Programma Grote denkers 29 augustus tot 2 september

Transcriptie

1 Programma Grote denkers 29 augustus tot 2 september Woensdag De oudheid uur Aankomst met koffie/thee uur Presocratici dr. Erno Eskens uur Koffie/thee uur Plato dr. Bert van den Berg uur Aristoteles prof. Paul van Tongeren uur De stoïcijnen dr. Miriam van Reijen uur Neoplatonisme: Augustinus van Hippo prof. Paul van Geest Donderdag De middeleeuwen uur Neoplatonisme: Boëthius prof. Laurens ten Kate uur Koffie/thee uur Averroës Gerko Tempelman uur Scholastiek en Aristotelisme: Thomas van Aquino prof. Rudi te Velde uur Tullia d'aragona en de liefdesdialogen van de Renaissance Joyce Pijnenburg uur Erasmus en Montaigne prof. Frans Jacobs Vrijdag Romantiek en Verlichting uur Hobbes Dr. Gijs van Donselaar

2 10.30 uur Koffie/thee uur Descartes en Elisabeth van de Palts prof. Han van Ruler uur Spinoza prof. Maarten van Buuren uur Koffie/thee uur Rousseau Pieter Pekelharing uur Hume Jabik Veenbaas Zaterdag Verlichting en daarna uur Kant Jabik Veenbaas uur Koffie/thee uur Schopenhauer Florian Jacobs interviewt Arthur Schopenhauer uur Nietzsche Joep Dohmen uur Fenomenologie: Heidegger en Merleau-Ponty Jan Flameling uur Arendt Marthe Kerkwijk Zondag En nu? uur Levinas Jan Flameling uur Koffie/thee uur Foucault prof. Marli Huijer uur Lunch uur Simone de Beauvoir dr. Karen Vintges uur Hedendaagse denkers (o.a. Martha Nussbaum en Peter Sloterdijk) Jan Flameling / vertrek

3 Presocratici dr. Erno Eskens De filosofie is volgens veel handboeken ontstaan in de zesde eeuw voor Christus in het oude Griekenland. Ongetwijfeld is er voor die tijd ook al nagedacht. Maar de Griekse presocratische filosofen gaan als eersten systematisch op zoek gaan naar de diepste oorzaken van alles wat (hen) beweegt. Zo ontdekken ze het belang van abstracte beginselen als water, aarde, lucht, vuur en zeer intrigerend - het onbepaalde. Plato dr. Bert van den Berg Bij Plato gaan wijsbegeerte en verbeelding hand in hand. Aan de hand van drie beroemde verhalen en beelden (de mythe van de uitvinding van het schrift, de mythe van de ziel als gevleugeld tweespan en de grotvergelijking) zal Plato's filosofie geïllustreerd worden en zijn moderne relevantie toegelicht. Aristoteles prof. Paul van Tongeren Aristoteles was de eerste die binnen de filosofie verschillende disciplines onderscheidde: metafysica, logica, taalfilosofie, natuurfilosofie, antropologie, politieke filosofie, ethiek. Toen een aantal jaren geleden aan een groot aantal filosofen in de wereld werd gevraagd wat het belangrijkste boek uit de geschiedenis van de filosofie was, kwam de Ethica van Aristoteles op een onbetwiste eerste plaats uit. Hoe kan een ethiek van jaar oud nu nog van belang zijn? De stoïcijnen dr. Miriam van Reijen De stoïcijnse filosofie van o.a. Epictetus en Seneca blijkt na 2000 jaar nog even waar én praktisch bruikbaar te zijn. Evenals voor Socrates staat het bewust worden en kritisch onderzoeken van de eigen opvattingen centraal. Wat de stoïcijnen toevoegen is het inzicht dat dit kritische onderzoek in functie staat van gemoedsrust en geluk. En anders dan vaak wordt gedacht, leidt dit juist niet tot passiviteit, maar tot efficiënte actie. Kortom: word met de stoïcijnen een leider in plaats van een lijder! Augustinus van Hippo prof. Paul van Geest Augustinus was bisschop en kerkvader van Fenicisch-Romeinse komaf en heeft niet alleen het westerse christendom maar ook de westerse filosofie ingrijpend beïnvloedt. Een enorme hoeveelheid geschriften van zijn hand zijn overgeleverd, waarvan zijn Belijdenissen wordt beschouwd als een van de belangrijkste klassiekers uit de westerse traditie en tevens de eerste autobiografie. Zijn ideeën over de menselijke wil hebben denkers als Schopenhauer, Kierkegaard en Nietzsche beïnvloed. Boëthius prof. Laurens ten Kate

4 Anicius Manlius Severinus Boëthius was een Romeins senator en consul. Hoewel hij tijdens zijn leven veel vertaalde en schreef over logica, wiskunde en muziektheorie is hij voornamelijk bekend om zijn laatste werk: De consolatione philosophiae (De troost van de filosofie). Dit boek schreef hij in de cel, terwijl hij, valselijk beschuldigd van verraad en samenzwering tegen de koning, wachtte op de doodsstraf. Hij beschrijft hoe Vrouwe Filosofie hem in zijn cel bezoekt en hem overtuigt van het feit dat hij, ondangs zijn gevangenschap, werkelijk vrij is omdat hij over zijn rede beschikt. Averroës Gerko Tempelman De islamitische denker Averroës staat op de brug van de overdracht van wetenschap en filosofie uit het Arabische Rijk naar slapend, middeleeuws Europa. Zijn denken heeft mensen als Thomas van Aquino diepgravend beïnvloedt, maar zet ook mensen vandaag de dag nog tot denken aan. Thomas van Aquino prof. Rudi te Velde De Middeleeuwen, met name de 13e eeuw, is een tijd van grote culturele en intellectuele veranderingen. Mede dankzij de imput van de Griekse en Arabische filosofie komt aan de jonge universiteit het theologisch en filosofisch denken tot bloei. Een centraal figuur in deze bloeitijd van de scholastiek is Thomas van Aquino ( ), die het Aristotelisme en het christendom probeert te verenigen. Tullia d'aragona en de liefdesdialogen van de Renaissance Joyce Pijnenburg Geenszins een zijtak van de letteren was het genre van de liefdesdialoog of het commentaar op Plato's Symposium in de vijftiende en zestiende eeuw een belangrijk podium om ethische, politieke, metafysische en zelfs kentheoretische kwesties te bespreken. Dialogo dell infinità d amore van de zestiende-eeuwse dichter, filosoof en sekswerker Tullia d Aragona springt er tussen deze werken uit door stijl en originaliteit. Erasmus en Montaigne prof. Frans Jacobs Erasmus (± ) en Montaigne ( ) hebben beiden te stellen gehad met de reformatie. Erasmus was een geleerde en een vroom christen die veel kritiek had op allerlei praktijken in de Rooms-Katholieke kerk. Hij had dan ook veel sympathie voor de reformatoren, maar heeft toch nooit met zijn moederkerk willen breken. Dat alles maakte hem bij velen verdacht. Montaigne ondervond aan den lijve het geweld van de Franse godsdienstoorlogen en probeerde op goede voet te blijven met zowel de katholieke Franse koning als de leidende reformatoren, hetgeen hem bij iedereen verdacht maakte. Evenals Erasmus is hij altijd katholiek gebleven, al doet hij zich in zijn Essais niet bepaald kennen als een vroom christen. Beide heren hadden het dus niet gemakkelijk. Op de merkwaardige overeenkomsten en verschillen tussen hen wil ik enig licht werpen.

5 Hobbes Dr. Gijs van Donselaar Thomas Hobbes staat aan het begin van de moderne politieke filosofie. Volgens Hobbes zijn mensen in samenlevingen georganiseerd uit eigenbelang en zijn politieke verbanden dus gebaseerd op een zogenaamd sociaal contract. Dit idee is sinds Hobbes niet meer weg te denken uit de politieke filosofie. Descartes en Elisabeth van de Palts prof. Han van Ruler René Descartes wordt gezien als de aartsvader van de moderne filosofie. Zijn status als radicaal vernieuwend denker staat onbetwist: hij verving de filosofie van Aristoteles door een nieuw systeem, hij voerde het scepticisme door tot het uiterste en is daarmee een belangrijke speler in de wetenschappelijke revolutie. Met zijn lichaam-geest dualisme legde hij de basis voor het moderne rationalisme, maar precies op dat punt kreeg hij uitdagende kritiek van zijn penvriendin Elisabeth van de Palts. Spinoza prof. Maarten van Buuren Benedictus de Spinoza was lenzenslijper en filosoof. Zijn filosofie was in zijn tijd zo radicaal, dat op het lezen van zijn werk ruim twee eeuwen lang zware straffen stonden. Vandaag de dag is Spinoza echter verrassend actueel. Zijn betoog voor vrije meningsuiting en democratie is onverminderd relevant. Zijn radicale determinisme en pantheïsme staat ten grondslag aan zijn ethiek, die tot op de dag van vandaag mensen inspireert. Rousseau Pieter Pekelharing Jean-Jacques Rousseau is de belangrijkste denker van de Verlichting en de aartsvader van de romantiek. Zijn verlangen naar authenticiteit, naar het natuurlijke, en zijn radicale cultuurkritiek hebben de filosofie van de afgelopen eeuwen diepgaand beïnvloed en zijn nog steeds actueel voor opvoeding en onderwijs, denken over politiek en over onze huidige mediacultuur. Hume Jabik Veenbaas Met zijn verwoestende twijfel is Hume een denker die heel dicht bij ons staat. Hij ondergroef de pretenties van dogmatische rationalisten als Descartes en Spinoza. Zij hadden pogingen ondernomen om het bestaan te bewijzen van begrippen als God en de onsterfelijke ziel. Hume verwerpt hun systemen radicaal en belandt daardoor in een sceptische impasse. Zijn remedie voor die impasse ligt in de empirische natuur en de gewoonte. Zo kon deze radicale denker merkwaardig genoeg uitgroeien tot de geestelijke vader van het conservatisme. Kant Jabik Veenbaas

6 Immanuel Kant zelf zegt dat hij door Hume uit zijn dogmatische sluimer werd gewekt. Hij begreep dat Hume de dogmatisch-rationalistische denkers met recht had bekritiseerd. Ook hij werd dus geconfronteerd met een sceptische impasse. Daar redde hij zich uit met een briljante twee-wereldentheorie. Als kennende wezens kunnen we de empirische natuur nooit overstijgen. Maar de morele wet die we in ons dragen stelt ons in staat om ons boven die empirische natuur te verheffen en onszelf te beschouwen als wezens met een onsterfelijke ziel die leven in een door God bestierd universum. Kants denken heeft nog steeds grote relevantie voor ons, ook als we de religieuze kant van zijn denken afwijzen. Schopenhauer Florian Jacobs interviewt Arthur Schopenhauer Arthur Schopenhauer, de laatste grote systeembouwer, staat speciaal voor de Grote Denkers -week op uit zijn graf om zichzelf en zijn baanbrekende filosofie eens goed voor te steller. Schopenhauer ( ) is een wegbereider voor het nihilisme van Nietzsche en het onbewuste van Freud. Het indrukwekkendst is nog wel zijn schrijfstijl: zijn metaforen zijn die van een taalkunstenaar en hij argumenteert zo sappig dat de lezer dermate schatert dat hij niet meer aan weerleggingen toekomt. Nietzsche prof. Joep Dohmen Joep Dohmen: In mijn Nietzsche-voordracht wil ik Nietzsche actualiseren en duidelijk maken waarom hij nog altijd van belang is voor het laatmoderne leven. Ik begin uiteraard met zijn biografie: Nietzsches jeugd, zijn hoogleraarschap, zijn ziekte en waanzin, zijn stijl en verhouding tot de filosofie. Ik plaats hem in de geschiedenis van de filosofie: Nietzsche is een reactie op conflict tussen de Verlichting en de Romantiek. Ik zie Nietzsche als een postromantisch moraalcriticus. Centraal staat zijn onderscheid tussen een heren- en een slavenmoraal. Hij vat de mens op als het nog niet vastgestelde dier. Kern van mijn verhaal: Nietzsche pleit voor de vrije geest. Word wie je bent. Wat betekent het volgens Nietzsche om je eigen leven vorm te geven? Fenomenologie: Heidegger en Merleau-Ponty Jan Flameling Heidegger stelt ons voor het zelf, onszelf, niet langer op te vatten als ik of een enkeling maar als erzijn. Erzijn betekent in de wereld zijn, dat je in betrekkingen bent en dat je vanuit betrokkenheid je verhoudt tot met wie je in betrekkingen bent: je medemensen, de bomen, de beken, de beesten en moeder aarde. Merleau-Ponty laat evenals de neurobiologen nu zien dat ons verstaan en ons bestaan belichaamd van aard zijn, dat we voelend weten wat er gaande is en gevraagd wordt. Arendt Marthe Kerkwijk Hoewel het onmogelijk is om van Hannah Arendt te zeggen tot welke filosofische stroming zij behoort, is ze een van de meest invloedrijke denkers van de twintigste eeuw. Het kwaad dat ze in haar leven meemaakte (de Holocaust en het stalinisme) maakte het voor haar onmogelijk een filosofie voor te staan die niet betrokken was op de wereld. In haar analyses laat ze op angstwekkend scherpe wijze zien dat de bronnen van het totalitarisme altijd op de

7 loer liggen. Dit maakt haar dan ook een zeer controversieel denker, want voor haar is het kwaad geen monster, maar banaal en dus bijna menselijk. Levinas Jan Flameling In het spoor van Heidegger en in de schaduw van de Shoah stelt Levinas voor om te leren luisteren naar het gelaat van de Ander. Het menselijk bestaan is gericht op genieting, hetgeen ons gevoelig maakt voor lijden. Het maakt het mogelijk dat we ons (ook) geraakt voelen door het lijden van de ander(e), dat we ons (ook) verantwoordelijk voelen voor de ander(e), dat we ons handelen (mede) laten bepalen door wat de ander(e) van ons verlangt. Foucault prof. Marli Huijer Michel Foucault is volgens velen de denker die, na Nietzsche, het meest grondig heeft nagedacht over macht. Met name de relatie tussen macht en kennis zet nog altijd veel van zijn lezers aan tot denken. In hoeverre wordt onze kennis, of dat wat we voor waar aannemen, bepaald door de machtsverhoudingen waar we deel van uitmaken? Dat deze vraag ertoe doet maakt Foucault als geen ander inzichtelijk. Zijn uitgebreide Geschiedenis van de seksualiteit en zijn Discipline, toezicht en straf laten zien hoe disciplinering onze vrijheid beteugelt. Simone de Beauvoir dr. Karen Vintges Simone de Beauvoir was naast filosoof ook een zeer productief schrijver van filosofische romans en een bevlogen activiste. Haar magnum opus, De tweede sekse, vestigde haar naam voor eens en altijd als een van de grootste denkers van het feminisme. De originaliteit van haar essays en romans, zoals Pleidooi voor een moraal der dubbelzinnigheid en De Mandarijnen, is ongekend. Haar sterk door het existentialisme getekende filosofie is tot op de dag van vandaag relevant. Hedendaagse denkers (o.a. Martha Nussbaum en Peter Sloterdijk) Jan Flameling Het werk van Nussbaum kan worden omschreven als een opvoeding tot (mede)menselijkheid met (onder meer) veel aandacht voor de rol van de narratieve verbeelding en een politieke oproep om er met z n allen voor te zorgen dat een ieder in onze kosmopolis de kans krijgt zijn vermogens ( capabilities ) te ontwikkelen. Sloterdijks werk wordt (ook) gekenmerkt door de oproep niet langer in onverschilligheid te leven en ons bestaan op te vatten en vorm te geven vanuit het besef dat we ecologische wezens zijn.