Méér dan een steuntje in de rug

Transcriptie

1 Méér dan een steuntje in de rug Succesfactoren van mentoring onderzocht Matthijs Uyterlinde en Nada de Groot Mentoring is een hype. Het aantal projecten waarin burgers op vrijwillige basis optreden als mentor, coach of maatje van risicojongeren is de afgelopen jaren snel toegenomen. Maar sorteren deze projecten ook het beoogde effect? Onderzoek laat zien dat mentoring in potentie een effectieve interventie is, maar dat de belofte niet altijd wordt ingelost. Mentoringprojecten zijn afkomstig uit de Verenigde Staten. In het begin van de vorige eeuw, toen zich in de snelgroeiende steden steeds meer schrijnende sociale problemen begonnen af te tekenen, probeerden leden van de elite zélf de onderklasse te verheffen. Door actief op te trekken met minderbedeelden, hoopte men de maatschappelijke kansen van kansarmen te vergroten. De eerste Nederlandse mentoringprojecten dateren uit de jaren zeventig, maar van een hype lijkt pas sprake sinds mentoring in 2006 boven aan de Sociale Agenda van de Volkskrant, TSS en de RMO verscheen. De afgelopen jaren investeerde het Oranje Fonds miljoenen in maatjes- en mentoringprojecten, en het fenomeen sluit naadloos aan bij een tijdsgewricht waarin Nederland voor het eerst in de geschiedenis een programmaministerie voor Jeugd en Gezin kent. Over de condities waaronder mentoring succesvol is, bestaat echter weinig kennis. Wat is een goede match? Moet er tussen risicojongere en mentor een groot leeftijdsverschil bestaan of gedijt mentoring juist bij de gratie van een kleine afstand? Welke vorm van begeleiding is effectief? En wat zijn organisatorische randvoorwaarden voor een succesvolle relatie? Om deze vragen te beantwoorden, verrichtte MOVISIE uitgebreid onderzoek naar de succesfactoren van mentoring (Uyterlinde et al. 2009). Via een schriftelijke enquête en diepte-interviews hebben we ruim 360 mentoren en mentees mentoringjargon voor de jongeren die worden begeleid bevraagd over hun ervaringen. In dit artikel laten we zien welke resultaten met mentoring kunnen worden bereikt en hoe het mogelijk is de kans op succes te optimaliseren. We maken kennis met Liane (36) en Medina (17), een succesvol mentorkoppel dat in 2007 aan elkaar werd gekoppeld in het Amsterdamse project Goal! De 36-jarige Liane meldde zich twee jaar geleden aan bij Goal! Na een studie filosofie en bedrijfsethiek werkte ze bij diverse multinationals als consultant op het terrein van fraudedetectie, en in 2003 startte ze met een eigen coachingspraktijk. Ze kwam in contact met Goal! toen ze als vrijwilliger werkte op een school voor moeilijk opvoedbare kinderen. Ze volgde de training voor nieuwe mentoren en kreeg na afloop drie profielen van jongeren voorgeschoteld. Haar voorkeur ging direct uit naar Medina: Zij sprong er wat mij betreft uit qua type. Haar blik, en ook haar achtergrond. Ze was toen vijftien. Ik vond dat ze er pittig uitzag op dat pasfotootje. De Turkse Medina woonde toen nog niet zo lang in Amsterdam: Ik was pats boem van Rotterdam naar Amsterdam verhuisd, naar mijn moeder. Van school veranderd, allemaal vriendinnen daar achtergelaten. Dus ja, het ging niet echt goed met mij. Ik had nergens zin in, op school ging het niet goed, thuis was ik hartstikke brutaal... Toen vertelde de coördinator van mijn oude vmbo-school dat er voor mensen als ik zo n project was. Een paar maanden later kreeg ik contact met Liane. Inmiddels trekken Liane en Medina twee jaar samen op. Ze ontmoeten elkaar wekelijks. Effectieve sociale interventie Net als verschillende Amerikaanse studies, laat ons onderzoek zien dat mentoring in potentie een effectieve sociale interventie is (zie onder meer Allen & Eby 2007; Rhodes 2002). Veel mentees zetten dankzij de mentoringrelatie concrete stappen voorwaarts. In het onderzoek onderscheiden we positieve effecten op vier terreinen (zie kader). Het meest spectaculaire effect is zichtbaar bij emotioneel kapitaal. Bijna de helft van de mentees verklaart meer zelfvertrouwen te hebben gekregen en meer vertrouwen te hebben in de toekomst dankzij het contact met de mentor. De diepte-interviews maken Mentee Medina: Ik ben niet meer brutaal tegen mijn ouders, ik kom mijn afspraken na, doe mijn best op school duidelijk dat het emotioneel welzijn van mentees toeneemt door de zekerheid dat er iemand is die ze kunnen vertrouwen, bij wie ze met vragen of problemen terechtkunnen en bij wie ze zichzelf kunnen zijn. Liane versterkt het zelfvertrouwen van Medina door haar complimentjes te geven. Medina: Ik geloofde nooit dat ik echt slim was, dat heeft ook te maken met zelfvertrouwen. Maar Liane, die vertelt me dat ik slim ben, dat ik niet waardeloos ben, Tijdschrift voor sociale vraagstukken No. 9 / september 2009

2 Resultaten van mentoring: vier kapitaalsoorten 1 Emotioneel kapitaal heeft betrekking op het emotioneel welzijn van de mentee. Draagt het mentorschap bij aan het zelfvertrouwen en aan het vertrouwen dat de mentee heeft in de toekomst? 2 Academisch kapitaal heeft betrekking op de leerprestaties van de mentee. Zijn de schoolcijfers en werkprestaties van de mentee verbeterd, is de motivatie voor school toegenomen? 3 Sociaal kapitaal heeft betrekking op het vermogen van de mentee om nieuwe hulpbronnen aan te boren: heeft het mentorschap bijgedragen aan de uitbreiding van het sociale netwerk van de mentee en zijn zijn of haar verhoudingen met ouders en leeftijdsgenoten verbeterd? 4 Cultureel kapitaal heeft betrekking op de gedragscodes en omgangsvormen die van belang zijn om vooruit te komen in de samenleving. Heeft de mentee dankzij het mentorschap zijn of haar horizon verbreed, nieuwe sociale vaardigheden ontwikkeld en praktische vaardigheden opgedaan? Medina en Liane dat ik dingen ook goed kan als ik het echt wil. In de tweede plaats blijken mentoringprojecten vruchten af te werpen op het gebied van sociaal kapitaal. Dankzij hun mentor breiden mentees hun sociale netwerk uit en begeven ze zich in nieuwe sociale settings. De helft van alle mentees zegt nieuwe mensen te hebben ontmoet via hun mentor. Het derde effect is zichtbaar bij het academisch kapitaal: ruim een derde van de mentees ervaart verbeteringen op het gebied van school- of werkprestaties. Veel koppels doen samen huiswerk, houden een planning bij en bespreken de resultaten. Soms wordt er al doende gewerkt aan taalbeheersing of het spreken van Engels. Daarnaast werken mentoren spelenderwijs aan de verwerving van academisch kapitaal. Medina vertelt hoe Liane haar hielp om Engelse woordjes te leren: Die woordjes heeft ze op een blaadje gezet en dat heeft ze drie keer dubbelgevouwen. Aan de zijkant heeft ze het in het Nederlands geschreven en aan de andere kant in het Engels. Ik kan het overal meenemen, dus zelfs als je op de wc zit kun je Engelse woordjes leren! Je kan het blaadje opentrekken en dan kan je zien of het fout is of goed. Dat helpt! Ten vierde is er resultaat zichtbaar bij het cultureel kapitaal. Hieronder verstaan we enerzijds de stille gedragscodes en omgangsvormen die de mentee helpen om vooruit te komen in de samenleving, en anderzijds het vergroten van de leefwereld van jongeren. Veel mentees krijgen van huis uit weinig culturele bagage mee en worden nauwelijks gestimuleerd om zich te ontwikkelen. Vooral op het gebied van sociale vaardigheden wordt winst geboekt: veel mentees leren van hun mentor dat je mensen hoort te laten uitspreken, dat je op tijd komt op een afspraak of dat het wordt gewaardeerd als je vraagt hoe het met iemand gaat. Verschil- No. 9 / september 2009 Tijdschrift voor sociale vraagstukken

3 Mentor Liane (links): Ik ben geen probleemoplosser voor haar, dat doe ik niet. Wat ik wél doe: ik stuur haar lende mentees waren voor de mentoringrelatie nog nooit buiten hun eigen stad geweest. Mentoren nemen hen mee naar nieuwe plekken en laten hen kennismaken met nieuwe situaties. Zo gaf Liane aan Medina een museumjaarkaart voor haar verjaardag en sindsdien gaan ze om de week naar een museum. Een aanzienlijk deel van de mentees heeft nieuwe interesses of hobby s dankzij hun mentor. De mentor kan dus effectief de horizon van de mentee verruimen, waardoor deze kennismaakt met andere normen, waarden en leefwijzen. Afbreukrisico Hoewel het onderzoek laat zien dat veel mentoringrelaties positief uitwerken, zoals in het geval van Liane en Medina, stuitten we ook op relaties die nauwelijks effect sorteren. Sommige koppels hebben weliswaar een leuke tijd samen, maar er vindt nauwelijks toerusting plaats. De mentor is een vriend, een maatje, met wie de mentee koffiedrinkt, computerspelletjes doet, gaat biljarten of kaarten. Voor de duur van de relatie fungeert de mentor wellicht als vertrouwenspersoon, maar omdat de mentee nauwelijks nieuwe vaardigheden of omgangsvormen opdoet, is de kans op terugval na beëindiging van het contact groot. In dit geval is er dus sprake van een groot onbenut potentieel. Daarnaast ontmoetten we koppels bij wie de wederzijdse klik en de vertrouwensband die nodig is om de mentee vooruit te helpen, vrijwel afwezig is. Deze koppels houden het meestal niet lang vol. Amerikaans onderzoek toont aan dat dergelijke relaties zelfs averechts kunnen werken, want na een mislukte mentoringrelatie stijgt de kans dat een jongere verder afdwaalt van het rechte pad, mogelijk met schooluitval, drugsgebruik of criminaliteit tot gevolg (Rhodes 2002). Het kan ertoe leiden dat een jongere definitief Tijdschrift voor sociale vraagstukken No. 9 / september 2009

4 het vertrouwen verliest in hulpverlening of jongerenwerk. Mentoringprojecten zijn, kortom, geen interventies die inzetbaar zijn onder het motto baat het niet, het schaadt ook niet. Mentoring is een serieuze zaak, met een hoog afbreukrisico. Dat maakt het van belang om inzicht te krijgen in de sleutels tot het succes van mentoringprojecten voor risicojongeren. We brengen de drie belangrijkste succesfactoren over het voetlicht. De juiste match Mentoring zet alleen zoden aan de dijk als de band tussen mentor en mentee hecht is. Daarom hebben we onderzocht welke factoren van invloed zijn op de mate waarin mentees de mentoringrelatie waarderen. Daarin speelt de wederzijdse klik de meest voorname rol. De match vormt een cruciale schakel in het opbouwen van een vertrouwensband. Mentorbegeleiders gaan hierbij zorgvuldig te werk, maar laten zich vaak wel primair leiden door hun gevoel. Toch bestaan er wel degelijk aanknopingspunten om de toevalsfactor te verkleinen. Het onderzoek wijst uit dat feitelijke verschillen tussen mentor en mentee in leeftijd, geslacht of etniciteit slechts een bescheiden rol spelen. Veel belangrijker is dat de afstand door de mentee als zo klein mogelijk wordt ervaren. Dit is te bereiken door te streven naar raakvlakken, zoals overeenkomstige karaktereigenschappen, gevoel voor humor en overlappende voorkeuren, interesses en gespreksonderwerpen. Complementaire karaktereigenschappen, of bijvoorbeeld een mentor met een beroep dat tot de verbeelding spreekt, kunnen gunstig werken. Het leeftijdsverschil tussen Liane en Medina is bijna twintig jaar en ze hebben een verschillende culturele achtergrond. Toch ervaren beiden de sociale afstand als klein. Medina: We lijken niet echt op elkaar of zo, het enige wat hetzelfde is, is dat haar ouders ook gescheiden zijn. Maar we zijn echt aan elkaar gehecht, we kunnen het echt over alles hebben. Desgevraagd legt Medina uit dat ze Liane als een goede vriendin ziet: Ik ben de kleine vriendin van Liane... en zij is mijn grote vriendin. In mijn ogen heeft ze dezelfde leeftijd als ik, maar ze is gewoon groot. Uit het onderzoek blijkt dat mentoren die meer dan vijftien jaar ouder zijn, meer kunnen bijdragen aan het zelfvertrouwen van mentees en aan de verbetering van sociale vaardigheden. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat een autochtone mentor een positieve invloed kan uitoefenen op het zelfvertrouwen en op het cultureel kapitaal van een allochtone mentee. Een voorwaarde is wel dat van deze verschillen geen barrièrewerking uitgaat. Hoewel de klik nooit volledig te programmeren of te voorspellen is, doen mentoringorganisaties er wellicht goed aan om vooral oudere mentoren te werven met een jeugdige Drie effectieve stijlen van begeleiding 1 Ondersteunende stijl. Een ondersteunende mentor zoekt aansluiting bij de leefwereld van de jongere en streeft een gelijkwaardige relatie na. Mentor en mentee hebben een sterke vertrouwensband. De ondersteunende mentor staat voor de mentee klaar en biedt een luisterend oor. 2 Instrumentele stijl. Een instrumentele mentor is gericht op toerusting van de mentee: het accent ligt op de persoonlijke ontwikkeling van de jongere en op het realiseren van doelen. Instrumentele mentoren proberen bijvoorbeeld doelbewust het zelfvertrouwen van de mentee op te vijzelen en zijn of haar sociale vaardigheden te verbeteren. 3 Actieve stijl. Een actieve mentor onderneemt veel activiteiten in het contact met de mentee. Daarbij gaat het enerzijds om activiteiten ter ontspanning en anderzijds om activiteiten gericht op educatie, werk of persoonlijke ontwikkeling. inslag, omdat zij mogelijk beter in staat zijn om een generatiekloof te overbruggen. De juiste stijl Ook de stijl van begeleiding van de mentor oefent veel invloed uit op de waardering van de mentoringrelatie. Iedere mentor hanteert een eigen stijl, die voor een belangrijk deel besloten ligt in zijn of haar karakter. Het is echter mogelijk mentoren sterker bewust te maken van de mogelijke effecten van de inzet van specifieke stijlen of activiteiten. Ons onderzoek toont aan dat de meest effectieve vorm van begeleiding van mentees drie ankerpunten kent: vertrouwen (de ondersteunende mentorstijl), toerusting (de instrumentele mentorstijl) en avontuur (de actieve mentorstijl). De kunst ligt in het toepassen van de juiste mengeling van deze drie stijlen en het stapsgewijs opbouwen van het contact (zie kader). Een vertrouwensband is een absolute voorwaarde voor een succesvolle mentoringrelatie. Zonder wederzijds vertrouwen en respect gaat er geen kapitaal over de brug. De mentor moet in de beginfase van de relatie geduldig tijd en energie investeren om het vertrouwen van de mentee te winnen. Kiest de mentor te vroeg een toerustende rol, dan ligt een voorschrijvende, autoritaire stijl op de loer en die werkt vaak contraproductief. In het kielzog van de ondersteunende stijl dient de mentor zich te bedienen van een meer instrumentele stijl van begeleiding, zodat de mentee ook feitelijk iets opsteekt van het mentoringcontact. Liane: Ik ben No. 9 / september 2009 Tijdschrift voor sociale vraagstukken 9

5 Bij diverse mentorkoppels zagen we een aanzienlijk onbenut potentieel 10 Tijdschrift voor sociale vraagstukken No. 9 / september 2009

6 geen probleemoplosser voor haar, dat doe ik niet. Wat ik wél doe: ik stuur haar. Toen ze vermoedde dat Medina veel alcohol dronk en weinig besef had van wat alcoholpercentages betekenen, nam ze haar mee naar een slijterij: Ik vroeg die verkoper: Kun je ons wat vertellen over alcohol? Hij heeft toen een hele lezing gegeven... Medina is daar heel veel wijzer van geworden. Zowel voor het winnen van vertrouwen als voor het toerusten van de mentee geldt dat een actieve stijl vruchten afwerpt. Samen fietsen, koken, naar een museum of de bioscoop gaan, blijken geschikte activiteiten te zijn om de mentee te prikkelen, uit te dagen en spelenderwijs nieuwe inzichten en vaardigheden bij te brengen. Bovendien kan de mentor in een dynamische omgeving op informele en laagdrempelige wijze moeilijke gespreksonderwerpen aansnijden, zoals zelfvertrouwen of problemen op school of thuis. Bij koppels die vooral tijd thuis op de bank doorbrengen met een kop thee, is minder resultaat zichtbaar. Het meest effectief lijkt het combineren of afwisselen van ontspannende met nuttige en leerzame activiteiten. Liane legt uit hoe ze daarbij geduldig te werk gaat: Een jaar geleden zijn we naar de bibliotheek gegaan. Net nieuw, ik heb haar alles laten zien. Toen zei ze: Boeken zijn niks voor mij. Ik was heel erg teleurgesteld, maar ik weet nog dat mijn moeder ook teleurgesteld was dat ik geen boeken las. Dus ik dacht: prima. We zijn pas toch weer naar de bibliotheek gegaan, want ik wilde een bepaald kinderboek lenen. Toen heb ik het opnieuw geprobeerd. We gingen naar de jeugdafdeling en toen pakte ze een boek en zei: Dit lijkt me een leuk boek. We zijn gaan zitten en ze ging lezen. Laatst belde ze me op: Ik lees heel veel, ik heb het boek al bijna uit! Dat sturen als mentor, en niet teleurgesteld zijn als het niet meteen lukt, is denk ik heel erg belangrijk. Een mentor met een beroep dat tot de verbeelding spreekt kan gunstig werken voor kleinschalig opgezette mentoringorganisaties. Aandacht, waardering en informeel contact met mentoren, mentees én het thuisfront van de mentee komt de betrokkenheid en daarmee de werkzaamheid van mentoring ten goede. En maatwerk in het trainingsaanbod, zowel vooraf als tijdens de mentoringrelatie, draagt bij aan de expertise van mentoren. Ten slotte zorgt goede aansluiting van de mentoringorganisatie bij het bredere netwerk van jeugdhulpverlening ervoor dat de mentee adequaat kan worden opgevangen als de situatie escaleert of de problematiek ernstiger blijkt dan vooraf was ingeschat. Als aan deze voorwaarden wordt voldaan, kan er veel worden bereikt. Een effectieve mentor kan de neerwaartse spiraal keren door een jongere meer zelfvertrouwen te geven, nieuwe sociale vaardigheden bij te brengen en zijn of haar leefwereld te verruimen. Medina is haar mentor dankbaar: Liane heeft zo veel invloed op me gehad... in die paar jaar ben ik heel erg veranderd. Ik ben niet meer brutaal tegen mijn ouders, ik kom mijn afspraken na, doe mijn best op school. Mijn ouders zijn ook hartstikke tevreden over me. En ik heb ook iets bereikt wat ik zelf wilde: toen ik pas in Amsterdam woonde, woog ik bijna 80 kilo. Nu weeg ik 60. Matthijs Uyterlinde en Nada de Groot zijn werkzaam bij de afdeling Trends en Onderzoek van MOVISIE. De publicatie Meer dan een steuntje in de rug. Succesfactoren van coaching en mentoring onderzocht is te bestellen via Literatuur De juiste ondersteuningsstructuur Mentoringorganisaties staan voor de taak om ervoor te zorgen dat de belofte van mentoring beter wordt ingelost. Bij diverse mentorkoppels zagen we immers een aanzienlijk onbenut potentieel. Naast het zorgvuldig matchen van mentoren en mentees en het toerusten van mentoren om zich te bedienen van verschillende begeleidingsstijlen, valt ook op organisatorisch gebied nog winst te boeken. Uit ons onderzoek rollen daarvoor enkele concrete aanbevelingen. Zo blijken mentoringprojecten met een lange adem (een trajectduur van minstens twaalf maanden) effectiever te zijn dan kortdurende trajecten. Dat geldt eveneens Allen, T.D. & L.T. Eby, The Blackwell Handbook of Mentoring. A multiple perspectives approach. Hoboken: Wiley-Blackwell, 2007 Rhodes, J.E., Stand by me. The risks and rewards of mentoring today s youth. Cambridge: Harvard University Press, 2002 Uyterlinde, M., V. Lub, N. de Groot & A. Sprinkhuizen, Meer dan een steuntje in de rug. Succesfactoren van coaching en mentoring onderzocht. Utrecht: MOVISIE, 2009 Foto s bij dit artikel: Redmar Kruithof No. 9 / september 2009 Tijdschrift voor sociale vraagstukken 11