Handreiking. eren mgaan et geld. Leren omgaan. (voortgezet) speciaal onderwijs

Transcriptie

1 Handreiking Leren omgaan eren met mgaan geld et geld (voortgezet) speciaal onderwijs

2 overzicht overzicht Leermiddelen Leermiddelen >>

3 Leren omgaan met Leren omgaan met geld is geen nieuw of geld is geen nieuw of verplicht vak, maar kan verplicht vak, maar kan gemakkelijk worden ingepast in ingepast in bestaande vakken bestaande vakken > en lessen en lessen

4 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 01 Leermiddelenoverzicht U gaat aan de slag met leren omgaan met geld? Een volledig overzicht van leermiddelen die bijdragen aan de leerdoelen financiële educatie en een korte omschrijving die u kunt gebruiken bij het maken van een keuze zijn voor u op een rij gezet. Deze leermiddelen zijn tevens terug te vinden op en via Daar vindt u ook een uitgebreidere beschrijving van de bijdragen die de leermiddelen leveren aan de leerdoelen financiele educatie en hoe te bestellen. In de bijlage wordt een aanpak voor een ouderavond over dit onderwerp beschreven. Leren omgaan met Leren geld omgaan sluit goed met aan geld bij sluit andere goed opvoedkundige aan bij andere thema s opvoedkundige als normen & waarden, thema s opvoeden als normen en grenzen waarden, stellen, opvoeden veiligheid en grenzen stellen, gezondheid. veiligheid en gezondheid.

5 202

6 > Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 03 Een overzicht van leermiddelen Titel (Uitgever) Doelgroep Soort materiaal Kijk op of voor een uitgebreide omschrijving van al deze leermiddelen. A Primair onderwijs onder/middenbouw B Primair onderwijs bovenbouw C Speciaal VO en PRO D VMBO onderbouw E HAVO / VWO onderbouw F HAVO / VWO (tweede fase) G VMBO bovenbouw/ MBO niveau 1-2 H MBO niveau 3 en 4 m = methode l = lespakket s = spelvorm w = website (webbased) t = tentoonstelling tv= tv-serie v= voorstelling Aflatoun (Plan Nederland) x x l Baas gezocht. Ontdek de ondernemer in jezelf x x x x x t BizWiz (BizWorld) x x l BizWorld (BizWorld) x l Een rijk bezoek x x x x x x t Eurowijs (Nibud) x w + s Fix je Risk (Verbond van Verzekeraars) x s Fundament, leerjaar 3 (LWEO) x m Geld en je leven! (DNB) x x x x t Geldexamen (Deloitte, ThiemeMeulenhoff en Nibud) x l Geld Genoeg? (Codename Future) x x w Geld moet rollen! (DNB) x x x w Geldwerk (Spondi) x m Gewoon zo! Geld (Eenvoudig communiceren) x l Grip op je knip (Nibud) x x s Huisje boompje beestje (NTR: Schooltv) x tv In & out (vo-onderbouw) (Nibud) x x l In & out (vo-bovenbouw) (Nibud) x x l Ik wil! (Nibud) x l Jouw geld! (Nibud) x l Kijk op geld (ETV.nl) x x x tv + w Klasse!kas (Bureau voor Levend leren) x x l Koekeloere (NTR: Schooltv) x tv Kontakt (vmbo-kgt) (h/v) (Noordhoff) x x m

7 404 Titel (Uitgever) Doelgroep Soort materiaal Kijk op of voor een uitgebreide omschrijving van al deze leermiddelen. A Primair onderwijs onder/middenbouw B Primair onderwijs bovenbouw C Speciaal VO en PRO D VMBO onderbouw E HAVO / VWO onderbouw F HAVO / VWO (tweede fase) G VMBO bovenbouw/ MBO niveau 1-2 H MBO niveau 3 en 4 m = methode l = lespakket s = spelvorm w = website (webbased) t = tentoonstelling tv= tv-serie v=voorstelling Leren budgetteren... (Gem. Castricum) x x x x x l Leren omgaan met geld (KlasseTV) x x w Meer keuze met geld (AFM) x x x x w + s Money talk (Geldmuseum) x x x t Mijn geldzaken? die regel ik zelf! (Nibud) x l Ook geld kost geld (DNB) x l Meneer Beer (Nibud) x l Museum voor de Klas in het Geldmuseum Handje Contantje x x t Nieuws uit de natuur (NTR: Schooltv) x x x tv Ontdek de wereld van het geld (Geldmuseum) x t Over geld & opvoeden (NIGZ en Nibud) x x x x x x x x l Percent, Management en Organisatie (Thieme) x m Pimpjefoon (Kinderconsument) x x l PrOmotie-Rekenen en wiskunde (Edu Actief) x m PrOmotie-Cultuur en maatschappij (Edu Actief) x m Reclamerakkers (Mediamakkers/Reclamerakkers) x x l Scholenstrijd (SLO) x x w Spangas leergeld x tv Uitverkocht (Klassekunst) x x x x x v Van kredietcrisis tot schuldcrisis (DNB) x l Waar voor je geld (DNB) x l Waardeloze kaartspel (Ubuntu) x x x x s Wijs! (vmbo-kgt) en (h/v) (Thieme) x x m Voorstelling poppentheater Meneer Beer (Poppentheater Binky Babbelkous i.s.m. Nibud) x x v Zakgeldkrant (Nibud) x x l

8 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 05 Geld moet rollen (De Nederlandsche Bank) Interactieve, digitale lessen over geld en betalen voor het VMBO. De lessen zijn op twee niveaus uitgewerkt: onderbouw en bovenbouw. Er is een korte (digitale) handleiding voor de docent. Voor zowel de onderbouw als de bovenbouw kan bij De Nederlandsche Bank een werkboekje worden aangevraagd, inclusief een antwoordenboekje voor de docent. In de onderbouw komen in een aantal opdrachten de volgende thema s aan bod: de functies van geld, munten, bankbiljetten, een betaalrekening, de manieren van betalen met geld, de chipknip en een incassomachtiging. Ook wordt aandacht besteed aan hoe je zelf kunt vaststellen of een bankbiljet echt is en wat rente is. In de bovenbouw komen naast de onderwerpen uit de onderbouw ook de onderwerpen inflatie, koopkracht en wisselkoersen aan bod. Ook is hierin een aantal pittige rekenopdrachten verwerkt. De lessen worden afgesloten met een eindtoets. Jouw geld! (Nibud) Jouw geld! is een lespakket voor scholieren in het praktijk- en speciaal onderwijs. Jongeren maken op een praktische en simpele manier kennis met de wereld van het geld. Er wordt speciaal aandacht besteed aan de verleidingen van de reclame en aan het voorkomen van schulden. Leerlingen in het praktijk- en speciaal onderwijs zijn op deze gebieden vaak extra kwetsbaar. Jouw geld! bestaat uit twintig kopieerbare werkbladen op verschillende niveaus. Leerlingen kunnen hier individueel of in groepjes mee aan de slag. Jouw geld!staat vol informatie over eigen inkomsten, sparen en lenen, reclame, schulden, en de financiële toekomst van de leerlingen. De docentenhandleiding bij Jouw geld! bevat tips voor allerlei werkvormen, om met de groep te werken met het materiaal. Ook staat in de handleiding achtergrondinformatie. In de groepen 1 t/m 3 zijn de onderwerpen die aan de orde komen: keuzes leren maken, geld geven, sparen. In de groepen 4 t/m 8 zijn de thema s: keuzes maken, reclame, geld geven, sparen, inkomsten en uitgaven, zelf geld verdienen, omgaan met lenen, financiële begrippen. Het materiaal bestaat uit een website met downloads en bevat klassikale lessen, lessen voor groepjes leerlingen en individuele lessen. Het materiaal kan fungeren als aanvulling op bestaande vakken en methoden, maar ook als uitgangspunt voor een projectweek. De inzet ervan vergt weinig voorbereidingstijd. Kijk op geld (ETV.nl) Twaalfdelige televisieserie over omgaan met geld, bedoeld voor jongeren vanaf 14 jaar en volwassen Nederlanders met een niet-nederlandse achtergrond. Het materiaal kan ingezet worden in het MBO, volwassenenonderwijs of in themabijeenkomsten in buurthuizen of andere organisaties. Doel van de serie is de deelnemer inzicht te geven in zijn eigen financiële situatie. In de eerste zes afleveringen wordt met behulp van een digitale budgetplanner een overzicht gemaakt van inkomsten en uitgaven. In de laatste zes afleveringen wordt dieper ingegaan op verschillende thema s, zoals bezuinigen, verzekeringen, geld lenen, hulp bij vragen en problemen, kinderen leren met geld om te gaan. Bij de televisieserie zijn een website, een lesbrief en een docenten-handleiding ontwikkeld. De televisieserie is te bestellen op dvd of via de website te bekijken. De lesbrief en docentenhandleiding zijn beide te downloaden. De website bevat daarnaast de budgetplanner, die online ingevuld kan worden. De lesbrief is met name bedoeld voor deelnemers die niet over een computer beschikken. De docentenhandleiding geeft een beschrijving van de televisie-serie, lessuggesties en aanvullend oefenmateriaal. Leren omgaan met geld (Klasse TV) Digitaal lespakket over omgaan met geld, met een doorgaande leerlijn voor alle groepen van het basisonderwijs. Het lespakket gaat met name in op de sociaal-emotionele kant, maar verdieping op rekenonderwijs is ook mogelijk.

9 606 Werken aan gezond financieel Werken aan gezond bewustzijn en financieel gedrag bewustzijn begint al jong, en gedrag tussen begint al jong, maar tussen de tien en zestien jaar is jaar een is een cruciale periode. periode. Over geld & opvoeden (NIGZ en Nibud) Een cursuspakket speciaal ontwikkeld voor en met allochtone ouders van kinderen vanaf 6 jaar. Het doel van het pakket is ouders te helpen hun kinderen goed te leren omgaan met geld. Over geld & opvoeden bevat praktische oefeningen en DVD-fragmenten die tijdens de cursus kunnen worden Uitverkocht (Klassekunst) KlasseKunst produceert educatieve voorstellingen voor scholen. Deze voorstellingen worden gemaakt door geschoolde en professionele theatermakers. De voorstelling Uitverkocht sluit inhoudelijk aan op het lespakket In & Out!, maar is ook apart te bekijken. Een rijk bezoek (Geldmuseum) Museumprogramma voor klassen van het VO en MBO Geld en je leven! (De Nederlandsche Bank) Interactieve tentoonstelling over geld. De doelgroep is 12- tot 16-jarige leerlingen in de bovenbouw van het primair onderwijs en in het voortgezet onderwijs. Het doel is hen uit te dagen na te denken over wat zij met hun geld doen en wat geld eigenlijk met hen doet. De tentoonstelling is opgezet in de vorm van filmclips die samen een soap vormen; deze is geschreven door de auteurs van Goede Tijden, Slechte Tijden. Centraal daarin staat het levensverhaal van drie jonge mensen. Op basis van verschillende situaties bepalen de bezoekers waar het geld aan uitgeven moet worden en beïnvloeden zo het leven van de hoofdpersonen. Zakgeldkrant (Nibud) De Zakgeldkrant is een leuke en leerzame doe-krant voor scholieren van 12 tot 14 jaar. Aan de hand van herkenbare voorbeelden, korte opdrachten en informatie leren zij financiële keuzes te maken en beslissingen te nemen. De Zakgeldkrant gaat over financiële keuzes maken, vertaald naar de belevingswereld van scholieren. In de Zakgeldkrant staan vier korte opdrachten, handige tips, voorbeelden en andere bruikbare informatie. De Zakgeldkrant omvat 8 pagina s A3 en is geïllustreerd. Het programma bestaat uit twee onderdelen. Het eerste deel bestaat uit een rondleiding door het museum. De leerlingen horen verhalen over de geschiedenis van geld en de productie ervan. Ook krijgen zij een unieke kijk op dit productieproces. In het tweede deel van het programma gaan de leerlingen zelf op ontdekking in de vaste presentatie (zie voor een uitgebreide toelichting bij algemeen ): een route vol leuke en spannende games, waarin ze risico s leren afwegen en met de gevolgen van hun geldgedrag geconfronteerd worden. In&Out! voor het voortgezet onderwijs (Nibud) In & Out! is een lespakket voor scholieren in het voortgezet onderwijs. Het leerlingenmateriaal bestaat uit twee magazines op A4-formaat: één voor de onderbouw en één voor de bovenbouw. In & Out! gaat over eigen inkomsten, bankzaken, sparen en lenen, belasting, schulden en de financiële toekomst van scholieren. Daarnaast worden de leerlingen op allerlei manieren uitgedaagd om na te denken over hun eigen geldgedrag. Het magazine voor de onderbouw sluit aan bij het vak verzorging, maar kan ook gebruikt worden tijdens de mentoruren. Het magazine voor de bovenbouw sluit aan bij de vakken economie (K/4/consumptief) en maatschappijleer. Begin 2011 verschijnt de compleet herziene editie van In & Out!.

10 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 07

11 808 Bijlage 1 Een ouderavond over financiële educatie Niet alle scholen denken in eerste instantie aan een ouderavond over financiële educatie. Soms voelen scholen zich onvoldoende voorbereid op het onderwerp voor een discussie over leren omgaan met geld. Maar ouders staan ook voor vragen op dit gebied en zijn geïnteresseerd in alles wat met financiële opvoeding te maken heeft. Het gaat dan bijvoorbeeld over de vraag: wanneer geef ik zakgeld en hoeveel? Hoe leer ik kinderen omgaan met reclame? Kan ik kinderen kleedgeld geven, hoeveel en op welke leeftijd? Daarnaast hebben ouders ook vragen over merkkleding en verjaardags feestjes. Kortom er zijn genoeg vragen om over te praten. Ouders van kinderen op VSO-scholen wonen vaak op grotere afstand van de school. De kinderen hebben niet altijd een goede relatie met hun ouders. En het komt geregeld voor dat de ouders ook financieel advies kunnen gebruiken. Op een ouderavond kan de school een organisatie als MEE inschakelen om met ouders over financiële zaken te praten. Een voorbeeld om te bespreken Marieke is 9 jaar en krijgt van haar vader iedere week een euro zakgeld. Soms geeft haar moeder haar ook een dubbeltje of twintig cent voor een klein klusje. Ze is heel zuinig op haar geld en ze verzamelt alle munten in een klein kistje op haar slaapkamer. Eigenlijk kan ze de waarde van de verschillende munten nog niet helemaal onderscheiden. Op haar verjaardag komt oma langs en die geeft haar een envelop met een biljet van vijftig euro. Marieke had liever tien munten van één euro gehad, die wegen tenslotte meer. De ouders van Marieke kijken hier met enige afstand naar en weten niet zo goed ermee om te gaan. Een voorbeeld om te bespreken Tahir en Mukkades zijn 14 jaar en verliefd. Ze hebben allebei een mobiele telefoon en ze bellen en sms en elkaar de hele dag. Dat is natuurlijk spannend en opwindend. Maar liefde maakt ook blind. Ze schrikken namelijk van de rekening van de telefoonmaatschappij. Aan het einde van de maand hebben ze allebei een rekening tussen de 200 en 300 euro. Wie gaat dat betalen en wat hadden ze anders moeten doen? Aandacht voor financiële educatie sluit goed aan bij andere opvoedkundige thema s als normen en waarden, opvoeden en grenzen stellen, veiligheid en gezondheid. Voor een ouderavond over financiële educatie kun je verschillende opzetten bedenken. Hier zijn een paar voorbeelden: een gastspreker Scholen kunnen ouders ondersteunen bij het financieel zelfstandig maken van kinderen. Bijvoorbeeld door in samenwerking met het Nibud een thema-avond te organiseren voor ouders van kinderen op de basisschool of het voortgezet onderwijs. Een spreker van het Nibud kan vertellen over kinderen en geld. Ouders krijgen praktische tips om zelf mee aan de slag te gaan. Ook is er natuurlijk ruim de gelegenheid voor het stellen van vragen. Er zijn in de gemeente vaak ook gastsprekers te vinden bij banken, krediet banken, of andere financiële instellingen. een toneelvoorstelling Aan de hand van het toneelstuk kan met ouders worden gesproken over het thema financiële educatie en opvoeding. De Verleiding is bijvoorbeeld een voorstelling van 45 minuten voor kinderen van groep 1, 2 en 3 van het voortgezet onderwijs. Zij werken met een groep van maximaal 100 personen. een inleiding en discussie Nodig de ouders uit, leg zelf uit waarom de school werkt aan financiële educatie en laat ouders vervolgens in kleinere groepjes discussiëren over financiële opvoeding. Daarvoor kun je ook stellingen of casusbeschrijvingen gebruiken. Voorbeelden van vragen zijn: Wat kan ik mijn kind aan zakgeld geven en op welke leeftijd? Wat wil ik afspreken met mijn kind over zakgeld: waar mag het wel en niet aan worden besteed? Mag mijn kind een mobiele telefoon? Laat ik mijn kinderen in de supermarkt aanwijzen welke producten ik koop? Ik kan niet goed nee zeggen als mijn kind weer om geld komt vragen (als het zakgeld op is). Hoe ga ik daar mee om? Mijn kind verdient in het weekend veel bij, kan ik daar wat van zeggen?

12 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 09 Zonder Cash ben je nergens Om jongeren bewuster te maken van geldzaken is Wijzer in geldzaken gestart met een meerjarige jongerencampagne Zonder Cash ben je nergens ( Centraal in deze campagne staat het virtueel character Cash. Cash helpt jongeren financieel slim te worden op allerlei terreinen. Hij biedt jongeren op een positieve manier hulp op momenten en plekken waar ze geld uitgeven en kiest daarbij telkens voor een thema dat jongeren aanspreekt. Cash vertelt jongeren niet dat je moet gaan werken naast school, maar wel hoeveel je dat kan opleveren. Hij praat niet over sparen, maar over wat je ermee kunt bereiken. Hij zegt niet dat je op je geld moet gaan zitten, maar wel dat je meer uit je budget kunt halen als je er slim mee omgaat. Kortom: Cash biedt jongeren tools waar je wat aan hebt. De eerste campagne (voorjaar 2010) was gericht op (vmbo) jongeren van jaar. De actie introduceerde het character Cash aan de hand van het onderwerp belkosten. Mobiele telefoons, sms en, bellen en bijvoorbeeld ringtones zijn namelijk tastbare uitingen van financieel gedrag voor deze doelgroep. Belkosten beslaan een breed spectrum aan uitgaven, variërend van grote aankopen (nieuw toestel) tot kleine uitgaven (een sms versturen). Het tweede deelthema van de campagne volgde in juni In samenwerking met het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid stond toen het thema bijbanen centraal. Dit deelthema was gericht op jarigen. Begin 2011 staat het volgende thema gepland dat zal gaan over verleiding en sparen. Later in 2011 zal nog een vierde thema volgen. Doelstelling van de campagne is om de informatie aan te bieden op plaatsen waar jongeren zich bevinden. Bijvoorbeeld via Hyves, TMF en diverse andere jongerenmedia.

13 010

14 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 011 Week van het geld 2011; U doet toch ook mee? Om kinderen in de leeftijd van 4 tot en met 12 jaar te leren omgaan geld, organiseert Wijzer in geldzaken van 7 tot en met 11 november de Week van het Geld. Tijdens deze week staat leren omgaan met geld centraal en worden er vele activiteiten georganiseerd die in het teken staan van geld. Als docent kunt u dit onderwerp op een leuke manier onder de aandacht brengen. Banken en verzekeraars verzorgen op aanvraag gratis gastlessen op scholen. U kunt ook spelenderwijs aandacht besteden aan het onderwerp door bijvoorbeeld met uw leerlingen een spel als Geld is kinderspel of Fix je Risk te spelen. Breng met de klas een bezoek aan het Geldmuseum, de tentoonstelling Geld en je leven! in het bezoekerscentrum van De Nederlandsche Bank of start met de KlasseKas! De hele week staan alle programma s van SchoolTV in het teken van leren omgaan met geld, verschijnt er een speciale - Week van het geld krant en kunnen kinderen, docenten en ouders op de website van de nieuwste tips, gadgets en activiteiten bekijken. In de Week van het geld worden verschillende leermiddelen uit de handreikingen leren omgaan met geld beschikbaar gesteld om docenten, ouders en kinderen in de leeftijd van 4 tot en met 12 jaar op een leuke manier met het onderwerp kennis te laten maken. Door kinderen op jonge leeftijd financiële kennis en vaardigheden mee te geven, zullen ze op latere leeftijd beter in staat zijn om zelf bewuste financiële keuzes te maken. Wilt u in 2011 in de Week van het geld ook actief aan de slag met leren omgaan met geld? Kijk dan op of stuur voor meer informatie een naar info@weekvanhetgeld.nl.

15 012 Aantekeningen

16 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs Handreiking Leren omgaan eren met mgaan geld et geld (voortgezet) speciaal onderwijs

17 202

18 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 03 Voorwoord De kinderen waren zeer enthousiast. De leerkrachten moesten even wennen, maar waren daarna ook enthousiast, en zagen in dat het onderwerp heel belangrijk is. De leerlingen vinden het over het algemeen leuk en doen actief mee met de lessen. Door met leerlingen aan financiële educatie te werken, ben ik me als leerkracht ook bewuster geworden van mijn eigen financiële status. Dit soort reacties kregen we te horen van scholen die aan de slag gingen met financiële educatie. Een positieve start! Leren omgaan met geld is heel belangrijk. Dat heeft de financiële crisis, waaruit ons land en de rest van de wereld nu langzaam opkrabbelt, nog eens extra duidelijk gemaakt. In 2006 is het platform CentiQ, Wijzer in geldzaken opgericht ( dat ruim 40 organisaties vertegenwoordigt die hun krachten bundelen om de consument wijzer in geldzaken te maken. Zij zetten zich in om het financiële inzicht van de Nederlanders te vergroten, zodat consumenten beter in staat zijn financiële beslissingen te nemen. Het platform is een initiatief van het ministerie van Financiën, waarin partners uit de financiële sector, de overheid, onderwijs-, voorlichtings- en consumentenorganisaties en de wetenschap samenwerken. In het vijfjarenplan van CentiQ, Wijzer in geldzaken zijn jongeren een speerpunt. Immers, jong geleerd is oud gedaan. Dat gaat zeker ook op voor leren omgaan met geld, zoals uit onderzoek blijkt. Wie jongeren zegt, zegt ook onderwijs. Leren omgaan met geld is een belangrijk onderdeel in het actieplan van CentiQ, Wijzer in geldzaken en daarbij zijn scholen instrumenteel. Toch is het niet de bedoeling het onderwijs weer wat nieuws aan te bieden. Alle activiteiten voor het onderwijs zijn erop gericht het voor docenten eenvoudig en aantrekkelijk te maken leren omgaan met geld in te passen in bestaande lessen. Om dat mogelijk te maken zijn gedurende 2009 voorbereidende stappen gezet. Er zijn leerdoelen opgesteld voor jongeren, aansluitend bij kerndoelen en eindtermen van bestaande vakken (Basisvisie Financiële Educatie). Daarna is een beschrijving van lesmiddelen en lesvormen gemaakt en een checklist voor lesmiddelen. Tenslotte zijn pilots uitgevoerd met een aantal van die lesvormen op verschillende schooltypen. In deze Handreiking komt alles bij elkaar. U krijgt tips en ideeën voor het inpassen van financiële educatie op school en in uw lessen. In de handreiking zal blijken dat leren omgaan met geld thematisch op veel verschillende manieren kan worden toegepast. De interesse en het enthousiasme voor praktische opdrachten van docenten en leerlingen, die uit de pilots naar voren kwamen, zijn alvast een veelbelovend gegeven. Ik hoop dat deze handreiking bijdraagt aan geïnspireerde lessen leren omgaan met geld en wens u veel succes met het wijzer maken van jonge mensen in geldzaken op uw school. De partners van CentiQ, Wijzer in geldzaken verwachten dat dit zal leiden tot meer structurele aandacht voor financiële educatie in het onderwijs. Klaas Knot, Voorzitter CentiQ, Wijzer in geldzaken

19 404

20 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 05 Inhoud Inleiding 6 Waarom financiële educatie? 6 Handreiking helpt je op weg 7 Voor wie 7 Leeswijzer 7 1. Aan de slag met leren omgaan met geld 9 Stappenplan 10 Afweging keuzes Praktijkervaringen 15 Ervaring van de pilotscholen met financiële educatie 15 Wanneer begin je met financiële educatie in het (voortgezet) speciaal onderwijs? 17 Bij welke vakken sluit financiële educatie aan? 17 Hoe kies je het goede materiaal? 17 Didactische aanwijzingen 18 Didactische mogelijkheden en werkvormen 19 Wat vraagt financiële educatie van de docent? 20 En wat is het vervolg? Wetgeving en formele kaders 25 Financiële educatie in bestaande vakken 25 Scholen geven zelf invulling aan financiële educatie Financiële educatie 29 Financiële educatie: wat is dat? 29 Financiële educatie heeft verschillende aspecten 29 Financiële educatie in het VSO Websites en literatuur 33 Websites 33 Literatuur 33 Een checklist om aan de slag te gaan 35

21 606 Inleiding Geld sparen, uitgeven, wisselen. Iedereen moet leren omgaan met geld. Kinderen leren op jonge leeftijd al munten en biljetten onderscheiden, wisselen, rekenen met geld. Kinderen krijgen zakgeld. Later gaat het om ingewikkelder begrippen, zoals rente, procenten, pensioenen en hypotheken. Bij financiële educatie gaat het niet alleen om de kennis over geld, maar ook om het omgaan met geld. Financiële educatie helpt om kinderen beter te leren omgaan met geld. Deze handreiking geeft u praktische aanwijzingen over de mogelijkheden voor financiële educatie bij u op school. De hand - reiking is tot stand gekomen op basis van een aantal pilots met scholen voor PO, VSO en VMBO, die van september 2009 tot en met januari 2010 projecten en materialen hebben uitgeprobeerd. Waarom financiële educatie? De financiële crisis kwam volgens vele deskundigen niet uit de lucht vallen. Ze lijkt het gevolg van onverantwoord financieel handelen tot op de hoogste niveaus in de financiële wereld. Maar ook consumenten gedragen zich niet altijd financieel verantwoordelijk. Een maatschappelijk probleem van de eerste orde, dat een brede aanpak verdient. In die brede aanpak zijn jongeren een belangrijke doelgroep, want jong geleerd is oud gedaan. Bij de benadering van jongeren speelt het onderwijs een prominente rol. Om ervoor te zorgen dat de Nederlandse jongeren over de kennis, het inzicht en de vaardigheden beschikken om verantwoord met geld om te kunnen gaan, dient leren omgaan met geld een vaste plaats te krijgen in het onderwijs. Eenvoudig in te passen Financiële educatie is geen nieuw fenomeen in het onderwijs. Het staat in de diverse leerlijnen 1, het is terug te vinden in de kerndoelen voor het arbeidsgericht VSO en het sluit goed aan bij rekenen, wiskunde en mens en maatschappij. Het is zeker niet de bedoeling er een nieuw - laat staan verplicht - vak van te maken. Leren omgaan met geld is eenvoudig en op een aantrekkelijke manier te integreren in verschillende bestaande vakken en lessen. Van acht tot achttien Financiële educatie op scholen richt zich op leerlingen van acht tot achttien jaar, in primair onderwijs, speciaal (voortgezet) onderwijs, voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs. Er is gekozen voor de leeftijd vanaf acht jaar, omdat kinderen voor financiële educatie eerst moeten kunnen rekenen en lezen. Begrip van geld ontstaat ook pas rond die leeftijd. Uitgangspunt voor deze publicatie is de Basisvisie Financiële Educatie, die in 2008 is opgesteld. Kern van de Basisvisie is een leerplankader, waarin staat beschreven wat kinderen zouden moeten kunnen en kennen over het omgaan met geld. (Uit: Leren omgaan met geld, CentiQ, Wijzer in geldzaken). 1 WEC-raad (2008). Van de slag met implementatie leerlijnen in het (V)SO

22 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 07 Handreiking helpt je op weg Deze handreiking helpt scholen, schoolbesturen en onderwijsadviesbureaus die aan de slag willen met financiële educatie op weg. Wat zijn de eerste stappen? Waar moet je aan denken? Waar vind je goede materialen? Wat is belangrijk bij de keuze van materialen? Wil ik ouders erbij betrekken en hoe doe ik dat? Past leren omgaan met geld in het reguliere programma? Er zijn drie versies handreikingen: voor het basisonderwijs voor het (voortgezet) speciaal onderwijs (VSO) voor de onderbouw voortgezet onderwijs (VO )en het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (VMBO). Er is gekozen voor verschillende handreikingen, omdat de leeftijden en leerbehoeften van de leerlingen tussen de sectoren behoorlijk uiteenlopen. Deze handreiking is gericht op het voortgezet speciaal onderwijs. In het (voortgezet) speciaal onderwijs zitten kinderen van heel uit eenlopende leeftijdsgroepen, van basisonderwijs tot en met voortgezet onderwijs, zeg maar van vijf tot zestien jaar, die tevens beschikken over heel uiteenlopende capaciteiten. In het VSO vinden we kinderen met psychiatrische problemen, gedragsstoornissen of een licht lichamelijke handicap, tot en met autisme. Een deel van de leerlingen zal later niet volledig zelfstandig functioneren in de maatschappij. Maar een andere deel zal wel zelfstandig gaan wonen en de school moet hen voorbereiden op financiële zaken: boodschappen doen, rekeningen betalen, internetbankieren. Voor een deel van de leerlingen betekent dat veel oefenen en herhalen. Dat vraagt van de school ook maatwerk. Voor wie De handreiking is in de eerste plaats bedoeld voor leerkrachten die leren omgaan met geld willen opnemen in hun lessen. Daarnaast kunnen onderwijsadviesbureaus en PABO s haar inzetten bij het begeleiden van scholen bij de invoering van financiële educatie. De handreiking geeft antwoord op de vraag hoe financiële educatie op school het beste een plaats kan krijgen. In de bijlagen staan handige checklists en instrumenten om de school op weg te helpen. Op het leermiddelenplein van de SLO en via onderwijs zijn allerlei lesmaterialen te vinden, die ook in de handreiking besproken worden. Voor wie nog meer? Er zijn nog meer doelgroepen, zoals een schoolbestuur dat zich wil oriënteren op het onderwerp financiële educatie, of een gemeente die overweegt dit onderwerp op de lokale educatieve agenda te zetten. Maar ook ouders of aanbieders van naschoolse activiteiten bij de verlengde schooldag, de opvang of de naschoolse activiteiten (in het kader van de brede school). Leeswijzer In deze handreiking gaan we in op de mogelijkheden om leren omgaan met geld op de schoolagenda te plaatsen. Hoofdstukken 1 en 2 gaat over het invoeren van financiële educatie op school. In Hoofdstuk 2 is te lezen hoe de pilotscholen met financiële educatie aan het werk zijn gegaan. In Hoofdstuk 3 kijken we naar de wettelijke kaders en de kerndoelen. Hoofdstuk 4 geeft een indruk van de inhoud van financiële educatie. In Hoofdstuk 5 zijn interessante websites, artikelen en boeken opgenomen. In Hoofdstuk 6 en in de bijlagen is een hoeveelheid praktische materialen te vinden, zoals checklists, formats voor een projectplan en overzichten van leermiddelen voor financiële educatie, inclusief een korte beschrijving.

23 808 0

24 1. Aan de slag met leren omgaan met geld Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs Kinderen in het VSO zullen later ook moeten betalen in de supermarkt, spullen bestellen via internet of een lening afsluiten. Het is goed als de school de leerlingen naar vermogen ondersteunt bij die ontwikkeling. Zeker nu scholen meer diplomagericht werken is leren omgaan met geld een goede en praktische invulling van het werken aan financiële 09 vaardigheden. Het (voortgezet) speciaal onderwijs kent veel verschillende leerlingen. Niet alleen zijn er vier verschillende clusters, met leerlingen die uiteenlopende vermogens en mogelijkheden hebben, er is ook een vrij brede leeftijdsgroep. Dat betekent dat de inrichting van het onderwijs ook behoorlijk kan verschillen: soms is er één groepsleerkracht per groep, maar er zijn ook scholen waar de kinderen acht verschillende vakleerkrachten hebben. Dat maakt het ingewikkeld om algemene uitspraken te doen over de leerling in het VSO. De pilots vonden plaats bij cluster 4 scholen. De toepassing van financiële educatie is echter ook goed mogelijk bij de andere clusters. Aanpak financiële educatie op VSO De Piloot Rotterdam De Piloot is gespecialiseerd in kinderen met stoornissen in het autistisch spectrum. De VSO is in opbouw, er zijn nu twee leerjaren. In het schooljaar komt er een derde leerjaar bij. De school heeft zeven klassen met gemiddeld acht leerlingen per groep. Er wordt onderwijs gegeven op drie niveaus: praktijkonderwijs, VMBO basis en VMBO-T. Marjan van Dijl en Chantal Fransen en de begeleider van het CED hebben een lessencyclus uitgewerkt. Het CED heeft veel materiaal aangedragen. Er zijn drie lessen uitgewerkt. Les 1. Kennis over geld. Hierin komt de rol van geld in de samenleving aan de orde, met een accent op de banken. Les 2. Giraal verkeer en pinnen. Les 3. Verdienen en uitgeven. Dit is gedaan met het oog op later. Wat betekent geld verdienen en wat kun je met geld doen? Werken aan financiële educatie vraagt zoals ieder onderwerp een planmatige aanpak. In dit hoofdstuk kijken we naar de verschillende stappen die de school kan doorlopen. In de werkbladen in de bijlagen, staat een stappenplan waarin de school kan noteren hoe zij aan de slag wil met financiële educatie. We beginnen direct in de praktijk: VSO De Piloot in Rotterdam. De inzet van de school heeft zich voornamelijk op de vaardigheden gericht. Door de aandacht voor de vaardigheden ontstaat meteen ook bewustzijn. Bij deze drie lessen is gebruik gemaakt van Geld moet rollen. Het verwerkingsmateriaal is van internet gehaald en op school gekopieerd. Toen het project al draaide, raakte men op de hoogte van het bestaan van de werkboekjes van Geld moet rollen. Die zijn niet meer gebruikt. Tussen les 2 en 3 is gewerkt met materiaal van Jouw Geld! van het Nibud. Dit omdat met het oog op les 3 eerst duidelijk moest worden welke ervaring leerlingen al hadden met geld. De school heeft toen pas ontdekt dat dit zo weinig was. Voor de derde les is een gastdocent van ING uitgenodigd.

25 010 Stappenplan Het mooiste is natuurlijk als het een bewuste keuze is van de school om aandacht te besteden aan financiële educatie. Vaak speelt echter het toeval een rol bij dit soort beslissingen. Een leerkracht neemt een folder mee van een studiedag of een conferentie. Er is in de klas een incident geweest dat over geld ging. Maar het kan ook zijn dat een leerkracht affiniteit heeft met financiën en omgaan met geld daarom belangrijk vindt. Soms is er al een slapend project op school dat een opfrisser nodig heeft. En soms is een extra prikkel nodig om de stap te zetten. Met een stappenplan lukt het als vanzelf op een overzichtelijke manier aan financiële educatie te werken. Stap 6 Evalueer en stel bij Stap 1 De aanleiding Stap 1 Stel de aanleiding voor financiële educatie vast Leerkrachten signaleren een bepaald gedrag van leerlingen (onderling geld lenen, ruilen van speelgoed van verschillende waarde). Soms is er ook inzicht in de financiële problemen van ouders via het zorgoverleg. Over het algemeen zijn er de volgende aanleidingen voor scholen om te gaan werken aan financiële educatie: gebrekkige kennis en inzicht van leerlingen in geldzaken bestedingspatroon van leerlingen financiële problemen van leerlingen (en hun ouders) houding van leerlingen ten aanzien van geld Inhoud geven aan burgerschap of een toegepaste vorm van rekenen. Stap 5 Voer de lessen in Stap 4 Kies materiaal / project Stap 3 Doe een nulmeting Stap 2 Bepaal samen de koers Stap 2 Bepaal samen de koers Het is belangrijk dat schooldirectie en team samen besluiten dat de komende jaren aan financiële educatie gewerkt wordt. Zij kunnen bijvoorbeeld afspreken dat het project een looptijd heeft van twee jaar en dat ze daarna besluiten hoe het verder gaat. Neem samen de beslissing om een kleine werkgroep aan te wijzen van leerkrachten die werk maken van financiële educatie. Maak een plan van aanpak waarin staat: wat is de voorbereidingstijd? wat is de uitvoeringstijd? wie neemt het voortouw? (bijvoorbeeld de bouwcoördinator) is er budget of een aantal uren? welke groepen kiezen we uit? bij welke vakken sluit het aan? In Bijlage 1 is een checklist om aan de slag te gaan opgenomen.

26 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 011 Stap 3 Inventariseer wat de school al doet: doe een nulmeting Stap 5 Voer de lessen in. Financiële educatie is niet helemaal een nieuw onderwerp. Op een bepaalde manier komt het ook in de reguliere methoden economie of rekenen aan bod. In dat geval is het goed een en ander nog opnieuw te bezien. werkt het goed? is aanpassing nodig? kunnen we het uitbreiden? Het broodjesproject (VSO De Radar, Oosterbeek). In dit project verzorgen de leerlingen elke vrijdag een broodjesservice voor de leerkrachten, waarbij ze bestellingen opnemen, een begroting maken, zelf boodschappen doen, met de leerkrachten afrekenen en een kasboekje bijhouden. Dit project is gestart door een individuele leerkracht en heeft verder geen vaste plek in het curriculum van de school. (Voorbeeld van leren omgaan met geld.) Stap 4 Bekijk de mogelijke lesmaterialen en werkwijzen: kies materiaal en project Er zijn veel verschillende materialen en werkwijzen. Op het leermiddelenplein en via is veel materiaal te bekijken. Voor de school is het heel belangrijk welke pedagogisch-didactische vereisten men stelt aan de werkvorm. Zelfstandig of in groepen? Klassikaal of in een project? Veel kennis of veel vaardigheden? Maar er zijn natuurlijk meer opties. Afhankelijk van de pedagogisch-didactische voorkeuren van de school (en het leerjaar) en de individuele mogelijkheden van de leerlingen, kan financiële educatie in een andere werkvorm aangeboden worden. Voorbeelden hiervan zijn: gastlessen een spel lesmateriaal op internet een mini-onderneming zelf een opgave maken een bezoek aan het Geldmuseum of De Nederlandsche Bank. Alle materialen en methoden worden beschreven in Bijlage 2. Financiële educatie leent zich goed voor een vakoverstijgende benadering. Bijvoorbeeld als een verdieping van de leerlijn rekenen/wiskunde, economie, bij maatschappijleer, bij wereldoriëntatie of bij de mentorlessen. Stap 6 Evalueer en stel bij Evalueren is een van de belangrijkste stappen in de hele cyclus. Dit is het moment om kritische vragen te stellen: sluit het (nieuwe) materiaal goed aan bij de methode? kost het de leerkracht niet te veel (voorbereidings)tijd? is de afstemming tussen de betrokken leerkrachten goed verlopen? hebben we de doelen gehaald, die we onszelf hebben gesteld? zijn we tevreden over de gebruikte methode? vinden we dat de leerlingen werkelijk wat geleerd hebben of kan het beter? zijn er onvoorziene leereffecten? Na de evaluatie kunt u afwegen of u de werkwijze kunt handhaven, aanpassen of eventueel uitbreiden.

27 012 Het voordeel van een incidenteel project Het voordeel is dat je van kunt een uitvinden incidenteel of project een bepaalde is dat je kunt werkwijze uitvinden voor of een bepaalde de kinderen werkwijze werkt. voor de kinderen werkt. Afweging keuzes Hoe financiële educatie wordt ingevoerd, hangt af van de keuzes van de school. Kijk bijvoorbeeld naar de volgende overwegingen. Structureel of incidenteel? Het voordeel van een incidenteel project is dat je kunt uitvinden of een bepaalde werkwijze voor de kinderen werkt. Voor het VSO luistert dat zeer nauw. Misschien wil je op basis van de ervaringen volgend jaar wat anders. Als er bij een school veel aanleiding is voor leren omgaan met geld, valt het te overwegen financiële educatie een structurele plaats te geven in het curriculum. Is er een rol voor ouders? Een belangrijke afweging voor de school is of zij de ouders wil betrekken bij de lessen. Vanzelfsprekend spelen ouders een rol bij het leren omgaan met geld; het is een belangrijk onderdeel van de opvoeding. Als er op school aandacht aan het onderwerp wordt besteed heeft dat vaak gevolgen voor ouders, omdat kinderen thuis vragen kunnen stellen over financiële zaken. Ook ouders in het (voortgezet) speciaal onderwijs vinden over het algemeen omgaan met geld niet makkelijk. Het is goed daar rekening mee te houden. De school kan kiezen uit verschillende opties: De school kan de ouders informeren over de uitvoering van het project financiële educatie; dat kan ook bij de tien-minutengesprekken. De aard van het gesprek kan dan echter ook in de richting van hulpverlening voor de ouders schuiven. De school kan ervoor kiezen om een discussieavond met de ouders te organiseren over financiële educatie. Aansluiting bij hulpverlening en maatschappelijk werk (schuldsanering) of MEE zou daarbij overwogen kunnen worden. Opdrachten voor kinderen waarmee ze thuis moeten uitzoeken wat de (vaste) kosten zijn, liggen in het VSO minder voor de hand, omdat een deel van de VSO-leerlingen een verstoorde verhouding met hun ouders hebben, of niet eens thuis wonen. Ook wonen ouders soms op grote afstand van de school. De school kan ook zeggen: het onderwerp is nieuw voor ons, we willen er eerst zelf meer vertrouwd mee raken en daarna organiseren we een ouderavond. Toegang tot internet? Steeds vaker zien we dat leermiddelen, ook voor financiële educatie, via het internet aangeboden worden: traditionele methoden bieden extra opdrachten en hulpmiddelen via de website van de uitgeverij educatieve games informatie- of hulpbronnen (bijvoorbeeld videofilmpjes via Teleblik, YouTube, Hyves). Een aantal van de geanalyseerde leermiddelen kan alleen met een internetverbinding optimaal gebruikt worden. De pilotscholen wijzen erop dat de beschikking over voldoende computers met internetaansluiting een belangrijke succesfactor is bij de invoering van financiële educatie. Omgaan met reclame van instellingen? Verschillende organisaties (o.a. CentiQ, Wijzer in geldzakenpartners) bieden materiaal aan. Vaak staat daar het logo op van de aanbieder en zijn de bedrijfskleuren van de aanbieder verwerkt in de materialen. Het is goed dat de school daar een standpunt over inneemt. Wil je dat wel of niet? Sommige scholen vinden het geen probleem, andere scholen haken juist af vanwege de reclame. Ervaring uit een van de VSO-scholen Leerkrachten van het Altra Oost College: De leerlingen stonden aanvankelijk wantrouwig tegenover het gebruik van de methode In & Out. Er zijn vragenlijsten met gedetailleerde vragen over persoonlijke financiën. De leerlingen vroegen of dit moest voor de politie. Ze wantrouwden het project. Ten opzichte van elkaar spreken ze vrij open over financiële aangelegenheden. In de les worden ze zich meer bewust van hun financiële gedrag. Privacy Het uitwerken van opdrachten die direct te maken hebben met de financiële situatie van de leerlingen zelf (en dus ook van de ouders) kan confronterend zijn.

28 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 013 Over onderwerpen rondom financiën, zakgeld, kleedgeld en dergelijke wordt in veel gezinnen niet gesproken, laat staan onderhandeld. Vanuit de pilotscholen wordt daarom gewezen op dergelijke privacygevoelige opdrachten. Bied de leerlingen daarom ook de mogelijkheid vragen onbeantwoord te laten, of vraag hun wat zij de ander zouden adviseren als het om geldzaken gaat. Realistische opdrachten in een beschermde omgeving Financiële educatie biedt juist een goede aanleiding om meer realistische opdrachten te maken voor kinderen. Opdrachten die aansluiten bij hun belevingswereld. Voor sommige kinderen is dat een stap te ver. De school kan ervoor kiezen een realistische situatie te simuleren, bijvoor beeld door een winkel in de school in te richten, of de stages op een andere school te laten lopen. Op die manier is er veiligheid én nieuwe ervaringen. Heel realistisch is het vergelijken van mobiele telefoons. De abonnementen onderscheiden zich op veel manieren. Voor kinderen in het VSO is het kiezen van een mobiele telefoon (met abonnement) daarom ingewikkeld. Met kinderen kun je wel het bewustzijn bevorderen dat er onderscheid is tussen de verschillende mobiele telefoons en de bijbehorende abonnementen. Dat maakt hen toch een stukje bewuster als consument! Discovery (SO en VSO) in Barendrecht over ouders Het voornemen is om aan het begin van het nieuwe schooljaar een informatiebijeenkomst voor ouders te houden. De school wil dit samen doen met het schoolmaatschappelijk werk dat wordt verzorgd door MEE. De school informeert ouders dan over financiële educatie op school en MEE spreekt met ouders over omgaan met geld in de gezinssituatie. Bijvoorbeeld: wel of geen zakgeld of kleedgeld? Hoeveel? De aanwezigheid van MEE heeft ook een achtervangfunctie, voor het geval ouders naar aanleiding van de informatiebijeenkomst willen praten over eigen financiële problemen.

29 014 0

30 2. Praktijkervaringen Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs Financiële educatie is voor veel mensen nog een onbekend begrip. Maar zodra duidelijk wordt dat het gaat over geld, sparen, uitgeven, budget, zakgeld, verzekeren, kosten en baten, zien mensen al snel het belang ervan in. Dat hoort natuurlijk bij de opvoeding, bij de vorming van de kinderen. 015 Docent VSO: Het maakt de lessen attractiever en leuker om te geven. Ik dacht dat de Arbeidsmarkt kwalificerend assistent en Oriëntatiegroep moeilijk te bereiken waren met het vak economie, maar hiermee zijn ze te vangen. Het sluit goed aan op het niveau van de leerlingen. Een andere leerkracht: Autisten hebben een bepaalde manier van omgaan met leerstof. Soms bijten ze zich helemaal vast in een detail, bijvoorbeeld het vervangen van zoekgeraakte bankbiljetten in het geldverkeer. Ervaringen van de pilotscholen met financiële educatie In de periode september tot en met december 2009 hebben vijf VSO-scholen een pilot uitgevoerd met financiële educatie. De scholen vinden leren omgaan met geld een goede aanvulling op de methoden, vooral als de opdrachten praktisch zijn en de leefwereld van de leerlingen raken. De scholen hebben verschillende lesmaterialen uitgeprobeerd. Kinderen in het VSO hebben uiteenlopende ervaringen met geld. Sommige leerlingen worden bewust afgeschermd van geldzaken. Ze krijgen geen zakgeld en hebben geen baantjes. Een deel van de kinderen zal later ook niet echt over het eigen geld kunnen beschikken. Andere leerlingen beschikken juist wel over geld. Ze hebben al baantjes en verdienen flink bij. Ervaringen in het VSO Docent: Ik begeleid een REC4-klas en de leerlingen in mijn groep zijn erg verwende kinderen die met geld smijten. Ze hebben geen idee hoe hun ouders dit geld verdienen. Ik heb voor financiële educatie gekozen, omdat ik een klas heb die verplicht twee dagen per week stage loopt. Wat mij opviel, was dat zij totaal niets wisten over werken, omgaan met geld, geld verdienen, uitgeven en budgetteren. Als docent vond ik het mijn plicht hun hierin ondersteuning te bieden. Voorbeeld: Toen zij mij hun rekeningnummer moesten opgeven voor het uitbetalen van stagegelden, kenden ze dat nummer niet, of hadden ze zelf nog niet eens een bankpas. Ook hadden ze nooit iets gehoord over debet, credit, rood staan etc. Dit waren allemaal onbekende begrippen voor hen.

31 016 Praktisch voorbereiden Toch is het belangrijk dat leerlingen in de winkel of in het restaurant overweg kunnen met geld. Dat ze gewaarschuwd worden voor leningen die ze niet kunnen terugbetalen, dat ze leren aanbiedingen van mobieltjes te vergelijken, of de berichten in de media over de financiële crisis op waarde kunnen schatten. In de methoden komt praktisch handelen met geld eigenlijk te weinig aan bod. Financiële educatie is een goede manier om de kinderen hier praktisch op voor te bereiden. De benodigde kennis wordt wel via de methoden aangedragen, maar het gaat in het VSO vooral om de vaardigheden. In de pilots bleek ook dat de docenten de methoden soms te abstract vinden voor de kinderen; de methoden zijn te weinig gericht op handeling en vaardigheden. De opdrachten van financiële educatie kunnen daar nu juist in voorzien. Dat is belangrijk voor het maatschappelijk functioneren van de leerling. Voor het vinden van goede opdrachten wordt dus een groot beroep gedaan op de pedagogisch-didactische vaardigheden van de leerkracht. iteindelijk is omgaan met geld ook aspect an de sociaal-emotionele ontwikkeling, aarin eveneens normen en waarden aan od komen. Uiteindelijk is omgaan met geld ook aspect van de sociaal-emotionele ontwikkeling, waarin eveneens normen en waarden aan bod komen.

32 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 017 De leerlingen hebben vaak moeite om verbindingen te leggen tussen verschillende verwerkingsmomenten, of tussen de lessen en de praktijk. Daarom richt men zich op het oefenen in de school situatie en worden geleerde deelvaardigheden geïntegreerd in de eigen leefsituatie. Docent: Het aardige van Jouw geld! is dat de opdrachten op de werkbladen in groepen zijn te maken en klassikaal zijn te behandelen, ondanks de grote verschillen in de groep. Wanneer begin je met financiële educatie in het (voortgezet) speciaal onderwijs? Financiële educatie is voor alle leerlingen van belang, maar vooral de kinderen van 14 tot en met 16 jaar zijn een belangrijke doelgroep. Gegeven hun kwetsbaarheid is het voor kinderen in het VSO zeker van belang aandacht te besteden aan praktische financiële vaardigheden. Dan gaat het over vragen als: wat is een pinpas? En: wat betekent geld verdienen en wat kun je met geld doen? Er zijn raakvlakken met allerlei vakken, zoals verzorging, maatschappijleer of rekenen. In een dergelijk geval kan een lespakket als Leefstijl een uitstekende aanvulling op de eigen methode zijn. Veel beslissingen over geld gaan namelijk over het maken van keuzes en dat heeft een sociaal-emotionele achtergrond. Bij welke vakken sluit financiële educatie aan? In de pilotscholen zijn verschillende benaderingen gecombineerd. Zo wordt er bijvoorbeeld gewerkt vanuit de bestaande (economie-) methode Pincode. Aansluitend is gewerkt met invulbladen van bijvoorbeeld het pakket Jouw geld!, In & Out, de Zakgeldkrant, of Kijk op geld. Daarin worden invulbladen gebruikt. Sommige scholen hebben daar ook nog een meer praktische uitwerking bij gezocht: een klein project (een winkel inrichten en simuleren) het bekijken van een film een bezoek aan het bezoekerscentrum van De Nederlandsche Bank. Op die manier wordt bewustwording, kennis en vaardigheden op verschillende manieren gestimuleerd. De school kan aansluiten bij een reken/wiskundemethode zoals De wereld in getallen, Maatwerk, of Getal en ruimte. De onderwerpen van financiële educatie staan daar wel in genoemd, maar komen niet altijd aan bod. Sommige scholen werken met de methode Mundo, bedoeld voor wereldoriëntatie, waarin aardrijkskunde, geschiedenis en economie worden gecombineerd. Economie en praktische financiële educatie komen daar maar summier aan bod en niet op een praktisch niveau. Er liggen op die gebieden echter wel leerbehoeften van leerlingen. Hoe kies je het goede materiaal? Hieronder enkele kritische vragen bij het zoeken van materiaal. Sluit het materiaal goed aan bij de belevingswereld van de kinderen? Is het aantrekkelijk vormgegeven? Is het niet te veel droge kost? Sluit het taalgebruik aan bij de groep waarvoor je het materiaal wilt gebruiken? Vraagt het materiaal ook gebruik te maken van ICT en is dat voldoende beschikbaar in school? Sluit het materiaal aan bij de leerdoelen van de Basisvisie Financiële Educatie? In hoeverre sluit het materiaal aan op de gebruikte methode (Economisch bekeken, Mundo, Pincode, Index )? Ook de vormgeving is voor sommigen een afweging: is het dun, is het een makkelijk formaat, zijn er werkbladen? Kies voor verzorgd materiaal. Beperk het werken met kopieën. Leerlingen voelen zich serieus genomen als ze met mooi materiaal kunnen werken. Kunnen verschillende vakken gecombineerd worden? Is er een toets? Het Cito heeft momenteel een financiële vaardigheidstoets ontwikkeld voor het (examen)vak economie voor de gemengde en theoretische leerweg. Deze toets is gebaseerd op relevante eindtermen. Ter afronding van het project of de opdrachten kan gedacht worden aan een groepstoets, het maken van collages, het schrijven van een opstel.

33 018 Daarnaast is aarnaast het van belang is te et kijken van belang naar e het kijken didactische doel: naar samenwerking et didactische bevorderen oel: of amenwerking evorderen kennis of ennisoverdracht? Op de website en via is veel materiaal te vinden. Het Kenniscentrum Leermiddelen (KCL) heeft inmiddels 37 leermiddelen voor financiële educatie verzameld. Voor het VSO zijn zeven materialen opgenomen of gescreend op hun bijdrage aan de leerdoelen financiële educatie. Afhankelijk van de leerlingen kan de leerkracht ook materiaal van de onderbouw VMBO gebruiken. Op de website van het KCL vindt u informatie aan welke leerdoelen zij bijdragen. Bij een aantal leermiddelen staat tevens aangegeven welke kerndoelen en/of eindtermen zij dekken. De pilotscholen gebruikten: Goed werk (Spondi) Gewoon zo! Geld (Eenvoudig communiceren) Jouw Geld! (Nibud) Mijn geldzaken? Die regel ik zelf! (Nibud) PrOmotie-rekenen en wiskunde (edu actief) PrOmotie-cultuur en maatschappij (edu actief). Alle materialen en methoden worden beschreven in Bijlage 2. VSO De Piloot: bewust kiezen voor materiaal Er is voor het materiaal van De Nederlandsche Bank gekozen, omdat dit dieper ingaat op de rol van geld in de maatschappij. Geld moet rollen legt uit waar geld vandaan komt, waar en hoe het wordt gebruikt en onderhouden en waarom. Basiskennis over geld, banken, munten en bankbiljetten die de leerlingen naar verwachting zal helpen bij het beter begrijpen van de verschillende functies van geld. Gekoppeld aan twee lessen met dit materiaal is een praktische les gegeven waarin de eigen situatie later meer naar voren komt. De combinatie van de basiskennis over geld uit Geld moet rollen en de praktische discussie uit Jouw Geld! leidt tot een beter begrip en bewustzijn van de eigen financiële situatie na school bij de leerlingen. VSO-leerlingen hebben baat bij een duidelijke structuur. VSO-scholen werken daarom liever met instructie en verwerking. Als leerlingen niet gewend zijn aan interactief werken, is individuele uitwerking op bijvoorbeeld duidelijke invulbladen aan te bevelen. Ook kunnen de leerlingen de werkbladen op de computer invullen. Ze moeten dan wel geprint kunnen worden. De resultaten worden vervolgens klassikaal besproken. Filmpjes (zoals die van De Nederlandsche Bank) worden door de scholen gewaardeerd. Goede ICT-voorzieningen zijn voor de uitvoering van de financiële educatie dan wel van belang. De materialen moeten up-to-date zijn. Als op de foto s verouderde kleding staat afgebeeld haken de kinderen snel af. In feite betekent dat ook dat de kinderen levensechte opdrachten verlangen, maar wel binnen veilige structuren. Het VSO kent veel verschillende leerlingen, met uiteenlopende competenties. Omdat niet voor alle leerlingen altijd geschikt materiaal is te vinden, combineren leerkrachten vaak zelf methoden en materialen maar ook werkvormen. Didactische aanwijzingen De populatie in het VSO is zeer gevarieerd. Daarnaast is het van belang te kijken naar het didactische doel: samenwerking bevorderen of kennisoverdracht? Er zal dan ook gewerkt moeten worden met een veelvoud van didactische werkvormen. Een methode (bijvoorbeeld Jouw Geld! van het Nibud) kan door creatief didactisch plannen en handelen op verschillende manieren worden gebruikt. Ook in de pilots financiële educatie bleek dat de leerkrachten verschillende materialen hebben gecombineerd. Ze hebben, in samenwerking met ondersteuners van de CED-groep, werkbladen en opdrachten uitgekozen, om een leerlijn te ontwikkelen. Het maakt dan niet uit of de methode sturend is of niet. Het is verstandig eerst de te behandelen thema s te benoemen en daarna het meest geschikte materiaal er bij te zoeken of zelf te maken.

34 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 019 Werkvormen in de context van de school Ook de gang van zaken op de school zelf kan kansen bieden om financiële educatie een plek te geven. Bijvoorbeeld: Het opzetten van een winkel, in een vorm die lijkt op werkpleksimulatie. Het vervullen van een stage wellicht op een andere school. Een project waarbij de leerlingen een dienst verlenen, zoals de broodjes voor de docenten. Het plannen en organiseren van een uitstapje. Het inrichten van een markt, met bezoekers van buiten. Toetsing is natuurlijk belangrijk, zeker als je diplomagericht werkt. De scholen die hebben meegedaan aan de pilot, zijn daar verschillend mee omgegaan. Sommige pilotscholen hebben de kennis of vaardigheden niet getoetst, omdat de kinderen daar te veel stress van ondervinden. Andere misten toetsen in de methode. In een enkel geval ontwierp de leerkracht zelf een toets, waarbij leerlingen hebben mogen samenwerken en het boek en internet mogen gebruiken. Er is nagedacht over de toepassing van portfolio s. Zakgeld De zakgeldsituatie van kinderen in het VSO kan behoorlijk verschillen. Zo viel het een van de pilotscholen op dat in een zakgeldproject de kinderen 2,30 krijgen. Daar lachten deze leerlingen om. Zij krijgen veel meer en hebben ook op andere manieren inkomsten, vooral door bijbanen. Een financieel project dat zich alleen op zakgeld richt, is voor deze groep niet realistisch. Het project is gestaakt omdat het te weinig aansloot bij hun leefwereld. Didactische mogelijkheden en werkvormen Een school kan een methode of een lespakket volgen, maar ook verschillende methoden combineren, al naar gelang van de inzichten van de leerkracht en de leerbehoeften van de kinderen. Naast de lesmaterialen zijn er nog andere didactische werkvormen. Voorbeelden hiervan zijn: Gastlessen. Veel banken en financiële instellingen bieden gastsprekers aan voor scholen. Een gastspreker heeft het voordeel dat de leerlingen het ook eens van iemand anders horen. Een nadeel van het inzetten van gastsprekers is dat het vaak maar één keer plaatsvindt. Een theatervoorstelling. Er zijn verschillende bureaus die een voorstelling met geld als thema aanbieden. Het is goed om aan de voorstelling een verwerkings- of reflectieopdracht te verbinden. Een spel, waarin de verschillende onderwerpen van financiële educatie aan bod komen. Kinderen kunnen door de onderlinge competitie vaak aanzienlijk worden gemotiveerd. Elektronische leeromgevingen. Verschillende uitgevers bieden lesmateriaal op internet aan. In een elektronische leeromgeving (bijvoorbeeld verwant met games) worden kinderen op een andere manier geprikkeld en uitgedaagd. Een mini-onderneming. Er zijn verschillende voorbeelden van mini-ondernemingen waarbij kinderen spelenderwijs, door het simuleren van een onderneming (inclusief taakverdeling), in leersituaties worden gebracht waarin zij een aantal financiële afwegingen moeten maken. Denk bijvoorbeeld aan het opzetten van een winkeltje/marktkraam. Zelf een opgave maken. Sommige leerkrachten bekijken veel materiaal, maar vinden het dan toch prettiger een eigen opdracht te maken. Zo kunnen ze de opgave goed laten aansluiten bij het niveau van de eigen kinderen. Een voorbeeld is het samenstellen van maaltijden. Laat de kinderen kijken wat ze allemaal nodig hebben, bepalen wat het kost en de prijzen vergelijken aan de hand van reclamefolders. Laat ze op de markt gaan kijken en de prijzen vergelijken met die in de supermarkt. Een bezoek aan het Geldmuseum of De Nederlandsche Bank. Een bezoek aan deze instellingen is gratis voor scholen. Er zijn speciale tentoonstellingen en opdrachten voor scholieren en jongeren. Ieder van deze werkvormen heeft natuurlijk voor- en nadelen. Maar aanvullend op de gebruikelijke methode bieden ze didactische werkvormen die wellicht beter aansluiten op de verschillende leerstijlen van de leerlingen.

35 020 Het Geldmuseum Het Geldmuseum (Utrecht) is een museum over geld en geldcultuur in de breedste zin. Het is gevestigd in het oude gebouw van de Rijksmunt. Het Geldmuseum heeft een speciaal aanbod voor kinderen van primair en voortgezet onderwijs, met een inter actieve en multimediale vaste presentatie. In de vaste presentatie en in tijdelijke tentoonstellingen geeft het Geldmuseum antwoorden op vragen zoals: Wat is geld en waarom vertrouwen wij het? Wat doen mensen met geld en wat doet geld met mensen? Hoe wordt geld gemaakt en gedistribueerd? Adres: Leidseweg 90, 3531 BG Utrecht, , Wat vraagt financiële educatie van de docent? Financiële educatie vraagt geen bijzondere competentie of kennis van de leerkracht, de algemene kennis en de didactische vaardigheden zijn voldoende. In de pilots bleek dat de leerkrachten verschillende materialen hebben gecombineerd en eigen aanvullende opdrachten hebben gemaakt. Daardoor is er veel tijd gaan zitten in de voorbereiding. Omdat iedere VSO- school een bijzondere groep leerlingen heeft met een eigen niveau en individuele onderwijsbehoeften, ontkomt de school er bijna niet aan toegesneden opdrachten te maken, op basis van de lesmaterialen die beschikbaar zijn. Opmerkelijk is dat alle scholen enthousiast zijn over de aandacht voor financiële educatie. De docenten vinden dat het gewerkt heeft, de leerlingen zijn enthousiast: geld raakt iedereen. Portret en ervaringen van een gastspreker Veel banken en financiële instellingen vinden het belangrijk om via gastsprekers op scholen te helpen met financiële educatie. Dat hoort bij hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Het voordeel van gastsprekers is dat de leerlingen het eens van een ander horen. De leerlingen horen het uit de eerste hand, de gastspreker kan realistische voorbeelden geven, waardoor het echt gaat leven voor de leerlingen. Peter-Paul Wekking is directeur Hypotheken bij de ING. Hij heeft een gastles verzorgd op een van de scholen die deelnamen aan de pilot financiële educatie: de Piloot in Rotterdam Ommoord, een school voor speciaal onderwijs. Het waren twee lessen van ruim een uur aan leerlingen in de leeftijd 13 tot 15 jaar. Het liep uit door alle vragen die er waren. De voorbereiding nam natuurlijk ook wat tijd in beslag. Peter-Paul: Het ging over een van de belangrijkste financiële beslissingen voor velen, het kopen van een huis en de hypotheek. En natuurlijk over de kredietcrisis. De onderwerpen zijn vooraf aangedragen door de leerlingen. De gastles en voorbereiding hierop van de leerlingen zijn vooraf uitgebreid besproken met de docenten. De gastles verliep heel interactief en vloog voorbij. De leerlingen waren ten volle bereid hun kennis en vragen in te brengen. Juist die actieve houding is essentieel voor later. Peter-Paul: Het is belangrijk dat iedereen bewust financiële keuzes kan maken. Interesse en kennis zijn daarvoor de basis. Het was een hele stimulerende ontmoeting met de kinderen. Wat het mij leert is dat inspanningen op gebied van financiële educatie heel waardevol zijn. De meerwaarde van een gastspreker is volgens Peter-Paul: Als expert op dit gebied kun je alle vragen beantwoorden.

36 Een eigen winkel inrichten VSO Discovery in Barendrecht heeft met de kinderen een winkel ingericht. Het winkeltje is een regelrechte hit gebleken. SO-leerlingen maakten een boodschappenlijstje en gingen winkelen in de supermarkt die werd gerund door VMBOleerlingen die de winkel hadden ingericht (met lege verpakkingen) en de artikelen geprijsd met behulp van de internetsite van Albert Heijn. Zowel de SO- als VSO-kinderen leren hier enorm veel van, bijvoorbeeld dat er van een product als melk meerdere merken zijn en dat die niet hetzelfde kosten en dat je dus moet kiezen. Dianne van den Berg (teamcoördinator onderwijs) en Esther Thautenhoofd (leerkracht SO): Een hoogtepunt in de pilot was de samenwerking tussen de oudere en de jongere kinderen via het winkeltje. Daar geniet je als leerkracht van. Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 021 Opmerkelijk i dat alle schole enthousiast zijn ove Opmerkelijk de aandacht is dat alle voo financiële educatie De docenten vinde dat het gewerk dat heeft, het gewerkt de leerlinge heeft, de geld zijn raakt enthousias iedereen. geld raakt iedereen scholen enthousiast zijn over de aandacht voor financiële educatie. De docenten vinden leerlingen zijn enthousiast: Geld en je leven! (De Nederlandsche Bank) De tentoonstelling is opgezet in de vorm van filmclips die samen een soap vormen; deze is geschreven door de auteurs van Goede Tijden, Slechte Tijden. Centraal staat het levensverhaal van drie jonge mensen. Op basis van verschillende situaties bepalen de bezoekers waar het geld aan uitgegeven moet worden en beïnvloeden zo het leven van de hoofdpersonen. Zo krijgen de hoofdrolspelers vragen via sms, internet, of mobiele telefoon voorgelegd waar de spelers van het spel over moeten beslissen. Voorbeelden: Wil je meer dagen werken bij Squash & Wellness? en Wil je (betaalde) bijles van je juf Engels? Sparen, lenen en schulden zijn financiële begrippen die in meerdere scènes aan bod komen. Zo ontvangt Joshua een brief van de Rabobank over een automatische afschrijving en wordt Emily nog eens door haar vader gewezen op het afbetalen van haar schuld. Nadat de bezoeker/speler een keuze voor de hoofdrolspeler heeft gemaakt, wordt direct feedback gegeven; het oplopen of afnemen van de hoeveelheid geld/schuld en de mate van tevredenheid (het gaat ook om...je leven!.) Aan de hand van vele praktische en voor de doelgroep herkenbare situaties worden diverse situaties voorgelegd als geld verdienen door een bijbaantje, verwerven van (meer) inkomen (onder andere via internetsparen, maar ook pokeren), gebruik pinpas, schulden (incassobureau) en de invloed van peers. Welke keuze maak jij? is daarbij de centrale vraag. De diverse situaties maken de bezoekers/spelers bewust van financiële begrippen. Voorbeelden: een brief van de woningbouwvereniging aan Emily over huur, gas, water en licht of de mogelijkheid om studiefinanciering aan te vragen. Zo ontdekken de leerlingen dat er in de nabije toekomst onkosten komen, maar ook dat er financiële ondersteuning is voor zelfstandig wonen en/of studeren.

37 022 En wat is het vervolg? Voor de VSO-scholen is herhaling van het onderwerp belangrijk, anders zakken de opgedane bewustwording, de kennis en vaardigheden weer weg. Daarom is het van belang een doorgaande leerlijn te ontwikkelen, zodat financiële educatie in verschillende opeenvolgende leerjaren aan bod komt. Daarnaast bestaat de mogelijkheid te werken aan de aansluiting tussen (speciaal) basisonderwijs, praktijkonderwijs en VMBO. Door een uitgeschreven leerlijn kunnen eerder aangeboden onderwerpen herhaald of opnieuw geactiveerd worden. Vervolgens kunnen aan deze kennis en vaardigheden weer nieuwe onderwerpen toegevoegd worden. Er kan dan sprake zijn van verbreding of verdieping van het financiële onderwerp. Een dergelijke leerlijn kan geïntegreerd worden in bestaande leerlijnen. Voor het draagvlak en de continuïteit is het ook belangrijk de steun van de directie of de schoolleider te hebben; de schoolleiding moet er achter staan. Op basis van de eerste ervaringen kan een draaiboek worden samengesteld, dat volgend jaar opnieuw van pas komt, met: het uitgevoerde plan van aanpak de gekozen materialen eigen opdrachten kopieerbare bladen toetsen eigen aantekeningen over de uitvoering van de lessen namen, adressen en telefoonnummers van gastsprekers. Tips van de pilotscholen Aanwijzingen van de pilotscholen voor de invoering van financiële educatie: Zorg voor ondersteuning en commitment van de directie/schoolleiding. Zorg dat iemand het voortouw neemt. Stel een draaiboek of stappenplan samen waarin staat hoe je aan de slag gaat met financiële educatie; dat is ook makkelijk voor volgend jaar. Werk toe naar een doorgaande leerlijn, waarbij financiële educatie in verschillende leerjaren wordt aangeboden. Betrek uitvoerende leerkrachten zo spoedig mogelijk bij het project. Er kan dan sprake zijn van verbreding of verdieping van het financiële onderwerp. Een dergelijke leerlijn kan geïntegreerd Er kan dan sprake zijn van verbreding of verdieping van het financiële onderwerp. Een dergelijke leerlijn kan geïntegreerd worden met bestaande leerlijnen. Belemmeringen De pilotscholen geven ook een aantal belemmeringen voor de introductie van financiële educatie aan: Introductie nieuw onderwerp kost voorbereidingstijd. De kosten van de materialen. De school dient er budget voor vrij te maken. Beschikbaarheid van computers en internetaansluiting. De communicatie en afstemming tussen docenten onderling in de voorbereiding en met de ouders kost veel tijd. Niet alle ouders zitten te wachten op het aanbieden van dit thema. Privacyzaken: welke persoonlijke dingen bespreek je wel, welke niet?

38 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 023

39 024 0

40 3. Wetgeving en formele kaders Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs In dit hoofdstuk beschrijven we de wettelijke en formele kaders die voor de docenten en directie een aangrijpingspunt zijn om financiële educatie een plek te geven op het curriculum van de school. 025 Financiële educatie in bestaande vakken Binnen het voortgezet speciaal onderwijs is de inhoud van het onderwijs niet door de overheid voorgeschreven. Hoewel er kerndoelen voor het (V)SO in ontwikkeling zijn, bepalen de scholen tot nu toe zelf welke onderwijsinhoud aangeboden wordt. Daarbij houdt men in eerste instantie rekening met de mogelijkheden van de individuele leerling. Er zijn een paar kerndoelen die als richtlijn voor financiële educatie voor het VSO kunnen dienen. De leeftijdcategorie is ontleend aan het primair onderwijs. Voor kinderen van 8-12 jaar Leergebied Rekenen/wiskunde Kerndoel 5: De leerlingen leren omgaan met geld en betaalmiddelen. Leergebied Oriëntatie op mens en wereld Domein: Oriëntatie op mens en samenleving (gezond en redzaam gedrag). Kerndoel 9: De leerlingen leren boodschappen doen. Voor kinderen in de onderbouw VMBO Wiskunde Kerndoel 22: De leerling leert de structuur en de samenhang te doorzien van positieve en negatieve getallen, decimale getallen, breuken, procenten en verhoudingen en leert ermee te werken in zinvolle en praktische situaties. Kerndoel 23: De leerling leert exact en schattend rekenen en redeneren op basis van inzicht in nauwkeurigheid, orde van grootte en marges die in een gegeven situatie passend zijn. Mens en maatschappij Kerndoel 42: De leerling leert in eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu. Kerndoel 46: De leerling leert over de verdeling van welvaart en armoede over de wereld, hij leert de betekenis daarvan te zien voor de bevolking en het milieu, en relaties te leggen met het (eigen) leven in Nederland. Bovenstaande kerndoelen kunnen dus een indicator zijn voor het rekenen met geld, de betekenis van geld en de leerling als consument. Bevordering van zelfredzaamheid is daarbij van belang.

41 026 Scholen geven zelf invulling aan financiële educatie Scholen geven zelf invulling aan de inhoud van hun onderwijs. De genoemde kerndoelen laten zien dat financiële educatie daadwerkelijk kan worden opgenomen in het VSO-onderwijs. In opdracht van CentiQ, Wijzer in geldzaken heeft SLO in 2007 onderzoek 2 gedaan in hoeverre er binnen het onderwijs aandacht werd besteed aan financiële educatie. De uitkomst van dat onderzoek was dat er weliswaar weinig aandacht wordt besteed aan leren omgaan met geld, maar er zeker aanknopingspunten zijn om dit te doen en daarmee kerndoelen van wiskunde, oriëntatie op mens en wereld en mens en maatschappij te bereiken. Docent in het VSO uit de pilot financiële educatie: Ik ben me bewuster geworden van de rol die geld in hun leven speelt, of beter gezegd: niet speelt. Ik heb beter inzicht in de manier waarop gezinnen met autistische kinderen met hen omgaan met geld: ze schermen de kinderen in zekere zin af van activiteiten waar geld aan te pas komt, zoals zakgeld besteden, boodschappen doen. e kerndoelen een unnen een dicator indicator zijn zijn voor het rekenen et geld, de als etekenis consument. van eld en de leerling ls consument. De kerndoelen kunnen met geld, de betekenis van geld en de leerling 2 Uffelen, R. van (2007). Onderzoek naar de vergroting van het financieel inzicht via het onderwijs. Een analyse van de kerndoelen en eindtermen in het onderwijs voor leerlingen van 8 tot 18 jaar. Enschede: SLO

42 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 027

43 028 0

44 4. Financiële educatie omgaan met geld. Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs In dit hoofdstuk leggen we uit wat financiële educatie precies is en waarom er is gekozen voor een educatie en niet voor bijvoorbeeld een project of een thema 029 Financiële educatie, wat is dat? Claassen, e.a. (2008, p. 5) definiëren financieel inzicht als volgt: Mensen met financieel inzicht zijn in staat om hun financiële zaken te regelen. Zij hebben kennis op het gebied van lenen, sparen en plannen, weten hoe ze in het dagelijkse leven met geld om moeten gaan en kunnen hun zaken op een verantwoorde manier beheren. Een persoon met financieel inzicht zal een gedrag vertonen dat overeenkomt met het handelen op basis van kennis en ervaring. Verder weet een persoon met financieel inzicht welk risico hij neemt bij bepaalde financiële beslissingen. Dit komt overeen met het objectief meetbaar risico. Deze definitie is overgenomen van De Gier, e.a. (2007, p. 32). Bij financiële educatie gaat het niet alleen om de kennis over geld, maar ook om het omgaan met geld. Dat is veel meer een sociaalemotionele beslissing: wil ik sparen of uitgeven? Wil ik dit nu hebben of kan ik wachten tot het einde van het jaar? Wat vertelt reclame mij eigenlijk en wat voor gevoelens roept dat op? Vind ik het erg om rood te staan? Kort gezegd komt het erop neer dat we kinderen goed willen voorbereiden op omgaan met geld, dat we hen bewust willen maken van de rol van geld. Het is verstandig daar jong mee te beginnen. Werken aan gezond financieel bewustzijn en gedrag begint al jong, maar tussen de tien jaar en de zestien jaar is een cruciale periode. Voor tieners zijn er op financieel gebied belangrijke veranderingen. Geld wordt concreet en gaat tot hun belevingswereld behoren. Kinderen hebben baantjes, gaan geld uitgeven, krijgen zeggenschap over geld, ze zijn voor marketeers een belangrijke doelgroep. Denkt u maar aan voetbalplaatjes, K3, ipods, computerspellen, en middeltjes tegen puistjes. Uit onderzoek blijkt dat niet alle kinderen omgaan met geld als probleemloos ervaren. Een derde van de jongeren vertoont financieel risicovol gedrag; ze hebben schulden en spelen om geld. Tweederde van de jongeren vindt het moeilijk om met geld om te gaan. Financiële educatie heeft verschillende aspecten Allereerst vinden we het belangrijk dat kinderen zich bewust worden van financiële afwegingen. Het bevorderen van bewustwording is een eerste educatieve doel. Daarnaast kan financiële competentie worden versterkt door te werken aan kennis en inzicht en vaardigheden. Er is dan nog een onderscheid te maken tussen persoonlijke financiële competenties (bijvoorbeeld het beheren van je eigen zakgeld) en maatschappelijke financiële competenties (bijvoorbeeld: van belastinggeld wordt een nieuwe school gebouwd, of een hangplek). Al deze aspecten bij elkaar opgeteld moeten leiden tot financieel capabele mensen.

45 030 Om kinderen in het onderwijs op een adequate manier te voor- Bewustwording Financiële kennis & inzicht Persoonlijk en maatschappelijk financieel competent Financieel capabel zien van basiskennis en basisvaardigheden en ook de leerkracht daarvoor toe te rusten, is onderzoek gedaan naar het doel en de inhoud van financiële educatie. Wat jongeren van acht tot achttien minimaal moeten kunnen en kennen op het terrein van financieel inzicht staat in bovengenoemde Basisvisie Financiële Educatie. Financiële vaardigheden Deze indeling is gebruikt voor de samenstelling van de leerdoelen voor financiële educatie. Deze zijn ontwikkeld voor kinderen van acht tot achttien jaar en zijn vastgelegd in de Basisvisie Financiële Educatie (SLO, Sardes, Cito, 2008). Zie hiervoor Financiële educatie in het VSO Uit de Basisvisie Financiële Educatie kunnen we concluderen dat financiële educatie wel degelijk een taak voor het onderwijs is, maar niet voor alle scholen en doelgroepen in dezelfde mate. De huidige kerndoelen wijzen ook op rekenen en de leerling als consument. De leerkrachten en de scholen bepalen zelf op welke manier de stof wordt aangeboden en op welke manier de leerlingen daarbij begeleid worden. Een ondernemingsspel of een goed simulatiespel waarin leerlingen uitgedaagd worden om zelf keuzes te maken, zijn goede voorbeelden van onderwijskundige contexten. Daarbij leren ze niet alleen de diverse financiële begrippen, maar ook de samenhang tussen die begrippen en de consequenties van gemaakte financiële keuzes. Voorbeelden daarvan zijn BizWorld, de experience Geld en je leven! of Geld genoeg? Ze boeken in de praktijk goede resultaten. De leerdoelen zijn uitgewerkt naar bewustwording, kennis en vaardigheden. Bij de samenstelling van de leerdoelen is samen met het onderwijs en financiële instellingen onderzocht wanneer welke financiële begrippen aangeboden kunnen worden. Een ondernemingsspel Een ondernemingsspel of een goed simulatiespel waarin of leerlingen een goed uitgedaagd simulatiespel waarin worden om zelf leerlingen uitgedaagd keuzes te maken, worden om zijn zelf keuzes goede voorbeelden te maken, zijn van goede voorbeelden van onderwijskundige contexten. contexten.

46 Handreiking leren omgaan met geld (voortgezet) speciaal onderwijs 031

47 032 0