De nieuwe ongelijkheidsgolf en de toekomst van de sociale zekerheid. Bea Cantillon

Transcriptie

1 De nieuwe ongelijkheidsgolf en de toekomst van de sociale zekerheid Bea Cantillon

2 De nieuwe ongelijkheidsgolf

3

4

5 In de Lage Landen

6 Evolutie van ongelijkheid en armoede stabiliteit met niveauverschillen België Nederland,5 16,5 16,45 14,45 14,4,35 12,4,35 12,3 1,3 1,25 8,25 8,2 6,2 6,15,1 4,15,1 4,5 2, Gini voor belanstingen en sociale transfers (inclusief pensioenen) Gini na belanstingen en sociale transfers % armen, EU-norm (6% mediaan equivalent inkomen) Gini voor belanstingen en sociale transfers (inclusief pensioenen) Gini na belanstingen en sociale transfers % armen, EU-norm (6% mediaan equivalent inkomen) Bron: Eurostat: EU ECHP-data ; EU SILC-data

7 België,5,4,3,2, Gini voor belasting en sociale transfers Gini na belasting en sociale transfers % armen, EU-norm (5% mediaan equivalent inkomen) % armen, EU-norm (6% mediaan equivalent inkomen) Bron: Gini-coëfficiënt: : Fiscale Statistiek; : Dierckx, D., Coene, J., Van Haarlem, A. en Oosterlynck, S. (212), Armoede en sociale uitsluiting: Jaarboek 212, Leuven: Acco, p.451; : Eurostat, EU-SILC data. Armoedegraad: : Deleeck, H. (28), Architectuur van de welvaartsstaat, Leuven: Acco, p.357; Eurostat, EU-SILC data. Grafiek 9.4 DSWS

8

9 De vraag omdraaien Waarom lukt de welvaartsstaat er niet langer in om ongelijkheden en armoede terug te dringen? Waarom gaat vooruitgang op het vlak van inkomen, scholarisatie en werkgelegenheid niet langer samen met de verbetering voor de onderkant?

10 De ontoereikendheid van de sociale minima Niet werkende gezinnen op de private huurmarkt, maandbedragen in euro, 215 RB private huur Leefloon min. werkloosheidsuitkering min. invaliditeitsuitkering IGO 1

11 Het verschijnsel voedselbanken Belgische Federatie van Voedselbanken (217): heeft aan minderbedeelden voedselpakketten uitgedeeld via 626 caritatieve verenigingen en de hulp van vele vrijwilligers

12 De puzzle Hoge & stijgende inkomens Groeiend arbeidsvolume Hoge sociale uitgaven en een wendbare welvaartsstaat Blijvend hoge armoedecijfers

13 Economische groei in België Groei van het BBP in lopende prijzen (nominale groei) en in constante prijzen (reële groei) 13

14 De evolutie van het arbeidsvolume Totaal aantal jaarlijks gewerkte uren (in 1..) Aantal werkenden (in 1) Gemiddeld jaarlijks aantal gewerkte uren per werkende Bron: Cantillon, B. m.m.v. Buysse, L. (216), De Staat van de Welvaartsstaat, Leuven: Acco: p

15 15 De evolutie van de RVA uitgaven Totale uitgaven in % BBP (linkeras) 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1,5 Bron: Cantillon, B. m.m.v. Buysse, L. (216), De Staat van de Welvaartsstaat, Leuven: Acco: p.278 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand Totale uitgaven in % BBP (linkeras)

16 % gezinnen onder de armoedegrens Totale bevolking 15,4 15,5 2. Onderwijsniveau (18j-64j) - Laag 19,6 28,5 - Hoog 7,1 6,5 3. Activiteitstatus (16+) - Tewerkgesteld 6,5 4,8 - Werkloos 32,9 42,9 5. Werkintensiteit huishouden (j-59j) - zeer hoog [,85-1] 4,4 2,7 - zeer laag [-,2] 45,9 62,2 Noot: * EU27; ** EU28; De data van en zijn niet zonder meer vergelijkbaar; Armoedelijn: 6% van het mediane equivalente inkomen. Bron: : Eurostat, ECHP1995, ECHP2; : Eurostat, EU-SILC 23, EU-SILC26, EU-SILC29, EU-SILC212, EU-SILC214. Zie tabel 9.5 DSWS 16

17 Waarom? Ongelijke tewerkstellingsgroei Ongelijke verdeling van jobs over huishoudens Neerwaartse druk op lage lonen en op uitkeringen

18 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. Ongelijke tewerkstellingsgroei naar scholing Aandeel hoogschoolden in het aantal werkenden tewerkstellingsgraad laaggeschoolden tewerkstellingsgraad middengeschoolden tewerkstellingsgraad hooggeschoolden 18 Bron: Eurostat, Labour Force Survey data, berekeningen Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck door Linde Buysse.

19 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. Werkloosheid naar onderwijsniveau Laag Midden Hoog Bron: Cantillon, B. m.m.v. Buysse, L. (216), De Staat van de Welvaartsstaat, Leuven: Acco: p

20 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. Ongelijke verdeling van jobs over huishoudens wi = < wi < 1 wi = 1 2 Noot: employmentrate is de tewerkstellingsgraad; wi= is het aandeel werkarme gezinnen (werkintensiteit = ); wi= 1 is het aandeel werkrijke gezinnen (werkintensiteit = 1); < wi< 1 is het aandeel werkrijkere gezinnen met een werkintensiteit tussen en 1. Bron: EU Labour Force Survey, berekeningen Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck, Universiteit Antwerpen door Vincent Corluy.

21 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. Neerwaartse druk op lage lonen 25 Reële evolutie van productiviteit, gemiddelde loon en gewaarborgd minimumloon in België, (1975=1) BBP per gewerkt uur =1 Reël gemiddeld maandinkomen (in VTE) =1 Reëel gewaarborgd minimummaandinkomen (22 j met 12 m dienst) = Noot: Gemiddelde loonmassa per VTE: gebaseerd op evolutie loonmassa per effectieven; gemiddelde loonmassa per VTE; gecorrigeerd voor tijdreeksbreuken; Bruto minimummaandinkomen: januari bedragen en juni bedragen. Bron: BBP per gewerkt uur: OESO, Productivity data; Reëel gemiddeld maandinkomen en reëel gewaarborgd minimummaandinkomen: KOWESZ-data, berekeningen Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck door Linde Buysse

22 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. en op werkloosheidsuitkeringen 14 Werkloosheid: welvaart -in verhouding tot loonmassa in VTE*, 1973= Gezinshoofd (voor alle periodes geldt hetzelfde minimum) 8 Alleenstaande(voor alle periodes hetzelfde minimum) Samenwonende: 1e - 2e periode: fase 2A en 2B ( : 1-36 m; : 1-18 m; : 1-15 m; vanaf 213: 1-24 m) Samenwonende: 3e periode (forfait; : 36 m+; : 18 m+; : 15 m+; vanaf 213: 49 m+) Noot: *Gemiddelde loonmassa per VTE: gebaseerd op evolutie loonmassa per effectieven; gemiddelde loonmassa per VTE; gecorrigeerd voor tijdreeksbreuken. Sociale uitkeringen: januaribedragen en junibedragen. Bron: KOWESZ, berekeningen Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck door Linde Buysse

23 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. 23 Stijgende armoede bij laaggeschoolden Armoederisicopercentage naar onderwijsniveau (18-64 jaar) in enkele EU-landen, België Laag Midden Hoog Duitsland Nederland Noot: Armoedelijn = 6% van het gestandaardiseerde mediane inkomen van alle gezinnen. Laaggeschoold: geen diploma, een diploma lager onderwijs of een diploma lager secundair onderwijs; midden geschoold: diploma hoger secundair onderwijs of diploma postsecundair onderwijs(niet-tertiair onderwijs); hooggeschoold: tertiair onderwijs. Bron: Eurostat, EU SILC-data Zweden

24 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. en bij werkloze gezinnen Armoederisicopercentage naar werkintensiteit (< 6 jaar) in enkele EU-landen, België Duitsland Nederland Zweden Hogere werkintensiteit ],2;1] Zeer lage werkintensiteit [;,2] Noot: Armoedelijn = 6% van het gestandaardiseerde mediane inkomen van alle gezinnen. Bron: Eurostat, EU SILC-data

25 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. Drijvende krachten -technologie -globalisering -tweeverdienersschap -gezinsdestabilisering -het daarop geënte beleid 25

26 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. ( DoughnutEconomy) - Te hoge belastingen op hoge inkomens ontmoedigen mensen om meer te werken - Te hoge uitkeringen ontmoedigen de ongeschoolden om te gaan werken - Minimumlonen en vakbonden helpen de armen niet maar staan integendeel hun arbeidskansen in de weg 26

27 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. 27

28 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. De olifantencurve van Milanovic 28

29 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. Een nieuwe Sociale Kwestie Voorspelbaar ongeluk Eigen verantwoordelijkheid Solidariteit? 29

30 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand. Naar een nieuw sociaal contract nationaal nieuwe jobs met maatschappelijke meerwaarde sociale zekerheid & rechtvaardige belastingen meer investeren in menselijk kapitaal internationaal Europese Unie van Welvaartsstaten gecontroleerde migratie structurele hulp voor het arme Zuiden 3

31 Het afbeeldingonderdeel met relatie-id rid2 is niet aangetroffen in het bestand.

32 De nieuwe ongelijkheidsgolf in de Lage Landen Bea Cantillon De invloedrijke werken van grote hedendaagse economen als wijlen Anthony Barnes Atkinson, Nobelprijswinnaars Paul Krugman, Thomas Piketty, Joseph Stiglitz en Angus Deacon convergeren op één punt te convergeren : de grondstroom van sociale markteconomieën wordt ongelijker 1. In het recente boek Wereldwijde ongelijkheid laat Milanovic zien dat de superrijken en de middenklasse van de opkomende Aziatische economieën de winnaars zijn van de economische en sociale veranderingen die zich sedert de 7 er jaren aan het voltrekken zijn. Met sprekende grafieken toont de auteur aan hoe beiden profiteerden van de groeiende mobiliteit van kapitaal, goederen en diensten. De inkomens van de arbeiders- en middenklasse van de ontwikkelde landen groeiden weinig of niet. Over de lange termijn zien we ook in de landen ten zuiden van de Sahara geen noemenswaardige groei van de zeer lage inkomens aldaar. De groeiende ongelijkheden in het huidige tijdperk contrasteren met de gestage afname ervan in de naoorlogse bloeiperiode van de welvaartsstaat. Vandaar de verwijzing naar golven. De technologische veranderingen, de globalisering, de emancipatie van de vrouw, de individualisering en het daarbij horende beleid hebben in de rijke welvaartsstaten inegalitaire krachten in werking gezet. Technologie, openheid en beleid zijn betrokken in een complex en niet te ontwarren samenspel 2. De blijvende achterstand van zwart Afrika veroorzaakt een groeiende migratiedruk. 1. De oorzaken Dalend aandeel van lonen en wedden Een eerste belangrijke factor die de ongelijkheid in het rijke westen structureel opwaarts stuwt is het dalend aandeel van lonen en wedden in het nationaal inkomen (in België met 6pp tussen 198 en 29, in Nederland met 8pp, in Frankrijk met 14pp 3 ). Omgekeerd, neemt het aandeel van de vermogensinkomens toe. Dit proces dat universeel is 4 wordt aangestuurd door technologische ontwikkelingen (de vervanging van arbeid door machines, computers en robots) en globalisering 1 Ook de OECD heeft over deze kwestie belangrijke bijdragen geleverd (zie OECD 28 en 211). De meningen verschillen wel over de duurzaamheid en de determinanten van de geobserveerde trends : Piketty en Milanovic beklemtonen de universaliteit en de duurzaamheid van de trends terwijl Atkinson veeleer de nadruk legt op verschillende patronen in onderscheiden landen en veeleer episodes waarneemt dan een U-vormig verloop van de ongelijkheidscurves. Dezelfde lezing van de empirie vinden we terug bij Nolan et.al., 216 ( inequality and prosperity in the industrialized world ). Deacon in The Great Escape schrijft : Careful estimates,, suggest that, in spite of countries pulling apart, and in spite of the growth in internal inequality, global inequality is stable or slowly falling. ( Deacon, p.262 ). 2 Milanovic stelt de gedachte centraal dat de drie zogenaamde TOP-elementen (technologie, openheid en beleid) van elkaar afhankelijk zijn en niet op een zinvolle manier van elkaar gescheiden kunnen worden (Milanovic, 217: 132). 3 AMECO data in Van Rompuy, In tegenstelling tot de stijging van de ongelijkheden van de lonen die bijvoorbeeld in België ( nog? ) niet waarneembaar is.

33 (verplaatsing van arbeid), versterkt door het gevoerde beleid van loonmatiging en lastenverlagingen die noodzakelijk wordt geacht om het hoofd te bieden aan de groeiende wereldwijde concurrentie. Onderstaande grafiek laat voor België en Nederland zien hoe de kloof tussen het groeiritme van het BBP uitgedrukt per aantal gewerkte uren enerzijds en het reële gemiddelde loon anderzijds de voorbije decennia aanhoudend groter is geworden. In Frankrijk is de achterstand van de groei van de gemiddelde lonen op de productiviteit minder uitgesproken. Maar, net als in België en Nederland zijn de lonen aan de onderkant bij ons het gewaarborgde minimumloon ook In Frankrijk stelselmatig achterop 5 gebleven. Voor zover de vervangingsinkomens een afgeleide zijn van de lonen heeft dit proces noodzakelijkerwijze ook de druk op de inkomens van de werklozen, de zieken en de arbeidsongeschikten vergroot. Dat probleem is het grootst voor het leefloon en voor de werkloosheidsuitkeringen: omdat men zeker daar afhankelijkheidsvallen moet vermijden verhouden de lage lonen zich immers als een glazen plafond tot de minimumuitkeringen voor mensen die buiten de arbeidsmarkt staan 6. Dat is een belangrijke reden waarom in België, net als in de meeste andere ontwikkelde welvaartsstaten, de bodembescherming van de welvaartsstaat al vele jaren structureel ontoereikend is 7 en vooral in de 9 er jaren significant geërodeerd is ( zie onder meer Marx en Nelson, 215). Figuur 1. Reële evolutie van productiviteit, gemiddelde loon en gewaarborgd minimumloon in België, Nederland en Frankrijk, (1992=1) België Nederland Frankrijk 5 Zie grafiek 5.27 in Cantillon, Zie Cantillon, De onmacht om de sociale minima op te tillen tot aan de armoedegrens is een voorbeeld van wat Milanovic endogeen beleid noemt, verder gedocumenteerd in Cantillon en Marchal, 216 en in Collado et al., te verschijnen.

34 Bron: BBP per gewerkt uur: OESO, Productivity data; Reëel gemiddeld maandinkomen en reëel gewaarborgd minimummaandinkomen: OESO. Scheve verdeling van vermogensinkomens Een tweede factor met een opwaarts effect op de ongelijkheid heeft betrekking op de groei van het aandeel van de kapitaalinkomens in het nationale inkomen. Deze inkomens hebben als kenmerk dat ze erg scheef verdeeld zijn. In België bijvoorbeeld bedraagt het mediaan netto vermogen (het totaal van alle vermogenscomponenten minus schulden) van de huishoudens 26. euro. Tien procent van de Belgische gezinnen heeft echter minder dan 2.7 euro netto vermogen, terwijl tien procent van de huishoudens meer dan 687. euro bezit. Belangrijk hierbij is de (groeiende) samenhang tussen vermogen en arbeidsinkomens 8. De huishoudens met de laagste inkomens hebben doorgaans ook de kleinste vermogens, en omgekeerd. In België bedraagt het mediaan netto vermogen van de huishoudens in het laagste inkomenspercentiel 9.2 euro. Voor huishoudens in het 1de inkomensdeciel is dat bijna 46. euro (zie Kuypers en Marx, 214 en 216). Individualisering en emancipatie van de vrouw De derde factor heeft betrekking op de emancipatie van de vrouw en de individualisering. Omdat mensen met een hoog inkomen elkaar vaak vinden op de huwelijks- en partnermarkt (de zogenaamde homogamie) en omdat het risico om langdurig alleen te blijven na een echtscheiding sociaal gelaagd is dat wil zeggen samenhangend met inkomen, onderwijs en afkomst 9 worden de effecten van technologie en openheid versterkt op het niveau van de gezinnen. Ook hier zien we dat het beleid dit element noodzakelijkerwijze heeft versterkt. Beleidsmakers moesten de vrouwelijke tewerkstelling ondersteunen met nieuwe uitgaven (bijvoorbeeld voor kinderopvang) terwijl gestreefd moest worden naar een gelijke behandeling van de verschillende nieuwe vormen van samenlevingsverbanden (vandaar in vele landen de decumul in de fiscaliteit). Welnu, de eerstgenoemde uitgaven komen structureel de werkende gezinnen in hogere inkomensgroepen meer ten goede dan werkloze gezinnen aan de onderkant. Prima facie de individualisering dan weer de progressiviteit in de fiscaliteit en in de sociale zekerheid omdat niet langer rekening kan worden gehouden met de samengestelde inkomens en de schaalvoordelen op gezinsniveau Altijd, overal en onweerstaanbaar? De ongelijkheidsgolven kennen een verschillend verloop in onderscheiden landen. Er zijn dus ook redenen om te nuanceren. De verschillen tussen landen, zowel op het vlak van het niveau van de ongelijkheid als op het vlak van de veranderingen doorheen de tijd, zijn immers erg groot. Tegelijk zien we dat zelfs in de landen waar de gini-ongelijkheidsmaatstaf niet is toegenomen er polarisatie is aan de onderkant van de samenleving. 8 Milanovic maakt daarbij een interessante vergelijking met het verleden: vroeger hadden kapitalisten en arbeiders slechts één factorinkomen: de inkomsten van de kapitalisten kwamen uit eigendom en de inkomsten van arbeiders uit loonarbeid. Hij wijst erop dat de ongelijkheidsproblematiek groter is geworden omdat nu de rijke kapitalisten ook degenen zijn die de hoogste inkomens uit arbeid genieten. Daardoor komen we in een schijnbaar meritocratische vorm van kapitalisme (zie Milanovic, 217: ). 9 Zie onder meer Pintelon et al., Zie daarover meer in Cantillon, 217: 21 en verder.

35 De ongelijkheden zijn nergens nog afgenomen, en dat is op zich al verontrustend Laten we beginnen met één feit waarover weinig discussie kan bestaan: in de rijke en ontwikkelde welvaartsstaten zijn sedert de 8 er jaren de ongelijkheden (net zo min als de relatieve inkomensarmoede) nergens nog noemenswaardig teruggedrongen, ook niet in de best ontwikkelde welvaartsstaten van de wereld. Deze stand-still markeert een duidelijke breuk met het verleden. Dat is op zich al zeer verontrustend: we spreken immers over een lange periode waarin de tewerkstelling, de scholarisatie en de inkomens voortdurend zijn gestegen en de sociale overheidsuitgaven hoog bleven. Prima facie zijn dit sterke egaliserende factoren. Wanneer het effect van deze krachten zal zijn uitgewerkt door het uitdoven van de groei van de tewerkstelling, door de limieten aan de stijging van de scholariteit van de bevolking en doordat de sociale overheidsuitgaven in toenemende mate zullen moeten worden ingezet voor pensioenen en gezondheidszorgen valt te vrezen dat ook in landen waar tot op vandaag stabiliteit heerst de ongelijkheden in de toekomst zullen beginnen toenemen. De toekomst wordt dus alleszins moeilijker. Er zijn grote verschillen tussen landen Op de golven van de ongelijkheid varen welvaartsstaten echter verschillende routes. In de meeste landen neemt de ongelijkheid in meerdere of mindere mate toe, in andere helemaal niet. In enkele Europese landen waaronder België, Frankrijk en Nederland was er de voorbije decennia geen sprake van globaal groeiende ongelijkheden (zie onderstaande grafiek) 11. Het beeld was er vooral één van stabiliteit 12. In Duitsland suggereert de evolutie van de ongelijkheidsmaatstaf van Gini een duidelijk, zij het matig, U-vormig verloop: de ongelijkheid is licht afgenomen in de eerste helft van de vorige eeuw en is sedert het begin van 8 er jaren aan een opmars bezig (zie grafiek 2.14 in Milanovic, 217: 98). Maar, in 21 was de Gini-coëfficiënt er niet veel hoger dan in 197 (zie daarvoor grafiek 2.23 op bladzijde ). De magische waarde van.3 werd er net zoals in de andere landen behorend tot het Rijnlandmodel doorheen de ganse periode nooit overschreden. De grafiek voor Nederland (Milanovic, 217: 98) laat nog een ander verloop zien: de egalisering tussen de Eerste Wereldoorlog en 1982 is zeer fors waarna er een lange periode van stabiliteit optreedt 14. Ook in België en Frankrijk zien we sedert de 8 er jaren geen toename van de ongelijkheid 15. Dit beeld contrasteert met de trends in de VS en het VK waar de ongelijkheden sterk zijn beginnen toenemen tijdens de Thatcher en Reagan jaren. Ook in de Scandinavische landen zijn de ongelijkheden substantieel toegenomen (komende van zeer lage niveaus): in deze landen was de opwaartse trend duidelijk verbonden met beleidskeuzen die de herverdelende capaciteit van de welvaartsstaat hebben aangetast 16. Er zijn ook grote verschillen in het niveau van de ongelijkheid. De Gini in de VS van de 3 er jaren was gelijk aan.5 (vergelijkbaar aan het niveau in het VK van voor de Eerste Wereldoorlog); vandaag bedraagt hij.4 (vergelijkbaar aan het huidige niveau in het VK). In deze landen dreigt de actuele Gini- 11 In sommige andere landen bleef de groei van de ongelijkheid zeer beperkt, zie bijvoorbeeld Australië, Canada en Hongarije. Duitsland wijkt af van dit patroon: de éénmaking in 199 was een belangrijke factor net als de stijging van de loonongelijkheid in de periode die daarop volgde. 12 Zie voor de evolutie van de ongelijkheid in individuele landen de studies en rapporten van de OESO en het boek van Salverda et al., De vergelijking tussen beide momenten is moeilijk vanwege de één making in Hoewel de meest recente OECD gegevens op een toename wijzen in de jaren Zie 16 Zie voor de beleidsontwikkelingen in Zweden Palme, 217 (te verschijnen); Cantillon en Vandenbroucke, 214; Salverda et al., 214.

36 coëfficiënt inderdaad te evolueren naar het hoge niveau van voor de oorlog. Maar de grafieken voor Spanje, Italië, Nederland en Duitsland laten een heel ander beeld zien (zie grafieken 2.12, 2.13, 2.14, 2.15): in deze landen is de huidige waarde van de Gini (ongeveer.3) even hoog als tijdens de bloeijaren van het kapitalisme. In de jaren voor de Wereldoorlogen lagen de waarden er gespreid van een hoge.52 in Spanje,.44 in Italië en een relatief lage.3 in Duitsland en in Nederland. In België, Frankrijk en Nederland hield het Rijnlandmodel stand De vergelijkende studie van welvaartsstaten leert dat beleid en instituties een belangrijke rol spelen in de vorming van de inkomensverdeling. Reeds in de jaren 6 onderscheidde Titmuss drie verschillende soorten welvaartstaten 17 : in de liberale welvaartsstaten (VS en VK) is de markt dominant en zijn de sociale correcties beperkt; de landen van het corporatistische type op het Europese continent (België, Frankrijk, Duitsland...) kennen een belangrijke sociale herverdeling, vooral middels sociale verzekeringen en collectieve goederen en diensten; het sociaaldemocratische type in de Scandinavische landen wordt gekenmerkt door universele voorzieningen en een actief beleid ten aanzien van arbeidsparticipatie. Met deze onderscheiden architecturen en bijhorende niveaus van publieke overheidsuitgaven gaan ook grote verschillen samen in de spreiding van de inkomens: traditioneel is de ongelijkheid het laagst in de Scandinavische landen en het hoogst in de liberale welvaartsstaten. Veertig jaar na de opkomst van de nieuwe ongelijkheidsgolf bestaan Titmuss s grondtypes nog altijd: in de VS en het VK ligt de Gini-coëfficiënt ruim boven de waarde van.35; ondanks belangrijke stijgingen blijven de waarden in de Scandinavische landen onder.27 terwijl in de landen van het Rijnlandmodel de waarden gespreid liggen tussen.27 in Oostenrijk en België,.29 in Frankrijk en Duitsland en.3 in Nederland. Deze verschillen gaan gepaard met onderscheiden niveaus van sociale overheidsuitgaven. De publieke sociale uitgaven zijn in de VS meer dan anderhalf keer lager dan bijvoorbeeld in België, Denemarken en Frankrijk 18. De sterke samenhang tussen de omvang van de welvaartsstaat (gemeten aan de hand van het niveau van de sociale overheidsuitgaven) en het niveau van de inkomensongelijkheid 19 is zeer robuust in tijd en ruimte: hogere sociale overheidsuitgaven gaan gepaard met minder ongelijkheid en lagere armoede. Figuur 2. Income inequality increased in most, but not all OECD countries. Gini-coefficients of income inequality, mid-198s and 211/12 17 Later overgenomen en empirisch onderbouwd door Esping-Andersen, In deze grafiek gebruiken we de totale bruto publieke uitgaven. Door de uitgaven uit te drukken in netto termen (dat wil zeggen door rekening te houden met belastingen die geheven worden op sociale voordelen) wijzigt dit beeld enigszins maar niet ten gronde. 19 Dit verband is uitgebreid gedocumenteerd, zie onder meer Atkinson, 215.

37 Note: Income refers to disposable household income, corrected for household size. Information on data for Israel: Source: OECD Income Distribution Database (IDD). De welvaartsstaat past zich aan 2 Globalisering, technologische innovatie en neoliberale gn tegenstelling tot gangbare gedachten de publieke overheidsuitgaven in de meeste landen 21 niet onder druk gezet, integendeel. Hoewel vooral in de jaren 9 een neerwaartse druk te zien was op de uitkeringen voor werkloze gezinnen (zie verder) bleef ook de sociale zekerheid globaal overeind 22. Welvaartsstaten toonden zich ook wendbaar. Sommige invloedrijke auteurs spreken van een ware Social Investment Turn (zie Hemerijck, 217): de beleidsaandacht verschoof van a) bescherming naar activering het voorbereiden van mensen voor de nieuwe arbeidsmarkt 23 en b) van transfers naar diensten (bijvoorbeeld kinderbijslag naar kinderopvang). Lage lonen werden van langsom meer aangevuld met belastingskredieten (eerst in de Angelsaksische wereld en nu ook in Europa, bij ons met de werkbonus); laagproductieve arbeid wordt via allerhande alternatieve wegen gesubsidieerd (bij ons onder meer met de dienstencheques); er wordt in groeiende mate een beroep gedaan op bijkomende financiering (vooral uit indirecte belastingen) terwijl moeizaam gezocht wordt naar wegen om de vermogens te betrekken in het herverdelingsproces. In de werkelijkheid zien we dus dat welvaartsstaten niet zijn teruggetreden maar eerder harder en ook anders minder beschermend en meer activerend zijn beginnen werken. De sociale overheidsuitgaven maken meer dan vroeger mensen klaar voor de nieuwe economie, ze ondersteunen de tewerkstellingscreatie en helpen gezinnen om economische activiteiten in balans te brengen met gezin en zorg. De uitkomst van deze beleidsomslag in termen van ongelijkheid is ambigue: in de mate dat de nieuwe sociale overheidsuitgaven vooral toevloeien naar werkende gezinnen hebben ze een averechtse herverdelende werking; in de mate dat ze mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt aan werk helpen kunnen ze (afhankelijk van de gevolgde strategie) herverdelend zijn 24. Vandaar het belang van 2 Naar de titel van het boek onder redactie van Esping-Andersen Why we need a new welfare state (Esping- Andersen, 22). 21 De Scandinavische landen, met name Zweden, is een mogelijke uitzondering. 22 Zie de evolutie van de sociale uitkeringen in Cantillon, Zie daarover onder meer Hemerijck, 213 en Zie daarover Cantillon, 211 en de literatuur over de Mattheuseffecten van nieuwe sociale overheidsuitgaven.

38 een gebalanceerde aanpak: sociale verzekeringen, kinderbijslagen, progressieve belastingen en een adequate sociale vloer blijven de pijlers waarop activerende welvaartsstaten moeten rusten. Er zijn redenen om aan te nemen dat (sommige) Rijnlandlanden dat evenwicht beter hebben weten te bewaken dan de liberale en sociaaldemocratische landen. 3. De onderkant staat overal onder druk In de rijke samenlevingen is er een algemeen gevoelen in de samenleving waar ook de media graag en gretig op ingaan. Maar is het wel zo dat de middenklasse altijd en overal de grote verliezer is van de globalisering en de technologische vooruitgang? In de Lage Landen hield de middenklasse stand Hoewel er wel degelijk sprake lijkt te zijn van een uitholling van de middenklasse in vele landen (zie Vaughan-Whitehead et al., 217) tonen verfijnde landen analyses aan dat de welstand van de middenklasse op sommige plaatsen (waaronder België en Nederland) behoorlijk goed heeft stand gehouden 25. Ook dat wordt in de literatuur telkens opnieuw in verband gebracht met de instituties van de welvaartsstaat, in het bijzonder de uitgebreide systemen van sociale verzekeringen 26. De squeezing middle class lijkt dus vooralsnog in de eerste plaats (maar niet uitsluitend) een Angelsaksisch probleem te zijn samenhangend met de gestegen ongelijkheden aldaar. In België en sommige andere Europese landen lijkt het probleem niet in de eerste plaats bij de middenklasse te liggen. Hier moet de aandacht veeleer gaan naar wat er zich afspeelt aan de onderkant van de samenleving. De stabiliteit van de Gini-coëfficiënten verhult immers krachten die de bestaanszekerheid van mensen met een lage scholing en een zwakke sociale achtergrond bedreigen. Maar aan de onderkant groeit de bestaansonzekerheid Midden de grote diversiteit aan ongelijkheidstrends lijkt er op twee punten sprake te zijn van universele ontwikkelingen: ten eerste, het feit dat nergens nog vooruitgang is geboekt op het vlak van de bestrijding van ongelijkheden en armoede, ook niet in de goede jaren voor de crisis (reeds hoger vernoemd); ten tweede, de toenemende druk op de gezinnen op actieve leeftijd die zich aan de onderkant van de samenleving bevinden. Globaal mag de ongelijkheid en de armoede 27 in België, Frankrijk en Nederland dan niet zijn toegenomen, de contrasten in het algemene beeld werden wel scherper. Zowat overal groeide de bestaansonzekerheid bij laaggeschoolde mensen op actieve leeftijd, 25 De Nederlandse Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid kwam recent tot volgende besluit: Anders dan vaak wordt beweerd is in Nederland geen sprake van een val of uitholling van de middenklasse. 26 Wel is het zo dat de middenklasse wellicht een groeiende onzekerheid voelt. We citeren uit een treffend en genuanceerd rapport van de Nederlandse Raad voor het Regeringsbeleid: In tegenspraak tot veel verontrustende verhalen is er geen sprake van dat het middensegment van de Nederlandse samenleving wordt uitgehold of in verval is geraakt. Middengroepen weten in meerderheid hun positie te handhaven en sociale daling te voorkomen. Dat doen zij door harder te werken in meer onzekere omstandigheden. Zij hebben vaker twee inkomens nodig, moeten rekening houden met de flexibiliteit en tijdelijkheid van werk, dienen werk en zorgtaken te combineren, en meer zelfredzaamheid aan de dag te leggen om risico s het hoofd te bieden. Dit alles gaat gepaard met toenemende gevoelens van onzekerheid. Ook is er het gevoel dat de overheid te weinig doet voor het midden. (Engbersen, Kremer en Went, 217: 15). 27 Ik gebruik het begrip armoede hier in de betekenis van relatieve inkomensarmoede gemeten als de individuen in een samenleving die moeten rondkomen met een inkomen dat lager is dan 6% van het gestandaardiseerde inkomen. Armoede zo gedefinieerd correleert zeer sterk met ongelijkheid.

39 mensen met een migratieachtergrond, werklozen, gezinnen met een lage werkintensiteit en hun kinderen. Al meerdere decennia, in weerwil van de grote tewerkstellingsgroei tijdens de goede jaren voor de crisis en de groeiende inspanningen van de actieve welvaartsstaat ligt de tewerkstellingsgraad bij laaggeschoolden (gedefinieerd als minder dan hoger middelbaar onderwijs) in België onder de 5%. Zelfs in landen waar de algemene tewerkstellingsgraad hoog is (zoals Nederland) is het aandeel laaggeschoolden aan het werk nooit significant boven de 6% uitgestegen 28. Het gemiddelde voor de OESO bedraagt 56%. In de nieuwe welvaartsstaten gaat (quasi) volledige tewerkstelling voor hoger geschoolden dus gepaard met structurele onder tewerkstelling bij mensen met een lage scholing. Vanwege de homogamie en de individualisering resulteerde de scheve tewerkstellingsgroei in een ongelijke verdeling van jobs over huishoudens: aan de ene kant was er een groeiend aantal gezinnen die hun volledig arbeidspotentieel inzetten de zogenaamde werkrijke gezinnen en, aan de andere kant, een groep gezinnen die volledig buiten de arbeidsmarkt zijn blijven staan, de zogenaamde werkarme gezinnen 29. We spreken over ongeveer 1% van de bevolking. Onderstaande grafiek laat de trends zien voor Nederland, België en Frankrijk. 28 Zie OECD (217), Employment by education level (indicator). doi: /26f676c7-en (geraadpleegd op 16 augustus 217) en OECD, Education at a Glance, Zie voor België Corluy en Vandenbroucke, 215; Cantillon, 211 en Cantillon, 216: 94 en verder.

40 Figuur 3. Het aandeel werkarme en werkrijke huishoudens en hun armoederisico, België, Nederland en Frankrijk, , 8 7, 7 6, 6 5, 5 4, 4 3, 3 2, 2 1, 1, Aandeel werkarme huishoudens (WI = ) - BE Aandeel werkrijke huishoudens (WI = 1) - BE Armoederisico werkrijke huishoudens ],2;1]- BE Armoederisico werkarme huishoudens [;,2]- BE 8, 8 7, 7 6, 6 5, 5 4, 4 3, 3 2, 2 1, 1, Aandeel werkarme huishoudens (WI = ) - NL Aandeel werkrijke huishoudens (WI = 1) - NL Armoederisico werkrijke huishoudens ],2;1]- NL Armoederisico werkarme huishoudens [;,2]- NL 8, 8 7, 7 6, 6 5, 5 4, 4 3, 3 2, 2 1, 1, Aandeel werkarme huishoudens (WI = ) - FR Aandeel werkrijke huishoudens (WI = 1) - FR Armoederisico werkrijke huishoudens ],2;1]- FR Armoederisico werkarme huishoudens [;,2]- FR Noot: Armoederisico gemeten met de Europese armoedegrens, d.w.z. 6% van het gestandaardiseerde inkomen Bron: Labour Force Survey data, berekeningen door Vincent Corluy en Eurostat, 217.

41 De tweede grafiek laat de evolutie zien van het armoederisico naar werkintensiteit. Daaruit blijkt in België en Franrijk de gestaag toenemende bestaansonzekerheid bij mensen die het meest afhankelijk zijn van de welvaartsstaat. Het gaat hier om een langdurige trend die reeds een aanvang nam in de 8 er jaren 3 samenhangend met de evolutie van de werkloosheidsuitkeringen, de bijstand en van de lage lonen (getoond in figuur 1). Nederland lijkt een interessante uitzondering op de regel. Besluit Frankrijk, Nederland en België bieden tot op vandaag weerstand aan de ongelijkheidsgolf. Deze welvaartsstaten steunen op sociale verzekeringen, relatief hoge minimumlonen, een sterk sociaal overleg, universele collectieve goederen en diensten decentraal aangeboden door een ruim netwerk aan sociale organisaties. Zijn deze landen de spreekwoordelijke uitzonderingen die de regel bevestigen of wijzen ze de weg naar goedaardige krachten die de gevolgen van de ongelijkheidsgolf weten terug te dringen? Het antwoord op deze vraag is genuanceerd: ook in landen waar de ongelijkheden ogenschijnlijk en tot op vandaag stabiel bleven zijn er verontrustende ontwikkelingen aan de onderkant van de samenleving. De kwetsbaarheid aan de onderkant van de samenleving lijkt overal in het rijke westen toe te nemen. Dit suggereert dat de nieuwe ongelijkheidsgolf zeer ernstig moet worden genomen, ook in landen die tot op vandaag prima facie immuun lijken te zijn voor de groeiende ongelijkheden. 3 We citeren uit een studie van 1999, waarin een analyse werd gemaakt van de veranderingen in armoede en doelmatigheid van de sociale zekerheid voor de periode : De meest significante stijgingen van de armoede deden zich voor in traditionele risicocategorieën, inz. vreemdelingen, werklozen en arbeidsongeschikte gezinshoofden, gezinnen met een laaggeschoold gezinshoofd, ééninkomensgezinnen en huurders. Omgekeerd registreren we bij lage risicogroepen weinig verandering. Bij werkenden en meerinkomensgezinnen was zelfs sprake van een daling van hun overigens zeer lage armoederisico. De indicatorenreeksen laten derhalve een verscherping vermoeden van de traditionele breuklijnen tussen gezinnen met een arbeidsinkomen en gezinnen die van een vervangingsinkomen moeten rondkomen De doelmatigheid van vervangingsinkomens voor uitkeringstrekkers op actieve leeftijd is afgenomen. Dit geldt in het bijzonder voor de werkloosheidsuitkeringen (Cantillon et al., 1999).