnvloeden. TIP: Tegenwoordig zijn er verschillende mogelijkheden om de fertiliteit van vrouwelijke patiënten te bewaren. Wat nog mogelijk is in termen van eigen kinderen, moet u bespreken met uw arts. Overgangsklachten Wanneer de vrouwelijke geslachtshormonen wegvallen als gevolg van de behandeling kan u, indien u nog jong bent, last krijgen van overgangsklachten zoals opvliegers, nachtelijk zweten, moeheid, depressieve gevoelens, gejaagdheid en onregelmatige menstruaties. TIP: Overgangsverschijnselen kunnen goed opgevangen worden met behulp van hormoonvervangende medicatie.!! Niet aangewezen bij hormoongevoelige kankers. Praat hierover met uw arts! Vermindering of afwezigheid van verlangen of opwinding Veel vrouwen ervaren een verminderd seksueel verlangen tijdens of na de behandeling. Dit wordt zowel rechtstreeks (via hormonale veranderingen) als onrechtstreeks (via de bijwerkingen van de behandeling) beïnvloed. TIP: Wacht niet op een spontane, lichamelijke reactie, maar stel u open voor seksuele prikkels. Door te knuffelen of vrijen en het ervaren van intimiteit kan een seksuele reactie zich ontwikkelen. TIP: Neem voldoende tijd bij het vrijen om uw seksuele prikkeling te stimuleren of maatregelen te treffen om uw klachten te verminderen. TIP: Maak ook tijd voor intimiteit. Doe iets leuk samen, plan een afspraakje en investeer in jullie relatie. Pagina 6

7 Veranderd uiterlijk Wanneer uw lichaam door de behandeling veranderd is, is het mogelijk dat u gevoelens van onzekerheid en/of schaamte ervaart. TIP: Praat hierover met uw partner. Vaak hebben partners het hier minder moeilijk mee dan verwacht. TIP: Vrij met gedimd licht indien u zich hier beter bij voelt. Het kan helpend zijn om iets van kledij aan te houden tijdens het vrijen wanneer u zich schaamt over bijvoorbeeld littekens. TIP: Besteedt extra aandacht aan uw uiterlijk of maak gebruik van hulpmiddelen zoals een pruik of aangepaste make-up. Deze kunnen uiterlijke veranderingen goed camoufleren en u extra zelfvertrouwen geven. In dit ziekenhuis worden workshops georganiseerd waarin u leert de nevenwerkingen van de behandeling te maskeren. U kan zich hiervoor inschrijven via de sociaal verpleegkundige. 4. Belangrijk om te weten Zowel tijdens een bestralings- als een chemotherapiekuur is er medisch gezien geen enkel bezwaar tegen geslachtsgemeenschap of masturbatie, zolang dit geen bloedingen en/of pijn veroorzaakt. Ook orale seks is toegelaten. Het is wel bijna zeker dat uw partner zal vinden dat u anders ruikt en smaakt. U bent niet radioactief door bestraling, ook niet na een inwendige bestraling. Het is nog niet duidelijk of en hoelang vaginaal vocht sporen van cytostatica kunnen bevatten. Het is wel nodig om voorbehoedsmiddelen te (blijven) gebruiken wanneer u op een vruchtbare leeftijd bent omdat het soms niet helemaal duidelijk is of door de behandeling de eierstokken volledig of gedeeltelijk uitgeschakeld zijn. Kanker in de buurt van geslachtsorganen kan niet door geslachtsgemeenschap veroorzaakt worden. In dit opzicht is er geen enkele reden om seksueel contact te vermijden. Bij het ontstaan van baarmoederhalskanker en schaamlipkanker speelt een seksueel overdraagbaar virus (HPV) wel een aanzienlijke rol. Voor meer informatie neemt u best contact op met uw arts. De zin in seks en de seksuele capaciteiten zijn niet meer zo vanzelfsprekend als voordien. Het is erg belangrijk om aan uw partner te vertellen waar u behoefte aan heeft en wat nog mogelijk en plezierig is. Op die manier voorkomt u teleurstellingen. Tijdens de behandeling kan lichamelijk contact zorgen voor een gevoel van geborgenheid en warmte. Seksualiteit kan een andere betekenis krijgen dan voorheen. Ook is het mogelijk dat u en uw partner anders gaan denken over de betekenis van seks. Praat hier met uw partner over. Seks is niet enkel geslachtsgemeenschap. Strelen of kussen is ook seksueel contact. Soms wordt niet meer in seksualiteit geïnvesteerd omdat geslachtsgemeenschap onmogelijk is. Besef dat u, ondanks uw lichamelijke conditie, altijd een prettig gevoel kunt ontlenen aan lichamelijk contact met anderen. Bovendien investeert u op die manier in de toekomst van uw relatie. Bedenk ook dat er niet zoiets is als normale of goede seks. Alles is goed zolang u en uw partner ervan kunnen genieten. Pagina 7

8 5. Nog enkele tips De confrontatie met kanker verandert veel in uw leven en gaat vaak gepaard met ingrijpende lichamelijke en psychische veranderingen. Voor sommige mensen zijn de gevolgen zo ingrijpend dat zij seksualiteit (tijdelijk) niet meer als een deel van hun leven willen of kunnen zien. Wij raden u aan om pas opnieuw met seksueel contact te beginnen wanneer u hier zelf behoefte aan heeft. Neem uw tijd ook al is dit langer dan dat u aanvankelijk gedacht had. Wanneer u zich opnieuw klaar voelt voor seksueel contact, is het vaak niet eenvoudig om de draad weer op te pakken. Hiernaast is ook niet altijd duidelijk wat er op seksueel gebied precies veranderd is. Na verloop van tijd komt u er misschien achter dat u niet meer kan vrijen zoals vroeger. Dit betekent dat u afscheid moet nemen van de seksualiteit die u gewend was. Dit is voor sommige mensen erg moeilijk en kan gepaard gaan met een soort rouwproces. Hiernaast houdt dit ook in dat u op seksueel gebied opnieuw moet beginnen en dat kost tijd. Het is belangrijk dat u probeert om niet krampachtig vast te houden aan de manier waarop u voor uw ziekte vrijde maar dat u nagaat wat er nu wel nog kan en prettig is. Wij geven hier alvast enkele tips waar u verder op kan bouwen. Voorbereiding op het vrijen Soms moet u bepaalde voorbereidingen treffen of zijn bepaalde hulpmiddelen nodig alvorens u geslachtsgemeenschap kan hebben. Bijvoorbeeld wanneer uw vagina niet meer (voldoende) vochtig wordt. U kan van dit voorbereidende werk een intieme vorm van samenzijn maken. Sommige mensen doen die voorbereidingen liever zelf. In dat geval is het goed om dit aan de ander te laten weten zodat die zich niet afgewezen voelt. Het bespreken van uw zorgen, het begrip van de partner, het gebruik maken van fantasie en de durf om te experimenteren zullen sterk bepalen hoe u en uw partner het vrijen zullen beleven. Dit vraagt wel een goed samenspel en daarom ook veel oefening. Ontspanning Wanneer u gespannen bent, staat dit prettig vrijen in de weg. U maakt zich misschien zorgen dat het vrijen pijn zal doen. Misschien vraagt u zich af of uw partner u wel nog aantrekkelijk vindt? Praat hierover met uw partner. Ontspanningsoefeningen kunnen ook helpen. Tijdens dergelijke oefeningen leert u hoe dat u uw lichaam kan ontspannen. Mogelijks zorgen ontspanningsoefeningen er ook voor dat u opnieuw meer waardering en vertrouwen krijgt in uw lichaam. Andere suggesties zijn een massage, een bad, samen naar een romantische of erotische film kijken of naar mooie muziek luisteren. Opnieuw de eerste keer De kans dat het de eerste keer niet fantastisch verloopt is reëel. Laat echter niet te snel de moed zakken. Alle begin is moeilijk en u moet weten dat u tijd nodig heeft om weer opnieuw te leren genieten van seksueel contact. Omdat er waarschijnlijk veel veranderd is in uw lichamelijke gevoelens en mogelijkheden is het belangrijk dat u het in het begin rustig aan doet. Probeer echter veel te experimenteren met houdingen en activiteiten tijdens het vrijen en hierover met uw partner te praten over wat aangenaam aanvoelt en wat niet. Andere seksuele mogelijkheden Om uw eigen seksuele mogelijkheden na te gaan kan u naar uw eigen lichaam kijken of het aanraken. Op die manier kan u uw lichaam opnieuw leren kennen en ontdekken wat u plezierig en opwindend vindt. Daarna kan u samen met uw partner op ontdekkingstocht gaan. Kijk eens goed naar elkaar, probeer een aantal houdingen. Ook elkaar bevredigen met de hand of de mond kan zeer intiem en opwindend zijn. Wanneer geslachtsgemeenschap of andere vormen van seksueel contact te vermoeiend zijn, kan u experimenteren met Pagina 8

9 minder inspannende posities of kan uw partner zichzelf bevredigen terwijl u kijkt. U kan ook afspreken met uw partner dat het vrijen niet altijd lang moet duren. Het vrijen kan volledig veranderen ten opzichte van vroeger maar kan voor beiden bevredigend zijn. Houdingen Het is mogelijk dat de behandeling ervoor zorgt dat sommige houdingen gemakkelijker zijn dan anderen. Zoek zelf uit welke houdingen voor jullie het meest geschikt zijn. Sommige houdingen laten meer activiteiten toe, zoals bewegen en strelen, andere zijn meer passief. Samen met uw partner zal u moeten bepalen wat voor beiden het prettigste is. Alternatieven Naast de geslachtsorganen en handen, kan u ook de mond en tong gebruiken om uw partner op te winden en plezier te geven bij het vrijen. Het kan een erg aangename en intieme ervaring zijn om elkaar overal te strelen en ook de mond daarbij te gebruiken. U kan daarbij beiden actief zijn of één van de twee kan passief zijn. Voor veel mensen is vrijen met de mond erg opwindend. Sommige mensen hebben hier een ander gevoel bij. Dit is een kwestie van smaak en daar valt niet over te twisten. Wel is het belangrijk dat u weet dat hier medisch gezien geen bezwaren tegen zijn. 6. Wat als vrijen een probleem wordt? Praten over kanker is vaak al moeilijk genoeg, laat staan over seksuele veranderingen die daaruit voortvloeien. Dit is begrijpelijk daar de meeste mensen niet opgroeien met dagelijkse gesprekken over seks. Daarenboven praten mensen niet gemakkelijk over dingen die privé en intiem zijn. Toch is het erg belangrijk dat u met uw partner probeert te praten over seksualiteit aangezien op deze manier misverstanden kunnen vermeden worden. Praten over seks is bovendien iets wat u kan leren door het vaker te doen. Wanneer jullie praten over seks is het erg belangrijk dat u en uw partner zich veilig voelen. Zorg dus voor een vertrouwelijke sfeer en respecteer elkaar. Ook het vinden van de juiste woorden om te praten over seks kan helpend zijn. Het praten met een hulpverlener kan er eveneens voor zorgen dat een oplossing gevonden kan worden voor mogelijke problemen die u ervaart op seksueel vlak. Bespreek dit en wacht niet tot wanneer zij het onderwerp aansnijden. Afhankelijk van het probleem zal een psycholoog, seksuoloog of arts u verder helpen. Hiernaast kan u ook beroep doen op lotgenoten aangezien zij erg goed begrijpen wat u doormaakt. Het uitwisselen van ervaringen kan bovendien leiden tot allerlei praktische tips. Praktische informatie Indien u vragen heeft of problemen ervaart op seksueel gebied aarzel dan niet om hierover te praten met een hulpverlener. Uiteraard beslist u zelf wat u al dan niet wil bespreken, en met wie. Belangrijk is dat u er niet mee blijft zitten. Een hulpverlener kan samen met u op zoek gaan naar een gepaste oplossing of kan u doorverwijzen naar iemand met meer expertise binnen dit gebied. Pagina 9

10 In het OLV Ziekenhuis Aalst kan u terecht bij: Uw behandelende arts Klinisch psycholoog: Tiny Van Keymeulen 053/ Sarah Van Vreckhem 053/ Ellen Troch 053/ Annelore Maes 053/ Verpleegkundig coördinator Sociaal verpleegkundige Verpleegkundigen Indien u zich er beter bij voelt uw vragen op een discrete manier te stellen, kan u zich eveneens richten naar: intimiteitenseksualiteit@olvz-aalst.be Op dit adres beantwoordt een psycholoog uw vragen. Voor u meer informatie kan u zich ook richten tot: Informatiesessie over Intimiteit, seksualiteit en kanker Inschrijven kan via Rita Vranken op het nummer 053/ OPST-Bibliotheek van het OLV Ziekenhuis Aalst. OPST-psycholoog voor een verkennend gesprek. Opvolgingsgesprekken zijn ook mogelijk. 7. Referenties Lief en leed. Over seksualiteit intimiteit en kanker, W. Weijmar Schultz & H. Van De Wiel, Uitg. Vereniging van Integrale Kankercentra Kanker en seksualiteit, KWF Kankerbestrijding, winter 2007/2008 Handboek kanker en seksualiteit. Veranderingen en gevolgen van de behandeling, Uitg Van Haaster BV, Amsterdam Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking, W.L. Gianotten, M.J. Meihuizen de Regt, N. van Son- Schoones. Uitg. Van Gorcum Liefhebben van seksualiteit naar liefde, Barry Long, Uitg. Altamira-Becht Pagina 10

11 OLV Ziekenhuis Oncologisch Psychosociaal Support Team Campus Aalst Moorselbaan Aalst Pagina 11