Hoogbegaafdheid, kansen voor kinderen

Transcriptie

1 Hoogbegaafdheid, kansen voor kinderen Hoogbegaafdheid, verbinding onderwijs en zorg Ontwikkelnotitie, oktober 2018 Samenwerkingsverband passend primair onderwijs Aan den IJssel Opgesteld in opdracht van mw. drs. G. Broekman (samenwerkingsverband passend primair onderwijs Aan den IJssel) door: <naam > (Centrum Jeugd en Gezin) Mw. drs. J. Fahrner en mw. drs. M. van Dijk (onderwijsadvies)

2 Inhoud I Aanleiding... 2 II Uitgangspunten... 3 II.a Doel en structuur van passend onderwijs aan meer- en hoogbegaafde leerlingen.. 3 II.b Hoogbegaafd: Kansen voor alle kinderen... 4 II.c Handelingsgericht en opbrengstgericht werken: cement tussen de stenen... 5 III Verrijkingsonderwijs en zorg... 7 IV Discrepantie hoogbegaafd talent en persoonsontwikkeling...10 V Vervolg

3 I Aanleiding Het samenwerkingsverband (i.e. de scholen) passend primair onderwijs Aan den IJssel heeft het initiatief genomen tot het opstellen van deze ontwikkelnotitie inzake de ondersteuning van meer- en hoogbegaafde leerlingen, volgend uit de regionale ontwikkelagenda waar overeenstemming is bereikt met de drie gemeentes. De verbinding tussen onderwijs en zorg staat centraal voor de doelgroep in deze notitie. Het samenwerkingsverband streeft integrale onderwijszorgarrangementen na. Het motto is thuisnabij onderwijs op de reguliere school, waarbij de ondersteuning zich richt op voldoende, structurele uitdaging binnen de eigen leerlijn (op vakgebieden en vakoverstijgend) en structurele begeleiding op welbevinden c.q. sociaal emotioneel gebied. Het samenwerkingsverband rust de scholen maximaal toe met ongedeelde ondersteuning, zodat scholen op autonome wijze uitvoering kunnen geven aan zowel de basisondersteuning als de intensieve ondersteuning voor de leerlingen die meer individuele begeleiding nodig hebben. Het samenwerkingsverband benaderde OnderwijsAdvies om in deze notitie het onderwijs voor Meer- en hoogbegaafde leerlingen te beschrijven. Met de CJG-vertegenwoordigers vanuit Capelle aan den IJssel en Krimpen aan den IJssel is afgesproken dat zij het zorggedeelte, de specialistische arrangementen voor de doelgroep in deze notitie beschrijven. In de verkenningsgesprek werd de ambitie uitgesproken: Het onderwijs zou bij alle leerlingen moeten losmaken dat zij met de neus tegen het raam gedrukt staan om naar binnen te willen. Voor (hoog)begaafde leerlingen is dat geen vanzelfsprekendheid, de school is voor hen vaak te klein. We hopen dat deze ontwikkelnotitie inspiratie en handvatten geeft om samen vorm te geven aan deze ambitie. De uitgangspunten van Passend Onderwijs in het algemeen en van het SWV Aan den IJssel in het bijzonder zijn natuurlijk ook van toepassing op de ondersteuning van onze bollebozen. Vertrekpunt is dan ook het ondersteuningsplan Kansen voor kinderen (PO2818, beleid ), vastgesteld 28 maart

4 II Uitgangspunten II.a Doel en structuur van passend onderwijs aan meer- en hoogbegaafde leerlingen In het kwaliteitsplan onderdeel van het ondersteuningsplan 1 - wordt met betrekking tot de meer- en hoogbegaafde leerlingen als doel beschreven: een goed aanbod voor hoogbegaafdheid, zowel onderwijskundig als op het vlak van sociaal-emotionele ontwikkeling en welbevinden. Passend onderwijs aan meer- en hoogbegaafde leerlingen rust daarmee op twee belangrijke pijlers 2 : 1) Zonder welbevinden (lekker in je vel zitten) kun je niet tot excellente prestaties komen. Aandacht voor de ontwikkeling van de persoonsfactoren (denk aan motivatie/ werkhouding, groeimindset, sociaal-emotioneel functioneren) hebben dus een hoge prioriteit. 2) In wisselwerking met de eerste pijler is een uitdagend intellectueel klimaat dat inspeelt op de kenmerken van de kinderen uit de doelgroep een sine qua non. Tegemoet komen aan de begaafdheidsfactoren -intellectueel vermogen en creërend (denk)vermogen zijn dus eveneens van essentieel belang. De structuur voor verrijkingsonderwijs De onderstaande structuur voor verrijkingsonderwijs preventief, pro-actief, curatief is gebaseerd op 25 jaar good practise van Surplus, expertisecentrum voor begaafden van OnderwijsAdvies en vormt het fundament van een structurele aanpak voor de basis - en zeer intensieve ondersteuning: Preventief De basis wordt gevormd door het structureel scheppen van ruimte binnen de schoolorganisatie om de leerlingen vroegtijdig in een doorgaande lijn te begeleiden: effectief signaleren en interne differentiatie. Pro-actief Om de gecreëerde ruimte doelmatig te benutten, is het van belang rekening te houden met de specifieke kenmerken van de doelgroep: kansen benutten en alert zijn op bedreigingen. Curatief Binnen het zo stevig gelegde fundament kunnen eventuele problemen op het terrein van motivatie/werkhouding en sociaal-emotioneel functioneren adequaat benaderd worden. 1 Ondersteuningsplan , blz Overgenomen uit Dolfijn excellent, waar praktijk en theorie samengaan. OnderwijsAdvies,

5 II.b Hoogbegaafd: Kansen voor alle kinderen Een gemêleerde groep Wie is hoogbegaafd? Hoogbegaafdheid wordt sinds de jaren 80 niet meer eenzijdig in verband gebracht met een hoog IQ. De theorieontwikkeling richt zich sindsdien op modelvorming rond de vraag: hoe komt (hoog)begaafd talent tot (hoog)begaafd presteren?. De potentie van begaafde en intelligente leerlingen wordt voornamelijk bepaald door de omgevingsfactoren (schoolomgeving, thuis, vrienden) en de persoonsfactoren (hoe de leerling met talent omgaat én door zijn/haar mentale kenmerken, zoals doorzettingsvermogen, motivatie, leervermogen, leersnelheid, zelfbeeld, om kunnen gaan met voorspoed, tegenslag en kritiek, zelfregulatie, ambitie en besluitvorming). Zie ook onderstaand model (Heller, Gagner e.a.). Hoe (hoog)begaafd talent tot (hoog)begaafd presteren komt is een uitkomst van een langdurig ontwikkelproces. De inzichten rond breinontwikkeling geven aan dat de persoonsfactoren door training en begeleiding kunnen worden versterkt. Het inrichten van een rijke leeromgeving met adequate begeleiding heeft eveneens een grote invloed op het begaafd presteren. Jong geleerd is oud gedaan, is hier ook van toepassing. Leerkrachten en teams richten zich dus op het (h)erkennen van een zo groot mogelijke groep talenten: een gemêleerde groep van (hoog)intelligente en (hoog)begaafde leerlingen én leerlingen die op een enkel vakgebied ver voor de muziek uit lopen. Dit geeft invulling aan wat in de notitie Kansen voor kinderen, ondersteuningsplan samenwerkingsverband passend primair onderwijs Aan den IJssel in de paragraaf gewenste beweging (blz. 10) zo krachtig is verwoord: 4

6 De beoordeling van wat nodig is, moet leiden naar een interventie die de ontwikkeling van leerlingen adequaat ondersteunt. De aanpak die dan afgesproken wordt, functioneert dan niet als een slagboom ( je mag erin of je mag er niet in ) maar als een hefboom ( we doen wat nodig is om de situatie in beweging te krijgen ). Dit vereist lerend handelen. (Intensieve) zorg als kinderen hun talent (nog) niet kunnen verzilveren Sommige leerlingen hebben een disharmonisch begaafdheidsprofiel. Zij presteren vaak (ernstig) onder: het zijn talentvolle kinderen die hun begaafdheden onvoldoende kunnen verzilveren in excellente leerprestaties. Ook zijn er talentvolle leerlingen waarbij het sociaal-emotioneel functioneren problematisch is, waardoor de prestaties vaak niet meer overeen komen met de intellectuele vermogens. De achterliggende redenen kunnen worden gezocht in persoonskenmerken van de leerling; de leerhouding (inclusief executieve functies en mindset) en /of het sociaal emotioneel functioneren. Daarnaast kan het leerlingen betreffen waarbij het onderpresteren en het problematisch welbevinden het gevolg zijn van een onvoldoende afstemming van het pedagogische en didactisch aanbod en begeleiding op de specifieke onderwijsbehoeften van de (hoog)begaafde of (hoog)intelligente leerling. Kansen aan deze leerlingen geven betekent ondersteuning bieden met doelgerichte (intensieve) begeleiding. II.c Handelingsgericht en opbrengstgericht werken: cement tussen de stenen Scholen binnen het SWV Aan den IJssel geven op autonome wijze invulling aan de ontwikkeling van meer- en hoogbegaafde leerlingen. Ruim twee-derde van de scholen geeft aan al met een aanbod voor begaafde leerlingen te werken 3. In 2015 geeft de inspectie aan dat in het algemeen op verreweg de meeste scholen een ambitieuze cultuur heerst rond onderwijs aan de best presterende leerlingen. Er wordt het nodige gedaan aan het verbreden en verdiepen van het leerstofaanbod voor deze leerlingen. 4 In de brochure Hoe gaan we om met onze best presterende leerlingen onderscheid de Inspectie drie aandachtsgebieden die van belang zijn voor het onderwijs aan deze leerlingen: schoolcultuur en een aangepast aanbod, differentiëren en doelen stellen, en kwaliteitszorg. Deze drie gebieden beïnvloeden en versterken elkaar. Ze zijn daarom alle drie belangrijk bij het vormgeven van het onderwijs aan de best presterende leerlingen. De kritische kanttekeningen naar de huidige praktijk in deze brochure: De meeste basisscholen hebben wel een of andere vorm van differentiatie in de reguliere lessen. Daarnaast blijkt het in de praktijk nog lastig om de doelen van de onderwijsaanpassingen concreet onder woorden te brengen. Ook ontbreekt het veel leraren aan tijd en kennis om de best presterende leerlingen te voorzien van gerichte instructie en feedback Scholen kunnen het extra aanbod enthousiast aanprijzen, maar vinden het moeilijk te omschrijven welke onderwijskundige keuzes hieraan ten grondslag liggen. Iets doen voor deze leerlingengroep lijkt belangrijker dan dat de doelen helder zijn omschreven. Evaluatie van het extra aanbod voor de best presterende leerlingen wordt hierdoor lastig, waardoor de kwaliteitsborging vaak onvoldoende is. 3 Uit de analyse en conclusie van de ondersteuningsprofielen van alle aangesloten scholen, november Hoe gaan we om met onze best presterende leerlingen? Inspectie van het Onderwijs, maart

7 Vrijwel alle scholen hebben iets ontwikkeld voor het werken met meer- en hoogbegaafde leerlingen: er zijn bouwstenen. Met het integreren van de uitgangspunten van het handelingsgericht en opbrengstgericht werken in de diverse plus-aanpakken, voegen we cement tussen deze stenen en bouwen we aan kwalitatief verrijkingsonderwijs. Een andere observatie is de kwetsbaarheid van de organisatie van plusklassen. Bij ziekte of stoppen van de plusklas -bijvoorbeeld onder invloed van formatieperikelen-, is er zelden een werkwijze of een curriculum vastgelegd. Met de kwaliteitsslag van handelingsgericht en opbrengstgericht werken kunnen bestaande en nieuwe initiatieven worden verduurzaamd. 6

8 III Verrijkingsonderwijs en zorg De mate en aard van begaafdheid kunnen door leraren en ouders in samenspraak met kinderen (vanaf 10 jaar) worden geïnventariseerd met als doel overeenstemming te bereiken over de benadering van deze leerling, gericht op het bereiken van de doelen, zoals in paragraaf II.a geformuleerd. Signalering met Surplus 5 bijvoorbeeld, verwerkt webbased vragenlijsten (inventarisaties) als volgt: Begaafdheidsfactoren (links) IV intellectueel vermogen CV creërend denkvermogen Persoonsfactoren (rechts) MW motivatie werkhouding SE sociaal-emotioneel welbevinden Door een efficiënt gebruik van reguliere methoden en programma s kan het overgrote deel van de schoolpopulatie redelijk adequaat bediend worden in haar onderwijsbehoeften. Naarmate de onderwijsbehoeften van leerlingen verder afliggen van het reguliere aanbod, zullen de aanpassingen een specifieker karakter krijgen. Ook bij verrijkingsonderwijs is er een geleidelijke overgang van gewoon naar speciaal. Waar de vlotte en intelligente leerlingen nog geholpen worden met een gradueel moeilijker programma, vergen de (hoog)begaafde leerlingen daarnaast een aangepaste benadering: niet alleen verrijkingsstof maar verrijkingsonderwijs. Vervolgens vragen leerlingen die intellectueel enkele maanden voorlopen een andere benadering dan leerlingen die meer dan een jaar voorlopen op hun leeftijdsgenoten. Aard en mate Methode-gebonden Verrijkingsniveau 1 Verrijkingsniveau 2 van begaafdheid verrijking vlot intelligent begaafd verrijkingsonderwijs 5 Surplus signalering, ter vereenvoudiging zijn de binnenringen met talentaccenten en schoolprestatie niet weergegeven. Uitgave van OnderwijsAdvies, Zoetermeer. Sidi-R en DHH bieden soortgelijke signaleringsinstrumenten. 7

9 Verrijkingsniveau 1 omvat leerstof en activiteiten die moeilijker en/of uitdagender zijn dan de methode biedt Verrijkingsniveau 2 is duidelijk complexer met dikwijls een expliciete verbredingscomponent, veel eigen inbreng van de leerling, reflectie en kenmerken van het top-down leren Door het werken op het juiste verrijkingsniveau (de zone van naaste ontwikkeling) ontwikkelen leerlingen in het algemeen ook hun niet cognitieve persoonlijkheidskant. Ze leren te leren, leren doorzetten, leren om leerstrategieën te benutten, ontwikkelen een groeimindset enzovoorts. Soms komt deze ontwikkeling niet goed op gang. De zorg is er dan op gericht om de leerling toe te rusten (weer) binnen bovenstaande verrijkingsniveaus deel te kunnen nemen. De inventarisatie van de stimulerende en belemmerende factoren binnen de persoonsfactoren geven dus eveneens aanleiding tot een graduele indeling, in zorg. Waar de gebruikelijke sociaal-emotionele programma s binnen de school voor de lichtere problematiek toereikend zullen zijn, kunnen begaafdheidspecialisten binnen en buiten de school ondersteuning bieden bij meer complexe hulpvragen. Persoonsfactoren SE methode aanvullende zorg (zeer) intensieve zorg Relatief onderpresteren en/of milde belemmeringen sociaal- emotioneel welbevinden. Absoluut onderpresteren en/of ernstige belemmeringen op sociaal- emotioneel Talent-OPP (T-OPP) welbevinden. Verrijkingsonderwijs bestaat dus uit een sterke basis in de eigen groep en waar nodig aangevuld door specialistische arrangementen, bijvoorbeeld in (deeltijd) plusklas of plusvoorziening. 8

10 Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan een volgende opzet: verrijkingsonderwijs basisaanbod verrijkingsonderwijs deeltijd HB-onderwijs basisondersteuning / (zeer) intensieve ondersteuning verrijkingsonderwijs is onderdeel van basiszorg op elke school - Leerlingvolgsysteem op orde voor HB - Cyclus OGW en HGW op inhoud en vaardigheden - Begeleiding persoonsontwikkeling: werkhouding en motivatie, sociaal emotioneel welbevinden aanvulling op basiszorg met deeltijd hoogbegaafdheidsonderwijs, 1 tot enkele dagdelen (kunnen scholen samen organiseren). HB en zorg basiszorg basisondersteuning / (zeer) intensieve ondersteuning en jeugdhulp elke leerkracht (opbrengst- en handelingsgericht verrijkingsonderwijs, gebruik maken van reguliere SE-methoden) HB-specialist(en) met rolneming in de scholen: planmatige interventies met Talent-OPP zijn erop gericht zodat (onderpresterende) leerlingen mee kunnen (blijven) doen aan het verrijkingsonderwijs, bijvoorbeeld begeleiding bij faalangst, het geven van psycho-educatie ondersteuning kan worden gezocht met een zorgbeschikking (CJG). 9

11 IV Discrepantie hoogbegaafd talent en persoonsontwikkeling (door CJG) 10

12 V Vervolg Bespreking van deze ontwikkelnotitie en advisering met betrekking tot de concretisering: September 2018 beleidsadviesgroep November klankbordgroep bijeenkomst. 11