2010 Vertrouwensindex landbouw

Transcriptie

1 Vertrouwensindex landbouw

2 Inhoud. VOORWOORD METHODOLOGIE SAMENSTELLING VAN DE STEEKPROEF VRAGENLIJST RESULTATEN... 7 a) Evolutie van de gemiddelde index sinds de eerste berekening... 7 b) Vertrouwensindex per regio... 7 c) Vertrouwensindex per landbouwstreek... 8 d) Impact van de specialisatie... 8 e) Impact van de specialisatie per subsector... 9 f) Impact van de omzet... 9 g) Impact van de activiteitsduur... - Vlaanderen... - Wallonië... h) Impact van het juridisch statuut... i) Impact van de opvolgerssituatie.... FACTOREN DIE DE VERTROUWENSINDEX BEINVLOEDEN...2 a) Beoordeling van het beroep Vlaanderen Wallonië...2 b) Aanbeveling van het beroep en de beroepskeuze Vlaanderen Wallonië...3 c) Financieel resultaat van het bedrijf Financieel resultaat Evolutie van het financieel resultaat tijdens de laatste 5 jaar...4 d) Investeringsplannen op korte en lange termijn Vlaanderen Wallonië TRENDS EN EVOLUTIES BINNEN DE LANDBOUWSECTOR... a) Factoren die het financieel resultaat beïnvloeden... b) Liquiditeitsproblemen Vlaanderen Wallonië INSCHATTING VAN EN BESCHERMING TEGEN RISICO S... a) Welke inkomensrisico s onderscheidt men in de land- en tuinbouw?... b) Belang van en bescherming tegen inkomensrisico s IMPACT VAN HET OVERHEIDSBELEID... a) Evaluatie van het belang van de verschillende overheden... b) De verwachtingen betreffende het Europees landbouwbeleid na 3... c) De landbouwprioriteiten tijdens het Belgisch voorzitterschap van de Europese Raad... d) Verwachte invloed van het Belgisch voorzitterschap op het Europees landbouwbeleid BESLUITEN... a) Vlaanderen... b) Wallonië ENKELE AANBEVELINGEN

3 Voorwoord Landbouwkrediet ondersteunt al sinds lange tijd de landbouw via verschillende initiatieven. De coöperatieve roots van Landbouwkrediet onderscheiden de bank van de grootbanken en maken van Landbouwkrediet de bank die u niet meer had verwacht. Een bank die zich ondanks de storm op de financiële markten heeft weten te handhaven en een duurzame relatie met haar cliënten heeft behouden. Voor het vierde jaar op rij, hebben wij het vertrouwen van de landbouwers gemeten en de problemen waarmee ze geconfronteerd worden, onderzocht. Door het uitbreken van de economische crisis, vertoonde onze index in 9 een zware terugval. De aanhoudend moeilijke conjunctuur tijdens de laatste 2 maanden heeft gezorgd voor een stabilisatie van het vertrouwen op dit lage niveau. Het financieel resultaat dat in de landbouw behaald wordt, blijft ook in verslechteren. Wij betreuren dan ook dat we de meest pessimistische score sinds de lancering van de vertrouwensindex in 7 moeten aankondigen. De toekomst van de landbouw ligt nu meer dan ooit in het beheersen van de risico s, vooral deze verbonden aan de volatiliteit van de prijzen. Het Belgisch voorzitterschap van de Europese Unie vanaf juli is een belangrijke kans voor de landbouwers om hun verwachtingen en wensen op het vlak van de hervorming van de landbouwpolitiek te uiten. Een gedetailleerde analyse van deze twee thema s is opgenomen in deze brochure. Naar goede gewoonte stellen we de resultaten van deze uitgebreide enquête voor op de Landbouwbeurs van Libramont. Ik wens u een verrijkende lectuur. Luc Versele, CEO van Landbouwkrediet 3

4 2Methodologie Voor deze opiniepeiling deed de Groep Landbouwkrediet opnieuw een beroep op de firma TNS Dimarso. De methodologie bleef onveranderd sinds de lancering van de index in 7. Meer dan. actieve Belgische landbouwers tussen 8 en 5 jaar hebben deelgenomen aan een telefonische enquête (CATI of Computer Assisted Telephone Interviewing), die afgenomen werd tussen 8 en 3 april. De gemiddelde duurtijd van de enquête bedroeg 2 minuten. Om rekening te houden met het regionale karakter van de landbouwsector, stelden wij een afzonderlijke vertrouwensindex op voor Vlaanderen en Wallonië. Wij bevroegen 752 Vlaamse landbouwers en 5 Waalse landbouwers. Dankzij de aanpassing van de steekproefgrootte slaagden wij erin om nog meer statistisch betrouwbare resultaten per specialisatie en landbouwstreek te bekomen. Zoals de vorige jaren maken wij ook dit jaar een onderscheid tussen gemengde bedrijven en gespecialiseerde bedrijven. Een gespecialiseerd bedrijf is een bedrijf dat minstens 2/3 van zijn inkomsten haalt uit één bepaalde specialisatie. Volgens onze benadering baten in Vlaanderen 45% van de bevraagde landbouwers een gemengd bedrijf uit, % een gespecialiseerd tuinbouw- en/of akkerbouwbedrijf en 3% een gespecialiseerd veeteeltbedrijf (rund-, pluimvee of varkens). In Wallonië werd het aantal gespecialiseerde bedrijven opnieuw lichtjes verhoogd in de steekproef: 5% is gespecialiseerd in voornamelijk akkerbouwteelten en % betreft een gespecialiseerd veeteeltbedrijf (rund-, pluimvee of varkens). 5% van de bevraagde landbouwers in Wallonië baat een gemengd bedrijf uit. 4

5 3Samenstelling van de steekproef % Quota (Bron: Landbouwkrediet) Ongewogen steekproef Gewogen steekproef Vlaanderen Totaal 53 Gemengd Gespecialiseerd Tuin- en akkerbouw Vee Wallonië Totaal 47 Gemengd Gespecialiseerd Tuin- en akkerbouw 5 5 Vee 2 5

6 4Vragenlijst Deze opiniepeiling is gebaseerd op een vragenlijst met een twintigtal vragen, waarvan zes specifieke vragen gebruikt werden om de vertrouwensindex te berekenen. Deze vragen zijn identiek aan deze van de vorige peilingen en zullen steeds herhaald worden zodat jaarlijks de evolutie van het vertrouwen van de landbouwers kan gevolgd worden. De zes specifieke vragen die de hoekstenen van de vertrouwensindex vormen, zijn:. Hoe beoordeelt u uw beroep als landbouwer in België, rekening houdend met uw huidige situatie? 2. Hoe groot is de kans dat u dit beroep aanbeveelt aan jongeren uit uw kennissenkring? 3. Hoe groot is de kans dat u opnieuw voor dit beroep kiest, rekening houdend met uw huidige situatie? 4. Hoe beoordeelt u het financieel resultaat van uw bedrijf in 9? 5. Hoe beoordeelt u het financieel resultaat van 9 in vergelijking met dat van 5 jaar geleden?. Heeft u op korte en/of middellange termijn investeringsplannen voor uw bedrijf? De overige vragen vullen het referentiekader aan zodat de actualiteit en de meest recente trends binnen de land- en tuinbouwsector in kaart gebracht worden. De vertrouwensindex schommelt tussen en met een gemiddelde waarde van 5.

7 5Resultaten a) Evolutie van de gemiddelde index sinds de eerste berekening Evolutie sinds Vertrouwensindex Vlaanderen Vertrouwensindex Wallonië Basis: Allen Sinds de eerste berekening van de vertrouwensindex in 7 is het vertrouwen van de landbouwers in de toekomst sterk gedaald, zowel in Vlaanderen als Wallonië. B) Vertrouwensindex per regio % : : 37 9: 3 : Vlaanderen (: n=752) Vertrouwensindex landbouw Wallonië (: n=5) De vertrouwensindex is zowel in Vlaanderen als in Wallonië nog niet hersteld van de zware klap in 9. In Vlaanderen nam de vertrouwensindex af met 3 punten van naar 37. In Wallonië bleef de vertrouwensindex status quo op 3. Ondanks het stabiele resultaat blijft de index duidelijk lager in Wallonië. 7

8 C) Vertrouwensindex per landbouwstreek Duinen/Polders (38) Zandstreek (39) Kempen () Zandleemstreek (34) Leemstreek (3) Condroz (32) Famenne (3) Weidestreek (33) Hoge Ardennen (3) Weidestreek (Fagne) (32) Ardennen (33) Jurastreek (34) De vertrouwensindex is het hoogst in de Kempen en de Zandstreek met een stabiele index van respectievelijk en 39. In de Polders (38) en de Zandleemstreek (34) wordt een duidelijke achteruitgang vastgesteld met 4 punten, terwijl deze nog groter is voor de Leemstreek (3) met punten. In de overige Waalse landbouwstreken, in het bijzonder de Fagne (32), Famenne (3), Ardennen (33), Weidestreek (33) en Jurastreek (34), werden stabiele tot hogere vertrouwensindexen opgetekend. De stijging in deze veeteeltregio s wordt in Wallonië geneutraliseerd door de daling in de akkerbouwregio s zoals de Leemstreek. D) Impact van de specialisatie % : 39 : 37 9: 29 : 3 9: : 37 9: 37 : Gemengd bedrijf NL (: n=337) Gemengd bedrijf FR (: n=3) Gespecialiseerd bedrijf NL (: n=45) Gespecialiseerd bedrijf FR (: n=7) Vertrouwensindex landbouw De vertrouwensindex van de gemengde bedrijven in Vlaanderen bevindt zich nu op hetzelfde niveau als de index van de gespecialiseerde bedrijven. In Wallonië blijven de gespecialiseerde bedrijven optimistischer dan de gemengde bedrijven, al wordt de kloof tussen beide groepen kleiner in vergelijking met vorig jaar. 8

9 E) Impact van de specialisatie per subsector % 9 9 9: : Varkens : (n=5) 27 9: 33 : ,2 Vleesvee & gemengd : (n=49) 27 SPECIALISATIE , ,3 9: 35 : Akkerbouw : (n=444) Moyenne 7: 9: : : Groente, fruit en sierteelt (n=247) 9: 33 : Melkvee (n=3),7 Vertrouwensindex landbouw De indexen voor de gespecialiseerde bedrijven vertonen een verschillende evolutie: de vleesvee- en gemengde rundveebedrijven hebben meer vertrouwen in de toekomst, maar vertonen toch nog een vrij lage index. De gespecialiseerde tuinbouwbedrijven vertonen de grootste daling met 5 punten, tot een index van 3, gevolgd door de akkerbouwbedrijven, die dalen met 3 punten tot een index van 32. De varkensbedrijven hebben de hoogste index (37) ondanks een daling met 3 punten. Het is interessant om vast te stellen dat het vertrouwen in de melkveesector stijgt met drie punten. F) Impact van de omzet Hoog vertrouwen % Laag vertrouwen NL < 5. (n= 324) NL van (n= ) -2 4 NL van. -. (n= 32) - 45 Evolutie in de vertrouwensindex tov. vorig jaar NL >. (n= 2) FR < 5. (n= 2) FR van (n= 5) FR van. -. (n= 49) FR >. (n= 4) De kleine bedrijven tonen minder vertrouwen dan in 9. De vertrouwensindex stijgt nagenoeg recht evenredig met de omzet. De bedrijven met een omzet tussen 5. en. EUR, die vorig jaar het sterkst daalden, zijn licht optimistischer dan in 9 zowel in Vlaanderen als in Wallonië. 9

10 g) Impact van de activiteitsduur Vlaanderen % : 44 : : 4 : 42 9: 3 : Minder dan jaar actief NL Tussen en jaar actief NL Meer dan jaar actief NL (: n=7) (: n=94) (: n=48) % 2 % 4 % 7 Vertrouwensindex landbouw De landbouwers die tussen en jaar actief zijn hebben het grootste vertrouwen. De sterkste daling van het vertrouwen wordt vastgesteld bij de jongere bedrijfsleiders, maar zij blijven evenwel een groter vertrouwen hebben in de toekomst dan hun oudere collega s, die meer dan jaar actief zijn. Opmerkelijk is dat het vertrouwen van de jong-actieven hoger blijft dan het gemiddelde van de regio. Wallonië % : 34 : 33 9: 33 : 32 9: 29 : Minder dan jaar actief FR Tussen en jaar actief FR Meer dan jaar actief FR (: n=5) (: n=98) (: n=345) % % 9 % Vertrouwensindex landbouw In tegenstelling tot in 9, toen het vertrouwen daalde in functie van de activiteitsduur, zien wij dit jaar een vrij stabiele index ongeacht de activiteitsduur.

11 H) Impact van het juridisch statuut % : 39 : 37 9: 3 : 3 9: : 45 9: 4 : Natuurlijke persoon NL (: n=8) Natuurlijke persoon FR (: n=49) Rechtspersoon NL (: n=7) Rechtspersoon FR (: n=3) Vertrouwensindex landbouw De bedrijven die uitgebaat worden onder vennootschapsvorm vormen een minderheid binnen de landbouwpopulatie, maar blijken een groter vertrouwen te bezitten. De Waalse bedrijven uitgebaat onder vennootschapsvorm (4) vertonen een duidelijk hogere vertrouwensindex dan de bedrijven uitgebaat door een natuurlijke persoon (3). Ook in Vlaanderen is er, in tegenstelling tot het voorgaande jaar, een ruim verschil in vertrouwen in het voordeel van de bedrijven die onder de vorm van een vennootschap uitgebaat worden (45 tegenover 37). I) Impact van de opvolgerssituatie % : 44 : 45 9: 34 : 3 9: 33 : 3 9: 2 : Met opvolger NL (: n=24) Met opvolger FR (: n=8) Zonder opvolger NL (: n=338) Zonder opvolger FR (: n=3) Vertrouwensindex landbouw Zowel in Vlaanderen als in Wallonië hebben bedrijfsleiders met een opvolger, en die reeds meer dan jaar actief zijn, nog steeds een hogere index. In Vlaanderen is er een groter verschil tussen beide groepen.

12 Factoren die de vertrouwensindex beïnvloeden a) Beoordeling van het beroep % VLAANDEREN 2 5 Evaluatie beroep Slecht Minder goed Goed Zeer goed Uitstekend (n=) 8 (n=7) 9 (n=799) (n=752) Parameters vertrouwensindex landbouw Basis: allen 4% van de landbouwers in Vlaanderen is tevreden met zijn beroep. In vergelijking met 9 blijft dit resultaat stabiel. Bekijken we de evolutie van dit resultaat sinds de lancering van de vertrouwensindex, dan stellen we een daling met % vast. % WALLONIË Evaluatie beroep Slecht Minder goed Goed Zeer goed Uitstekend (n=) 8 (n=335) 9 (n=4) (n=5) Parameters vertrouwensindex landbouw Basis: allen In Wallonië is de tevredenheid van de landbouwer over zijn beroep gehalveerd sinds 7 en gedaald tot %. Een op twee geeft zelfs een slechte beoordeling van zijn beroep. Het laatste jaar is de beoordeling van het beroep iets minder negatief dan in 9. 2

13 b) Aanbeveling van het beroep en de beroepskeuze Aanbeveling beroep VLAANDEREN Opnieuw beroep kiezen % (n=) (n=7) (n=799) (n=752) Zeker niet Waarschijnlijk niet Misschien wel, misschien niet Waarschijnlijk Zeker (n=) (n=7) (n=799) (n=752) Parameters vertrouwensindex landbouw Basis: allen In Vlaanderen zou slechts % van de landbouwers zijn kinderen en/of kennissen aanraden om het beroep van landbouwer uit te oefenen en amper 42% zou opnieuw voor het beroep van landbouwer kiezen. Dit laatste resultaat is op één jaar met % gedaald. Aanbeveling beroep WALLONIË Opnieuw beroep kiezen % (n=) (n=335) (n=4) (n=5) Zeker niet Waarschijnlijk niet Misschien wel, misschien niet Waarschijnlijk Zeker (n=) (n=335) (n=4) (n=5) Parameters vertrouwensindex landbouw Basis: allen De resultaten wat betreft het aanraden van en het opnieuw kiezen voor het beroep van landbouwer tonen een lichte verbetering ten opzichte van 9. % van de Waalse landbouwers zou hun beroep aanbevelen aan kinderen en/of kennissen ten opzichte van % in 9 en 43% zou opnieuw voor hun beroep kiezen, terwijl dit % was in 9. 3

14 C) Financieel resultaat van het bedrijf - Financieel resultaat 9 Beoordeling financieel resultaat van de afgelopen 2 maanden % Slecht Minder goed Goed Zeer goed Uitstekend (n=) (n=7) (n=799) (n=752) 2 7 (n=) (n=355) 2 9 (n=4) (n=5) VLAANDEREN WALLONIË Basis: allen Parameters vertrouwensindex landbouw Slechts % van de Vlaamse en 7% van de Waalse landbouwers is tevreden met het financieel resultaat van zijn bedrijf in 9. Het deel dat van een echt slecht resultaat getuigt, is in Wallonië gelijk gebleven op 48% tegenover 35% in Vlaanderen. In vergelijking met vorig jaar tekent de slechte beoordeling van het financiële resultaat zich zowel in Vlaanderen als in Wallonië af: meer dan 3 landbouwers op 4 is ontevreden met het behaalde financiële resultaat. - Evolutie van het financieel resultaat tijdens de laatste 5 jaar Beoording financieel resultaat van 9 tov van 5 jaar % Wn-ga Veel slechter Minder goed Gelijk Beter Veel beter (n=) 5 8 (n=7) (n=799) 3 7 (n=752) (n=) 5 8 (n=335) (n=4) (n=5) VLAANDEREN WALLONIË Parameters vertrouwensindex landbouw Basis: allen Voor het eerst vinden minder dan een op de tien van de Vlaamse landbouwers hun financieel resultaat in 9 beter dan vijf jaar geleden. Bij de Waalse landbouwers is dit al voor het tweede jaar op rij het geval. 39% van de Vlaamse landbouwers en 38% van de Waalse landbouwers verklaren een veel slechter financieel resultaat te hebben behaald dan vijf jaar geleden. Iets meer dan % van de landbouwers geven aan dat hun financieel resultaat stabiel is gebleven. 4

15 d) Investeringsplannen op korte en lange termijn Dit onderzoek peilde ook naar de investeringsplannen van de landbouwers binnen het eerstvolgende jaar (korte termijn) en binnen een periode tussen een en vijf jaar (lange termijn). VL A ANDERE N % Korte termijn Lange termijn Basis: allen (: n=752) constructie of herinrichting gebouwen 2 57 ankoop landbouwmaterieel anders 3 dan tractor 52 uitbreiding bestaand bedrijf 3 4 % JA aankoop grond hernieuwbare 24 energieprojecten 29 9 aankoop gebouwen 9 aankoop quota diversificatie naar thuisverwerking thuisverkoop hoevetoerisme 7 8 aankoop tractor 2 overname ander bedrijf diversificatie naar andere sectoren 4 of teelten 8 Korte termijn Lange termijn % Basis: hebben investeringsplannen Korte termijn Lange termijn (: n=83) (: n=8) Parameters vertrouwensindex landbouw: investeringsplannen (+ welke?) 24% van de Vlaamse landbouwers heeft investeringsplannen op korte termijn, een status quo tegenover 9. 34% van de landbouwers voorzien investeringen op lange termijn, wat lager is dan in 9. Er is een grotere diversiteit aan projecten. Quasi alle bestemmingen worden meer vermeld dan vorig jaar waarbij de aankoop van materieel (uitgezonderd tractoren), de aankoop van quota en van gronden alsook hernieuwbare energieprojecten het sterkst vooruit zijn gegaan. Net als de vorige jaren wordt de constructie van bedrijfsgebouwen zowel op korte als op lange termijn het meest vermeld. WALLONIË % Korte termijn Lange termijn Basis: allen (: n=5) % JA constructie of herinrichting gebouwen ankoop landbouwmaterieel anders dan tractor hernieuwbare energieprojecten aankoop tractor uitbreiding bestaand bedrijf aankoop grond aankoop quota diversificatie naar andere sectoren of teelten aankoop gebouwen diversificatie naar thuisverwerking thuisverkoop hoevetoerisme overname ander bedrijf Korte termijn Lange termijn Basis: hebben investeringsplannen Korte termijn Lange termijn (: n=82) (: n=7) % Parameters vertrouwensindex landbouw: investeringsplannen (+ welke?) In Wallonië heeft % van de landbouwers investeringsplannen op korte termijn, een vermindering met 3% t.o.v. 9. De daling op lange termijn is meer uitgesproken: slechts % van de landbouwers heeft investeringen op lange termijn voorzien, wat een daling met 4% betekent in vergelijking met 9. De aankoop van materieel (vnl. ander materieel dan tractoren) blijft de belangrijkste plaats innemen in de Waalse investeringsplannen, op gelijke hoogte met de constructie van bedrijfsgebouwen en de hernieuwbare energieprojecten, die zelfs het sterkst zijn toegenomen van alle bestemmingen ten opzichte van 9. De overname van een ander bedrijf en de aankoop van grond worden meer genoemd, terwijl de aankoop van gebouwen de Waalse landbouwers minder lijkt te interesseren. 5

16 7Trends en evoluties binnen de landbouwsector Aan de hand van verschillende thema s hebben we de belangrijkste evoluties binnen de landbouwsector op het vlak van productiekosten en financieel beheer in kaart gebracht. a) Factoren die het financieel resultaat beïnvloeden Bij de ondervraagden werd gepeild naar de factoren die hun financieel resultaat in 9 het meest beïnvloed hebben. Factoren die het financieel resultaat in 9 hebben beïnvloed VLAANDEREN (n=752) WALLONIË (n=5) de daling van de verkoopsprijzen de stijging van de productiekosten de daling van de productieopbrengen 7 de daling van 4 79 de verkoopsprijzen de stijging van 3 77 de productiekosten 2 78 de stijging 2 3 van de productieopbrengsten 9 de stijging de daling van 2 de productieopbrengen 2 de productieopbrengen 7 de stijging van de bewerkte de daling van de bewerkte 2 2 oppervlakte of uitbreiding oppervlakte of vermindering 7 7 van het aantal dieren van het aantal dieren de daling van de bewerkte invloed van sanitaire 4 oppervlakte of vermindering problemen 3 7 van het aantal dieren de stijging van de bewerkte de daling van oppervlakte of uitbreiding van de productiekosten het aantal dieren de stinging van de verkoopsprijzen de productiekosten 3 de daling van 2 invloed van sanitaire 2 de stijging van de problemen verkoopsprijzen 8 % % Belangrijkste invloed Grote invloed Welke van de volgende factoren hadden de afgelopen 2 maanden een grote invloed op uw bedrijfsinkomen? Welke factor had de belangrijkste invloed op uw bedrijfsinkomen? Basis: allen De verdere daling van de verkoopsprijzen, die reeds werd ingezet in 8, heeft duidelijk de grootste impact gehad op het financieel resultaat van de landbouwbedrijven in 9. Voor 4% van de Vlaamse en % van de Waalse landbouwers is dit de belangrijkste impact op het inkomen van hun bedrijf. Voor Vlaanderen is dit resultaat identiek aan dat van 9, terwijl dit voor Wallonië een stijging van % betekent. De hoge productiekosten worden aangeduid als de op één na belangrijkste negatieve invloedsfactor, maar dit is duidelijk minder belangrijk dan het afgelopen jaar, toen 4 op landbouwers dit als de belangrijkste invloed op het inkomen beschouwden. In tegenstelling tot de 2 voorgaande jaren hadden de landbouwers minder te lijden onder de gevolgen van sanitaire problemen.

17 - Invloed van de daling van de verkoopsprijzen Daling verkoopsprijzen VLAANDEREN (n=558) WALLONIË (n=3) granen tuinbouwproducten melk runderen varkens aardappelen suikerbieten biggen granen melk suikerbieten runderen aardappelen tuinbouwproducten varkens biggen eieren, pluimvee 4 eieren, pluimvee 3 % % Op bedrijven waar de daling van de verkoopsprijzen een belangrijke invloed heeft gehad, wordt de daling van de prijs voor granen (42%), tuinbouwproducten (3%) en melk (3%) het meest genoemd in Vlaanderen. In Wallonië hecht men een groter belang aan de daling van de prijzen voor granen (7%) en melk (5%), gevolgd door de daling van de prijzen van suikerbieten (%). Opmerkelijk is dat in vergelijking met vorig jaar, het aantal landbouwers die te lijden hebben gehad onder de daling van de melkprijs is afgenomen met % in de beide regio s. 7

18 - Invloed van de evolutie van de productiekosten Zowel in Vlaanderen als in Wallonië vermelden de landbouwers die te lijden hebben gehad onder een verhoging van de productiekosten, in de eerste plaats de kost van de meststoffen (% in Vlaanderen en 9% in Wallonië), gevolgd door de energiekosten (7% voor Vlaanderen en 9% voor Wallonië) en veevoeders (5% in Vlaanderen en 2% in Wallonië. - Invloed op het bedrijfsinkomen volgens specialisatie Met het onderstaand staafdiagram kunnen we de impact van de factoren die het financieel resultaat beïnvloeden, identificeren naargelang de specialisatie van het bedrijf. beinvloedingsfactoren op het bedrijfsinkomen volgens sector Va rkens (n= 4 8) Vleesvee & gemengd (n=) Akkerbouw (n= 3) Melkvee (n= 3) Stijging productiekosten Daling productiekosten Stijjging verkoopsprijzen Daling verkoopsprijzen Stijging productieopbrengsten Daling productieopbrengsten Stijging bewerkte oppervlakte/ uitbreiding aantal dieren Daling bewerkte oppervlakte/ vermindering aantal dieren Invloed van sanitaire problemen % % % % 9 Grote invloed Belangrijkste invloed Basis: allen Welke van de volgende factoren hadden de afgelopen 2 maanden grote invloed op uw bedrijfsinkomen? Welke factor had de belangrijkste invloed op uw bedrijfsinkomen? De gespecialiseerde varkensbedrijven hadden in eerste instantie te lijden onder de daling van de verkoopsprijzen: 58% van de ondervraagden geeft dit aan als dé belangrijkste invloedsfactor op het bedrijfsinkomen en 84% van de bedrijven noemt dit een belangrijke factor. De vleesvee- en gemengde rundveebedrijven zijn van mening dat hun financiële resultaat de negatieve invloed heeft ondergaan van hoge productiekosten. Toch ligt het aantal bedrijven dat deze factor als de meest belangrijke beschouwt, lager dan vorig jaar: 45 % tegenover 55 % in 9. De gevolgen van de blauwtongepidemie worden door slechts landbouwer op als belangrijk gekwalificeerd, terwijl dat twee jaar geleden nog op 5 was. De akkerbouwbedrijven zijn in 9 geconfronteerd met een sterke daling van de verkoopsprijzen. 8% van de ondervraagden beoordelen deze factor als het meest belangrijk tegenover 4% in 9. De stijging van de productiekosten wordt door % als grootste impact naar voor geschoven, tegenover 35% in 9. De melkveesector heeft in 9 al een belangrijke daling in de verkoopsprijzen aangegeven (77%) en blijft dit element als belangrijkste invloed op het bedrijfsinkomen aanwijzen: 7% van de landbouwers zijn overtuigd dat de daling van de prijzen een primordiale rol heeft gespeeld in de verslechtering van hun financieel resultaat. De combinatie van de verdere daling van de verkoopsprijzen en de hoge kosten in zeer veel sectoren, heeft er toe geleid dat de landbouwers er in quasi alle sectoren niet in geslaagd zijn voor het tweede jaar op rij een minimale rendabiliteit te halen. Daardoor hebben heel wat bedrijven nog ernstige liquiditeitsproblemen. 8

19 B) Liquiditeitsproblemen Vlaanderen VL A ANDERE N Liquiditeitsproblemen en gekozen oplossingen (n=7) 9 (n=799) (n=752) gebruik van eigen financiële reserves bezuinigd op privé- uitgaven voorziene investeringen uitgesteld bezuinigd op productiekosten aanvraag van een krediet bij de bank 3 27 aanvraag uitstel betaling 29 3 bij leveranciers gezinsleden met extra job buiten landbouw 4 uitstel terugbetaling lening gevraagd bij bank 9 3 wachten op steun Wn - ga landbouwrampenfonds 3 5 Nee aanvraag overbruggingskrediet Ja met geweststeun 9 % 4 9 Basis : Financiële problemen gehad (n=82) Vooral wegens de dalende verkoopsprijzen ondervonden 24% van de Vlaamse landbouwers liquiditeitsproblemen tijdens het afgelopen jaar. Dit is 2% minder dan in 9, wat betekent dat de geleverde inspanningen ter zake voor een aantal bedrijven een oplossing hebben geboden. In eerste instantie doen landbouwers beroep op hun financiële reserves, bezuinigt men op privé-uitgaven en stelt men bepaalde investeringen uit, alvorens te snoeien in de productiekosten. Vooral het bezuinigen op privé-uitgaven en het uitstellen van voorziene investeringen is fors toegenomen tegenover vorige bevraging. Waar in 9 de tendens bestond om eerder uitstel van betaling te vragen bij de leveranciers alvorens men de bank ging vragen om een bijkomend krediet, merken we nu dat de situatie omgekeerd is. Daarnaast hebben bij op 4 bedrijven in financiële moeilijkheden, een of meerdere gezinsleden een extra inkomen gezocht buiten de landbouw. Ook deed 9% beroep op uitstel van terugbetaling van kapitaal bij zijn bank. Wallonië WALLONIË Liquiditeitsproblemen en gekozen oplossingen 9 gebruik van eigen financiële reserves bezuinigd op privé- uitgaven bezuinigd op productiekosten voorziene investeringen uitgesteld gezinsleden met extra job buiten landbouw aanvraag van een krediet bij de bank aanvraag uitstel betaling bij leveranciers 29 4 uitstel terugbetaling lening gevraagd bij bank (n=335) 9 (n=4) (n=5) Wn - ga Nee Ja aanvraag overbruggingskrediet met geweststeun 9 2 wachten op steun 8 24 landbouwrampenfonds Reconversie/verhogen productie 2 % Basis : Financiële problemen gehad (n=3) 45% van de Waalse landbouwers ondervond liquiditeitsproblemen tijdens het afgelopen jaar, wat 8% minder is dan in 8. Om hieraan het hoofd te bieden, werd net als in 7 en 8 door 3 landbouwers op 4 in financiële moeilijkheden een beroep gedaan op de financiële reserves en wordt er gesnoeid in de privé-uitgaven. 7 op landbouwers nemen maatregelen om hun productiekosten te verlagen en 3% van de ondervraagden zoeken een extra inkomen buiten de landbouw. Het vragen van een bijkomend krediet bij de bank wordt net als in het noorden van het land, belangrijker dan het vragen van uitstel van betaling bij leveranciers. 9

20 8Inschatting van en bescherming tegen risico s Zoals elk jaar hebben we aan de landbouwers gevraagd om zich uit te spreken over verschillende thema s uit de actualiteit. In deze periode van laagconjunctuur leek het ons interessant om de verschillende risico s waarmee een landbouwer geconfronteerd wordt te analyseren, en te overlopen welke maatregelen hij neemt om het bedrijf te beschermen tegen deze uiteenlopende bedreigingen. A) Welke inkomensrisico s onderscheidt men in de land- en tuinbouw? % Wat beschouwt u als risico s op uw bedrijf? VLAANDEREN (n=752) WalloniË (n=5) Prijsschommelingen Onduidelijkheid door veranderingen in wet- en regelgeving Productierisico s zoals oogstmislukking Risico s bij investeringen in roerende en onroerende goederen, waarvan u niet zeker bent of ze voldoende gaan opbrengen Aansprakelijkheid omwille van problemen tijdens het productieproces of afgeleverde producten 9 landbouwers op beschouwt de volatiliteit van de prijzen als belangrijkste bedreiging van het inkomen onafhankelijk van hun specialisatie. De onzekerheid door veranderingen in wet- en regelgeving vormt een risico volgens meer dan 7% van de Belgische landbouwers. Vooral voor de melkveehouders is dit een belangrijk element, gezien de evolutie van het melkquotum. 8% van de Vlaamse en % van de Waalse landbouwers duiden de productierisico s en vooral oogstmislukkingen aan als de op twee na belangrijkste bedreiging van het inkomen. Het spreekt voor zich dat voor de groente- en fruitteelt alsook voor de akkerbouwsector deze risico s belangrijker zijn dan de risico s gelinkt aan veranderingen in de wetgeving. Tenslotte is de ongerustheid over de rentabiliteit van een investering (roerend of onroerend) groter in Vlaanderen (3%) dan in Wallonië (5%).

21 B) Belang van en bescherming tegen inkomensrisico s Hoe schat u de i nkomens r isico s i n voor uw bedrijf? Hoe beschermt u z ich tegen de r isico s d ie u geïdentificeerd hebt voor uw bedrijf? wn - ga Onbestaand Laag risico Gemiddeld risico Hoog risico Zeer hoog risico Uitstellen van investeringen Verzekering tegen andere risico s Aanleggen van een reserve en vaste rentevoeten tegen financiële risico s Diversificatie 49 Afsluiten van contracten / verkoop op de termijnmarkt Verzekeringen tegen opbrengstrisico s Vlaanderen (n=752) 8 Wallonië (n=5) Andere inkomsten niet- rechtstreeks uit de landbouw Vlaanderen (n=752) Wallonië (n=5) % In Vlaanderen beschouwt 4% van de landbouwers het inkomensrisico dat men loopt in de land- en tuinbouw als hoog of zeer hoog. Eén landbouwer op twee schat het risico in als gemiddeld. Het uitstellen van bepaalde investeringen is de belangrijkste strategie om zich te beschermen tegen de inkomensrisico s gevolgd door het afsluiten van verzekeringen tegen andere risico s dan productierisico s (de verplichte verzekeringen zoals brandverzekering) en het aanleggen van een reserve en het kiezen voor vaste rentevoeten. In Wallonië schat men de mate waarin men een risico loopt in de landbouw hoger in: 7% van de Franstalige landbouwers beschouwt dit risico als hoog of zeer hoog. Nauwelijks 27% geeft aan het risico als gemiddeld te ervaren. Ook de manier waarop men zich tegen deze risico s beschermt, verschilt van de collega s in het noorden van het land: de Waalse landbouwer zal in de eerste plaats gebruik maken van verzekeringen tegen andere risico s dan productierisico s, inkomsten zoeken uit niet-landbouwactiviteiten en zal dan pas voorziene investeringen uitstellen. We stellen vast dat minder dan % van de landbouwers contracten afsluit of verkoopt op de termijnmarkt en slechts 3% verzekeringen afsluit tegen opbrengstrisico s. 2

22 9Impact van het overheidsbeleid Naar aanleiding van het Belgisch voorzitterschap van de Europese Raad, dat van start ging op juli onderzochten we welk beslissingsniveau de landbouwers als belangrijkst ervaren, alsook welke verwachtingen de landbouwers van het voorzitterschap en ten opzichte van het Europese landbouwbeleid hebben. A) Evaluatie van het belang van de verschillende overheden Welk van de volgende instanties is het belangrijkst voor u? % Mondiaal niveau (WTO) Europees niveau Federaal niveau Regionaal niveau 7 (n=) (n=752) 7 (n=) (n=5) Vlaanderen Wallonië Basis: allen In 7, bij de lancering van de vertrouwensindex, hebben we deze vraag al gesteld. Toen beschouwde 42% van de Vlaamse landbouwers de regionale overheid als het belangrijkste beleidsniveau. Ondertussen heeft een duidelijke verschuiving plaatsgevonden: landbouwer op 2 is van mening dat het lot van de Vlaamse landbouw beslist wordt op Europees niveau. In 7 dichtte de Waalse landbouwer al meer belang toe aan Europa dan zijn Vlaamse collega. % beschouwde dit beleidsniveau als het meest belangrijke. Dit aanvoelen is met de tijd nog versterkt aangezien nu landbouwer op 2 de eerste plaats toekent aan het Europese beleid. Ook het beleid op het niveau van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) heeft volgens de Waalse landbouwers aan belang gewonnen.

23 B) De verwachtingen betreffende het Europees landbouwbeleid na 3 Wat verwacht u van het Europees landbouwbeleid (GLB) na 3? Veiligstellen van voedselvoorraden voor de Europese bevolking die geproduceerd zijn met aandacht voor voedselkwaliteit en -veiligheid, leefmilieu en dierenwelzijn Veiligstellen van voldoende voedselvoorraden voor de Europese bevolking 4 73 Veiligstellen van het inkomen van de Europese landbouwer via rechtstreekse inkomenssteun 3 7 De Europese markt afschermen met importheffingen 7 De Europese handel in landbouwproducten ondersteunen met exportsubsidies 58 Vlaanderen (n=752) Wallonië (n=5) De Europese markt reguleren met het behoud van productiequota 5 73 % Uit de bovenstaande figuur blijkt dat men zeer hoge verwachtingen heeft ten aanzien van het Europese landbouwbeleid na 3. Vlaamse landbouwers verwachten in de eerste plaats dat het landbouwbeleid het mogelijk maakt om voldoende voedselvoorraden die geproduceerd zijn met aandacht voor voedselkwaliteit en -veiligheid, leefmilieu en dierenwelzijn veilig te stellen. Ook het veiligstellen van het inkomen van de landbouwers via rechtstreekse inkomenssteun is een verwachting die men in Vlaanderen heeft van het hervormde landbouwbeleid. De Waalse landbouwers verwachten eveneens van het Europese landbouwbeleid het veiligstellen van de voedselvoorraden die geproduceerd zijn met aandacht voor voedselkwaliteit en -veiligheid, leefmilieu en dierenwelzijn. Meer dan 7% van de Waalse landbouwers pleiten ook voor het behoud van de quota en de inkomensgarantie via rechtstreekse inkomenssteun. C) De landbouwprioriteiten tijdens het Belgisch voorzitterschap van de Europese Raad Aan welke van deze onderwerpen vindt u dat België tijdens zijn voorzitterschap prioriteit moet geven? VLAANDEREN (n=752) WALLONIË (n=5) Veiligstellen van voedselvoorraden voor de Europese bevolking die geproduceerd zijn met aandacht voor voedselkwaliteit en -veiligheid, leefmilieu en dierenwelzijn Veiligstellen van voldoende voedselvoorraden voor de Europese bevolking Veiligstellen van het inkomen van de Europese landbouwer via rechtstreekse inkomenssteun De Europese markt afschermen met importheffingen De Europese markt reguleren met het behoud van productiequota 45 prioriteit 2 8 De Europese handel in landbouwproducten ondersteunen met exportsubsidies meeste prioriteit % % Volgens 72% van de Vlaamse landbouwers moeten de Belgische landbouwministers tijdens het Belgisch voorzitterschap prioriteit geven aan het veiligstellen van de voedselvoorraden geproduceerd met aandacht voor voedselkwaliteit en -veiligheid, leefmilieu en dierenwelzijn. Ook het garanderen van het inkomen van de Europese landbouwer via rechtstreekse inkomenssteun verdient prioritaire aandacht volgens 5% van de landbouwers. 8% van de Waalse landbouwers vindt dat prioritair moet nagedacht worden over het behoud van de quota in het kader van een regulering van de markt. Het behoud van de voedselvoorraden die voldoen aan de normen voor voedselkwaliteit, -veiligheid, milieu en dierenwelzijn wordt genoemd als tweede prioriteit van dichtbij gevolgd door de vraag naar inkomensgarantie door middel van rechtstreekse inkomenssteun.

24 D) Verwachte invloed van het Belgisch voorzitterschap op het Europees landbouwbeleid Wat verwacht u van het Belgische voorzitterschap van de Europese Raad op het landbouwbeleid? % 3 wn - ga Niets, België heeft te weinig invloed in Europa. Het gemeenschappelijk landbouwbeleid na 3 zal verder uitgetekend worden door grote lidstaten zoals Frankrijk en Duitsland Het overleg over het gemeenschappelijk landbouwbeleid na 3 zal gestart worden maar de belangrijke beslissingen zullen pas in de komende jaren genomen worden 3 5 Het gemeenschappelijk landbouwbeleid na 3 zal reeds sterk vorm krijgen 5 5 Vlaanderen (n=752) Wallonië (n=5) Parameters Vertrouwensindex landbouw De Belgische landbouwer toont zich weinig optimistisch als het gaat over de resultaten van het Belgisch voorzitterschap. 79% van de Vlaamse en 75% van de Waalse landbouwers vrezen dat België absoluut geen rol zal spelen bij het uitstippelen van het landbouwbeleid en denken dat enkel de grote lidstaten zoals Frankrijk of Duitsland de lijnen van de Europese politiek zullen uitzetten. 5% hoopt dat deze problematiek op zijn minst kan besproken worden tijdens het voorzitterschap, zelfs als de definitieve beslissingen pas later genomen worden. 24

25 Besluiten a) Vlaanderen De vertrouwensindex van de Vlaamse landbouwers is het laatste jaar gezakt van naar 37. Om deze evolutie te kunnen verklaren, hebben we zoals elk jaar de verschillende parameters waarmee de vertrouwensindex wordt berekend in detail geanalyseerd. De beoordeling van het beroep en de evaluatie van het financieel resultaat zijn min of meer gestabiliseerd in vergelijking met vorig jaar, maar het is vooral de negatieve evolutie van de resultaten betreffende het aanbevelen van en vooral het opnieuw kiezen voor het beroep alsook de investeringsplannen op lange termijn, die de daling hebben veroorzaakt. Bij het begin van de crisis hebben de landbouwers hun beoordeling van het beroep en de tevredenheid over de financiële resultaten sterk naar beneden bijgesteld en hun investeringsplannen op korte termijn in vraag gesteld. Het aanslepen van de economische problemen ontmoedigt de landbouwers nu ook om investeringen te plannen op lange termijn. Slechts 34% van de landbouwers voorziet nog investeringsprojecten binnen de eerstvolgende 5 jaar. De gespecialiseerde bedrijven hebben dezelfde vertrouwensindex als de gemengde bedrijven. De index van de varkenssector kent de sterkste daling samen met de tuinbouwsector. De melkveebedrijven hebben een iets hoger vertrouwen in de toekomst. Op geografisch vlak behaalt men in de Kempen de hoogste vertrouwensindex () van alle landbouwstreken. Bedrijven die onder vennootschapsvorm uitgebaat worden, blijven het meest optimistisch met een vertrouwensindex van 45, wat 8 punten boven het regionale gemiddelde is. Ook bedrijfsleiders die al meer dan twintig jaar actief zijn en waar de opvolging verzekerd is, hebben een vertrouwensindex die ruim hoger is dan het gemiddelde. De verdere daling van de verkoopsprijzen heeft het financieel resultaat van de Vlaamse landbouwer in 9 sterk aangetast. Drie landbouwers op 4 zijn ontevreden met het inkomen dat gegenereerd is tijdens de laatste 2 maanden. De dalende prijzen voor melk en granen hebben geleid tot een aanzienlijke afname van de rentabiliteit zowel in de melkveesector als de akkerbouw. De melkveehouders geven wel blijk van een toenemend vertrouwen door de stijging van de melkprijs vanaf eind 9. De productiekosten blijven zeer hoog in de varkens- en vleesveesector. De toegenomen volatiliteit van de landbouwprijzen is zonder twijfel het belangrijkste inkomensrisico waarmee de landbouwer wordt geconfronteerd, gevolgd door de onzekerheid door veranderingen in de wet- en regelgeving. Op de vooravond van het Belgisch voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie, verwacht de Vlaamse landbouwer dat de politieke vertegenwoordigers werk maken van een aangepast gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) na 3 dat het mogelijk moet maken om voldoende voedselvoorraden veilig te stellen die geproduceerd zijn met aandacht voor voedselkwaliteit en -veiligheid, leefmilieu en dierenwelzijn. Ook het op peil houden van het landbouwinkomen via rechtstreekse inkomenssteun beschouwt men als prioritair. De verwachtingen betreffende het GLB zijn hoog, zelfs al verwacht een overgrote meerderheid niet dat België een belangrijke rol zal kunnen spelen bij het uitstippelen van het nieuwe landbouwbeleid.

26 b) Wallonië De vertrouwensindex van de Waalse landbouwers is gestabiliseerd op het zeer lage niveau van 9, zijnde 3. Sinds de lancering in 7 is de vertrouwensindex gedaald met 7 eenheden. De landbouwers evalueren hun beroep nog steeds zeer negatief, maar het resultaat is iets minder pessimistisch dan het voorbije jaar, net zoals het aanbevelen van en het opnieuw kiezen voor het beroep. Desondanks wordt deze trend geneutraliseerd door de slechte beoordeling van het financiële resultaat van de laatste 2 maanden en vooral de spectaculaire daling van de investeringsplannen op lange termijn: nog slechts % van de Waalse landbouwers heeft projecten die men binnen de 5 jaar wil realiseren ten opzichte van 34% in 9. In de Weidestreken en de Ardennen, waar in 9 de vertrouwensindex nog lager was dan 3, herstelt het vertrouwen zich en stijgt de index nu tot 33. In de Leemstreek daarentegen is het vertrouwen merkelijk afgenomen en daalt de index van 37 in 9 tot 3. De Waalse gespecialiseerde bedrijven blijven optimistischer dan de gemengde bedrijven al wordt het verschil kleiner in vergelijking met vorig jaar. De vertrouwensindex van bedrijven gespecialiseerd in de akkerbouw laat een kleine daling zien, terwijl op de veeteeltbedrijven een lichte stijging wordt vastgesteld. Bedrijven die uitgebaat worden onder vennootschapsvorm laten een vertrouwensindex optekenen die veel hoger is (4) dan het gemiddelde van de regio, net zoals de landbouwers die al meer dan jaar actief zijn en wiens opvolging verzekerd is (3). De Waalse landbouwers hebben eveneens te lijden gehad onder de verdere daling van de verkoopsprijzen, vooral dan de prijzen van granen en melk. Ondanks de stijging van de melkprijs tijdens de laatste maanden geven de Waalse melkveehouders minder blijk van een toenemend vertrouwen dan hun Vlaamse collega s. De toegenomen volatiliteit van de prijzen wordt ook door de Waalse landbouwbedrijven als het belangrijkste inkomensrisico weerhouden, gevolgd door de onzekerheid op het vlak van wet- en regelgeving. 7% van de landbouwers schat het inkomensrisico in de landbouw als hoog tot zeer hoog in. De manier waarop men zich tegen deze risico s beschermt, is verschillend in Wallonië ten opzichte van Vlaanderen: de Waalse landbouwers kiezen voor verzekeringen, diversificatie en het zoeken naar extra inkomsten van buiten de landbouw, terwijl een Vlaamse landbouwer opteert voor het uitstellen van investeringen en het aanleggen van een financiële reserve. Het Belgisch voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie is het ideale moment voor landbouwers om hun verwachtingen te laten horen, zelfs al zijn 3 op 4 Waalse landbouwers overtuigd dat het niet België zal zijn die de voorbereidende discussies over de hervorming van het landbouwbeleid zal leiden, maar eerder de grote lidstaten zoals Frankrijk en Duitsland. Desalniettemin zijn de Franstalige landbouwers van mening dat speciale aandacht moet besteed worden aan de vraag over het behoud van de productiequota. Ook het veiligstellen van voldoende kwaliteitsvolle voedselvoorraden voor de Europese bevolking moet worden aangepakt, alsook het zorgen voor een inkomensgarantie door middel van rechtstreekse inkomenssteun. 2

27 Enkele aanbevelingen De crisisperiode die begonnen is in 9 zet door in en het einde lijkt nog niet in zicht. In de laatste dertig jaar hebben we een dergelijke malaise nog niet meegemaakt. De verkoopsprijzen bereiken dieptepunt na dieptepunt terwijl de werkingskosten hoog blijven of zelfs stijgen. Dezer dagen is het zeker niet gemakkelijk om zich niet te laten ontmoedigen en van de landbouw te leven! Eén van de grootste uitdagingen voor de sector is te leren leven met de toename van de volatiliteit van de prijzen en maatregelen te nemen die de gevolgen van deze prijsfluctuaties op het inkomen kunnen beperken. Het beheersen van de productiekosten is van het allergrootste belang om een landbouwbedrijf rendabel te houden. Zoals elke goede ondernemer, moet een landbouwer het financieel beheer van zijn bedrijf bewaken, maar tegelijkertijd ook zijn beroep en zijn producten promoten door middel van marketing naar verschillende doelgroepen. De Europese landbouwer moet de onberispelijke kwaliteit van zijn producten onder de aandacht brengen van de eindgebruiker. De Belgische landbouwers zijn er zich terdege van bewust dat het Europese beleidsniveau beslist over hun toekomst. Men verwacht dat onze politieke vertegenwoordigers ter gelegenheid van het Belgisch voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie, zich richten op het opstarten van de discussies over volgende thema s: Het veiligstellen van het inkomen voor de landbouwers via het behoud van de rechtstreekse inkomenssteun. Het veiligstellen van voldoende voedselvoorraden voor de Europese bevolking die conform zijn met de heersende kwaliteits- en veiligheidsnormen en geproduceerd met aandacht voor dierenwelzijn en het milieu. Het reguleren van de markt via het behoud van de productiequota. 27

28 Deze brochure werd gerealiseerd door de Directie Marketing van Landbouwkrediet in samenwerking met het bedrijf TNS Dimarso en de Landbouwbeurs van Libramont. Gedrukt in juli. Reproductie voor eigen of intern gebruik is toegestaan. Bronvermelding is verplicht. Deze brochure is gratis te verkrijgen in elk agentschap van Landbouwkrediet. V.U.: Rik Duyck - Sylvain Dupuislaan 7 Brussel 7/