Bright Science. Brighter Living. Verkorte Nederlandstalige versie van het Integrated Annual Report 2012 van Koninklijke DSM N.V.

Transcriptie

1 Bright Science. Brighter Living. Verkorte Nederlandstalige versie van het Integrated Annual Report 2012 van Koninklijke DSM N.V.

2 Life Sciences en Materials Sciences DSM, de Life Sciences en Materials Sciences-onderneming. Our purpose is to create brighter lives for people today and generations to come. We connect our unique competences in Life Sciences and Materials Sciences to create solutions that nourish, protect and improve performance. DSM gebruikt zijn kennis om de kwaliteit van leven van huidige en toekomstige generaties te verbeteren. Op basis van diepgaand inzicht in belangrijke trends wereldwijd in samenlevingen en markten en bij klanten creëert DSM oplossingen voor enkele van de grote uitdagingen van de wereld. Daarmee vergroot DSM zowel zijn eigen succes als dat van klanten. DSM ziet het creëren van gedeelde waarde voor alle stakeholders, nu en in de toekomst, als basis voor continuering van zijn succes. DSM creëert die duurzame gedeelde waarde met behulp van innovaties waarmee klanten oplossingen kunnen ontwikkelen die beter zijn voor mens, milieu en economie oplossingen voor maatschappelijke problemen, milieuproblemen en problemen van eindgebruikers. Voor klanten bestaat die waarde eruit dat zij eindgebruikers verbeterde producten kunnen aanbieden. De waarde voor de samenleving en het milieu is dat er duurzamere, veiligere, gezondere en voedzamere alternatieven beschikbaar komen, en de waarde voor DSM en zijn aandeelhouders bestaat uit sterkere groei en winstgevendheid. DSM s medewerkers ten slotte voelen zich betrokken en gemotiveerd doordat zij bijdragen aan een betere wereld en daarmee ook aan het succes van de onderneming waarvoor zij werken. DSM Bright Science. Brighter Living. Koninklijke DSM N.V. is een mondiale onderneming die vanuit wetenschappelijke basis actief is op het gebied van gezondheid, voeding en materialen. Door zijn unieke competenties in Life Sciences en Materials Sciences met elkaar te verbinden bewerkstelligt DSM economische welvaart, milieuverbetering en maatschappelijke vooruitgang en creëert daarmee duurzame waarde voor al zijn stakeholders. DSM ontwikkelt innovatieve oplossingen voor voeding, bescherming en prestatieverbetering in wereldwijde markten zoals voeding en voedingssupplementen, persoonlijke verzorging, diervoeder, geneesmiddelen, medische materialen, auto s, verf, elektrotechniek en elektronica, life protection, alternatieve energie en biogebaseerde materialen. DSM s werknemers realiseren een netto jaaromzet van circa 9 miljard. DSM is genoteerd aan NYSE Euronext. Meer informatie is te vinden op Koninklijke DSM N.V. Alle rechten voorbehouden

3 Kerngegevens 2012 Netto-omzet, doorlopende activiteiten (x miljoen) Bedrijfsresultaat plus afschrijvingen, doorlopende activiteiten 1 (x miljoen) Nettowinst, doorlopende activiteiten 1 (x miljoen) Nettowinst, totaal DSM (x miljoen) Middelen uit bedrijfsactiviteiten, totaal DSM (x miljoen) Investeringen inclusief acquisities (x miljoen) Kernwinst per gewoon aandeel, doorlopende activiteiten 3 Dividend per gewoon aandeel ,78 1,50 ROCE, doorlopende activiteiten (in %) Omzet uit innovatie in % van totale omzet Omzet in snelgroeiende economieën in % van totale omzet Omzet in China, doorlopende activiteiten (x USD miljoen) 8, ECO+ oplossingen in % van innovatiepijplijn, totaal DSM ECO+ oplossingen in % van lopende activiteiten, totaal DSM (ultimo jaar) Energieverbruik, doorlopende activiteiten (in petajoules) Waterverbruik, doorlopende activiteiten (in miljoen m 3 ) Broeikasgasemissies, totaal DSM (x miljoen ton) 4,2 Personeel (ultimo jaar) Personeelsbetrokkenheid - positieve score (in %) 72 Frequentie-index rapporteerbare ongevallen (per 100 DSM medewerkers en contractor medewerkers) 0,44 1 Vóór bijzondere posten 2 Nog goed te keuren door de Jaarlijkse Algemene Vergadering van Aandeelhouders 3 Vóór bijzondere posten en exclusief afschrijving van immateriële vaste activa die te maken hebben met de verwerking in de jaarrekening van bedrijfsovernames

4 Inhoud 2 DSM in vogelvlucht 4 Brief van de Voorzitter 7 Verslag van de Raad van Bestuur 7 Belangrijkste ontwikkelingen in DSM in motion: driving focused growth 13 Groeiaanjager: Snelgroeiende Economieën 14 Groeiaanjager: Innovatie 17 Groeiaanjager: Duurzaamheid 21 Groeiaanjager: Acquisities & Partnerships 24 Stakeholder engagement 28 Corporate governance en risicomanagement 28 Inleiding 30 Nederlandse corporate governance code 31 Besturingsmodel 32 Risicomanagement 40 Verslag van de Raad van Commissarissen 40 Verslag Raad van Commissarissen 43 Beloningsbeleid Raad van Bestuur en Raad van Commissarissen 52 Raad van Commissarissen en Raad van Bestuur 54 Waar het toch nog misging in Informatie over het aandeel DSM 57 Verkorte jaarrekening 57 Geconsolideerde jaarrekening 67 Koninklijke DSM N.V. Bright Science. Brighter Living. Toekomstgerichte uitspraken Dit document kan toekomstgerichte uitspraken bevatten met betrekking tot de toekomstige (financiële) resultaten en positie van DSM. Dergelijke uitspraken zijn gebaseerd op huidige verwachtingen, inschattingen en prognoses van DSM en de informatie die de onderneming momenteel ter beschikking staat. Voorbeelden van toekomstgerichte uitspraken zijn expliciete of impliciete uitspraken met betrekking tot de strategie van de onderneming, schattingen van omzetgroei, financiële resultaten, kostenbesparingen en toekomstige ontwikkelingen in bestaande activiteiten alsmede de impact van toekomstige acquisities, en de financiële positie van de onderneming. Deze uitspraken kunnen inschattingen zijn die het management heeft gemaakt op basis van informatie afkomstig van gespecialiseerde bureaus of adviseurs. DSM waarschuwt de lezer dat dergelijke uitspraken onderhevig zijn aan bepaalde risico s en onzekerheden die moeilijk zijn in te schatten. Men dient dan ook te beseffen dat de feitelijke resultaten en posities van de onderneming door allerlei factoren materieel kunnen afwijken van de uitspraken. Deze factoren zijn onder meer de volgende (de lijst is niet volledig): trends en omstandigheden in de macro-economie, de markt en de bedrijfswereld, concurrentie (inclusief concurrentie uit lagekostenlanden), juridische claims, het vermogen van de onderneming om intellectuele eigendom te beschermen, veranderingen in wetgeving, veranderingen in valutakoersen en rentepercentages, veranderingen in belastingtarieven, pensioenkosten, grondstof- en energieprijzen, personeelskosten, de implementatie van de concernstrategie, het vermogen van de onderneming om acquisitiemogelijkheden te onderkennen en te realiseren en de geacquireerde bedrijven vervolgens met succes te integreren, het vermogen van de onderneming om voorgenomen desinvesteringen, besparingsoperaties, herstructureringen of voordelen te realiseren, het vermogen van de onderneming om nieuwe markten te ontwikkelen of nieuwe producten of technologieën te onderkennen, te ontwikkelen en succesvol op de markt te brengen, economische en/of politieke veranderingen en andere ontwikkelingen in de landen en markten waarin DSM actief is. Hierdoor kunnen DSM s feitelijke toekomstige prestaties, positie en financiële resultaten materieel afwijken van de plannen, doelstellingen en verwachtingen die in dergelijke toekomstgerichte uitspraken zijn verwoord. Afgezien van wettelijke verplichtingen wijst DSM elke verplichting om de in het Integrated Annual Report gedane uitspraken te actualiseren af. De Engelstalige versie van het Integrated Annual Report 2012 is leidend. Aan deze verkorte Nederlandstalige versie kunnen geen rechten worden ontleend. 1

5 DSM in vogelvlucht De activiteiten van DSM zijn ondergebracht in businessgroepen die samenhangende product/marktcombinaties vertegenwoordigen. De businessgroepdirecteuren rapporteren rechtstreeks aan de Raad van Bestuur. Life Sciences Nutrition Voortgezette waardegroei Het cluster Nutrition bestaat uit DSM Nutritional Products en DSM Food Specialties. Deze bedienen de markten voor voedingsmiddelen en dranken, diervoeders, persoonlijke verzorging, voedingssupplementen en geneesmiddelen vanuit een wereldwijde organisatie met een diepgaand inzicht in de behoeften van klanten en markten. Het cluster omvat klantspecifieke formuleringsactiviteiten op meer dan 60 locaties, en vestigingen in ruim 100 landen. Customer intimacy is een belangrijke succesfactor. De technologieën zijn breed en maken gebruik van DSM s competenties op het gebied van biotechnologie en geavanceerde procestechnologie. DSM heeft s werelds breedste ingrediëntenportfolio en beschikt over vooraanstaande posities in veel grote ingrediëntenmarkten voor voedings- en gezondheidsproducten voor mens en dier. Voor rapportagedoeleinden zijn de activiteiten onderverdeeld in vijf clusters. Daarnaast rapporteert DSM over een aantal andere activiteiten, die zijn ondergebracht in Corporate Activities. Pharma Partnerships benutten voor groei Het cluster Pharma bevat de businessgroep DSM Pharmaceutical Products (DPP), een van s werelds meest vooraanstaande aanbieders van custom manufacturing voor de farmaceutische en biofarmaceutische industrie. Veel van de medicijnen die wereldwijd worden verkocht bevatten bestanddelen die door DPP zijn geproduceerd. Het cluster bevat ook DSM s belang van 50 procent in de joint venture DSM Sinochem Pharmaceuticals (DSP). DSP is in 2011 voortgekomen uit de vroegere businessgroep DSM Anti- Infectives en is een van de weinige producenten en aanbieders van op bèta-lactam gebaseerde werkzame bestanddelen voor geneesmiddelen die vestigingen heeft over de hele wereld. De joint venture maakt gebruik van de nieuwste productietechnieken met een kleine ecologische voetafdruk. Materials Sciences Performance Materials Groeien via duurzame, innovatieve oplossingen Het cluster Performance Materials omvat de businessgroepen DSM Engineering Plastics, DSM Dyneema en DSM Resins & Functional Materials. Deze zijn gespecialiseerd in de productie van technologisch geavanceerde, hoogwaardige producten die zijn toegesneden op de wensen van de klant. Deze producten stellen klanten in staat om traditionele oplossingen te vervangen door duurzamere alternatieven. De hoogwaardige materialen van DSM worden gebruikt in een breed scala aan eindmarkten: de automobiel- en luchtvaartindustrie, elektrische apparaten en elektronica, de scheepvaartindustrie, sport en vrije tijd, de verfen coatingindustrie en de bouwsector. Bij de ontwikkeling van nieuwe activiteiten en innovaties op het gebied van materialen is duurzaamheid een belangrijke drijfveer. Polymer Intermediates Versterking van achterwaartse integratie voor DSM Engineering Plastics Het productcluster Polymer Intermediates bestaat uit caprolactam en acrylonitril, die worden geproduceerd door DSM Fibre Intermediates (DFI). Deze producten zijn grondstoffen voor synthetische vezels en kunststoffen. Caprolactam is een belangrijke grondstof voor de door DSM Engineering Plastics geproduceerde polyamiden. DFI is wereldwijd op de vrije markt de grootste producent van caprolactam en de op twee na grootste producent van acrylonitril. Daarnaast produceert de businessgroep ammoniumsulfaat, natriumcyanide, cyclohexanon en diaminobutaan. 2

6 Innovation Center Het Innovation Center stimuleert en versnelt innovatie binnen DSM, en maakt daarmee de weg vrij voor de strategische overgang van DSM naar een intrinsiek innovatieve organisatie. Het sturen van de innovatie-activiteiten van DSM gebeurt op basis van functional excellence, met als doel de beste duurzame en commercieel verantwoorde oplossingen te vinden voor de behoeften van de markt en zodoende bij te dragen aan winstgevende groei. Naast de activiteiten van het DSM Innovation Center (inclusief DSM Venturing), omvat dit onderdeel ook de drie Emerging Business Areas (EBA s). De EBA s zijn groeimotoren binnen het Innovation Center die zich richten op nieuwe activiteiten buiten het werkterrein van DSM s businessgroepen. DSM Biomedical ontwikkelt nieuwe oplossingen op materiaalbasis voor fabrikanten van medische hulpmiddelen en biofarmaceutische producten. Deze oplossingen bestaan uit coatings, platforms voor gecontroleerde medicijnafgifte en een breed scala aan biomedische materialen voor toepassing in medische implantaten. De EBA Bio-based Products & Services creëert oplossingen voor de biologische omzetting van grondstoffen voor de productie van biogebaseerde chemische producten en materialen, en ontwikkelt technologieën die de productie van geavanceerde biobrandstoffen (bijvoorbeeld op basis van lignocellulose) mogelijk moeten maken. DSM Advanced Surfaces biedt oplossingen voor de ontwikkeling en toepassing van slimme coatings en richt zich vooral op de markt voor zonne-energie. Omzet per cluster in 2012 Netto-omzet in miljoen EBITDA per cluster in 2012 EBITDA in miljoen excl. Innovation Center (- 38 million) Personeelsaantallen per cluster in 2012 Aantal werknemers ultimo 2012 Nutrition Pharma Performance Materials Polymer Intermediates Innovation Center Nutrition Pharma Performance Materials Polymer Intermediates Nutrition Pharma Performance Materials Polymer Intermediates Innovation Center

7 Brief van de Voorzitter Beste lezer, De wereld staat voor ongekende uitdagingen op economisch, milieu- en maatschappelijk gebied. Bestaande oplossingen voldoen vaak niet meer. Het huidige decennium wordt nu al de Turbulent Teens genoemd; het bedrijfsleven krijgt het steeds moeilijker. Onze wereld is complex, alles en iedereen is met elkaar verbonden, en de ontwikkelingen gaan razendsnel. Dat zijn grote uitdagingen, maar voor DSM zijn het ook kansen. Wij denken dat we kunnen bijdragen aan oplossingen en nieuwe manieren van werken, en we zijn vastbesloten om die in praktijk te brengen. Met innovatieve en duurzame oplossingen helpen we klanten om hun huidige en toekomstige behoeften te vervullen. Die behoeften zijn een reactie op wereldwijde trends en uitdagingen. De wereldbevolking groeit, vergrijst, verstedelijkt en wordt steeds welvarender. Dat leidt tot verhoogde consumptie per hoofd van de bevolking, waardoor de hulpbronnen van de wereld steeds meer onder druk komen te staan. Dit alles komt samen in de drie belangrijke maatschappelijke trends die wij als bedrijf op ons netvlies hebben: een wereldwijde demografische verschuiving, uitdagingen op het gebied van klimaatverandering en het gebruik van (alternatieve) energiebronnen, en een toenemende aandacht voor de vraag hoe we goede voeding, gezondheid en welzijn voor iedereen op aarde bereikbaar kunnen maken. De strategie waarmee we inspelen op deze trends en behoeften is gebaseerd op vier groeiaanjagers : Snelgroeiende Economieën, Innovatie, Duurzaamheid en Acquisities & Partnerships. In 2012 boekten we met alle vier wederom vooruitgang. In de snelgroeiende economieën blijven we werken aan vergroting van onze omzet en aanwezigheid. In 2012 waren deze economieën goed voor 38 procent van onze totale omzet. In 2011 was dat 39 procent. De daling was vooral te wijten aan de gedaalde omzet voor caprolactam in China. Vijf jaar geleden was onze omzet in deze economieën minder dan 30 procent. De belangrijkste ontwikkelingen in 2012 waren onze investeringen in China (voeding, harsen en caprolactam) en de aankondiging van onze uitbreidingsplannen in Brazilië. Daar treffen we voorbereidingen voor de overname van Tortuga, een vooraanstaand producent van diervoedingssupplementen, met name voor op grasland gehouden slacht- en melkvee. R&D en innovatie blijven speerpunten van DSM. We hebben in 2012 onze best practices op deze gebieden verder uitgebouwd, en we onderstreepten onze inzet op R&D en innovatie met een nieuwe investering in R&D-faciliteiten in Delft en Sittard-Geleen. In 2012 voegden we ruim 300 octrooien toe aan onze rijk gevulde portfolio. In India en China werkten we verder aan de ontwikkeling van regionale innovatiecentra. We liggen goed op koers voor het behalen van onze doelstelling voor innovatie als percentage van de totale omzet. In 2012 was dit percentage 18 procent en de doelstelling voor 2015 is 20 procent. Onze Emerging Business Areas (EBA s) doen het uitstekend. Met de overname van Kensey Nash hebben we de EBA Biomedical verder versterkt en zijn we uitgegroeid tot een vooraanstaand producent van biomedische materialen. En samen met POET in de Verenigde Staten hebben we de joint venture POET-DSM Advanced Biofuels opgezet om een commercieel proces te ontwikkelen voor de productie van biobrandstoffen op basis van lignocellulose uit plantresten. De bouw van de POET-DSM biobrandstoffabriek in Emmetsburg, Iowa (VS) verloopt volgens plan. Ook met de productie van chemische stoffen uit biomassa maken we goede vorderingen. In 2012 ging de productie van biobarnsteenzuur van start in de nieuwe fabriek in Italië die we samen met Roquette hebben gebouwd. Behalve een kernwaarde en een verantwoordelijkheid tegenover de samenleving is duurzaamheid voor DSM een echte business driver geworden. Onze ECO+ producten en oplossingen hebben een duidelijk kleinere ecologische voetafdruk dan de mainstream producten en oplossingen waarmee ze concurreren. In 2012 steeg het aandeel van deze producten in onze totale omzet naar 43 procent, en onze innovatiepijplijn was voor 80 procent ECO+. De lijst van ECO+ producten blijft groeien. In 2012 bouwden we onze leiderschapspositie op het gebied van duurzaamheid verder uit. DSM ontwikkelt een People+ strategie gericht op producten en oplossingen die de kwaliteit van leven meetbaar verbeteren. People+ gaat voor de dimensie people van People, Planet en Profit doen wat ECO+ heeft gedaan voor planet. In 2012 was DSM zeer actief op het gebied van Acquisities & Partnerships. Naast de samenwerking met POET op het gebied van biobrandstof en de acquisitie van het biomedische bedrijf Kensey Nash maakten we meer dan vijf acquisities bekend op voedingsgebied, waaronder Ocean Nutrition Canada (Canada; meervoudig onverzadigde vetzuren zoals Omega-3/DHA), Tortuga (Brazilië; organische chelaten en andere diervoederingrediënten), Verenium Enzymes (VS; enzymen), de cultures- en enzymentak van Cargill (VS en Europa, cultures) en Fortitech (VS; ingrediënten voor diervoeder (premixen)). Sinds de presentatie van onze nieuwe strategie in september 2010 hebben we in totaal 2,8 miljard geïnvesteerd in acquisities. De acquisities zullen leiden tot sterkere en stabielere groei en winstgevendheid voor DSM als geheel en zullen 4

8 Brief van de Voorzitter bijdragen aan onze ontwikkeling, nu en in de toekomst. Als gevolg van synergie-effecten is de interne waarde van de acquisities significant hoger dan het totale bedrag dat we voor de overnames hebben betaald. Alle acquisities dragen onmiddellijk bij aan de winst per aandeel. Ons personeelsbestand wordt steeds internationaler. Met de in 2012 bekendgemaakte en aangekondigde acquisities verwelkomen we circa nieuwe collega s uit verschillende delen van de wereld. Wij geven hoge prioriteit aan een soepele, tijdige en efficiënte integratie van deze nieuwkomers, waarbij onze bedrijfsprocessen uiteraard gewoon doorgaan en we onze klanten onverminderd blijven bedienen. Wanneer alle aangekondigde acquisities zijn afgerond, zal DSM s activiteitenportfolio voor het grootste deel gericht zijn op aantrekkelijke markten met een lage conjunctuurgevoeligheid. In het cluster Nutrition heeft DSM sinds 2010 voor 2,4 miljard aan acquisities bekendgemaakt, waarmee we onze aanwezigheid in de verschillende waardeketens en wereldwijde regio s verder uitbreiden en versterken. Op pro forma basis heeft het cluster nu een omzet van circa 4,6 miljard en een EBITDA-marge van procent. Als s werelds grootste leverancier van voedingsingrediënten heeft DSM een unieke positie gecreëerd, met een productaanbod aan klanten dat qua breedte, diepte en mondiale spreiding zijn gelijke niet heeft. Daarmee is DSM goed gepositioneerd voor verdere winstgevende groei. De voedingsactiviteiten zijn nu goed voor ruim 70 procent van de totale EBITDA en zijn uitgegroeid tot een hoogwaardige, mondiale business met goede groeivooruitzichten in alle onderdelen van de waardeketen. In 2012 hadden we wederom te maken met een moeilijke macroeconomische omgeving, met een lage groei in Europa. In Azië bleef de bedrijvigheid goed op peil, en de Verenigde Staten wisten een bescheiden groei te handhaven. Tegen deze achtergrond realiseerde DSM in 2012 groei in alle clusters, met uitzondering van caprolactam. De EBITDA over het gehele jaar lag met 1,109 miljoen 14 procent onder het niveau van De winstgroei in alle clusters werd meer dan tenietgedaan door de circa 300 miljoen lagere resultaten van DSM s caprolactamactiviteiten binnen Polymer Intermediates en Performance Materials. Het in augustus 2012 gestarte winstverbeteringsprogramma, bovenop het eerder aangekondigde programma bij DSM Resins & Functional Materials, verloopt geheel volgens plan. Verwacht wordt dat het vanaf 2014 jaarlijks structureel 150 miljoen zal bijdragen aan de EBITDA, waarvan naar verwachting ruim de helft in 2013 zal worden gerealiseerd. Zoals verwacht heeft DSM het winstverbeteringsprogramma uitgebreid en we verwachten nu een extra EBITDA-bijdrage van miljoen bovenop de eerdergenoemde 150 miljoen. De met deze uitbreiding beoogde voordelen zullen naar verwachting vanaf 2015 volledig worden gerealiseerd. In 2012 vormden we onze Change Agenda om tot een ONE DSM Culture Agenda. De bedoeling is dat we onze cultuur meer afstemmen op de realisatie van onze strategische ambities en dat we een high performance organisatie worden die een afspiegeling is van de wereld om ons heen. Deze agenda omvat vier thema s externe oriëntatie, aanspreekbaarheid op resultaten, samenwerking & snelheid en inclusiviteit & diversiteit. DSM hield in 2012 zijn vijfde wereldwijde Employee Engagement Survey (werknemersbetrokkenheidsonderzoek). De respons was met 87 procent zeer hoog. De Employee Engagement Index, het percentage medewerkers dat op belangrijke punten DSM een positieve score geeft, was 72 procent (71 procent in 2011) en lag daarmee wederom boven de algehele norm wereldwijd. Betrokken personeel is voor DSM van groot belang bij het realiseren van zijn ambities. Onze inspanningen om de veiligheid verder te verbeteren wierpen vruchten af. We richtten ons in 2012 op het verbeteren van de veiligheidscultuur en -prestaties, onder meer met maatregelen om naleving van de Life Saving Rules te garanderen. De Frequentie-Index voor rapporteerbare ongevallen daalde in 2012 naar 0,44. Een jaar eerder was dat nog 0,53. Dit is een aanzienlijke verbetering, maar we moeten deze Frequentie-Index nog verder verlagen. Ook op het gebied van diversiteit is verdere verbetering nodig. Dat doen we onder meer door best practices te implementeren. People, Planet en Profit zijn voor DSM alle drie even belangrijk. Het voornaamste doel van onze onderneming is het creëren van waarde voor alle stakeholders langs alle drie de dimensies. Wij blijven onze strategie en onze activiteiten onverminderd afstemmen op de principes van het Global Compact van de Verenigde Naties. En we zijn er bijzonder trots op dat we in 2012 wederom in de top van de Dow Jones Sustainability World Index eindigden. We zijn ook trots op de prestigieuze prijzen en andere blijken van erkenning die DSM in 2012 ontving voor zijn succesvolle geïntegreerde Triple P-benadering, waarmee we een duurzame business hebben opgebouwd die waarde creëert voor alle stakeholders. We blijven onze geïntegreerde rapportage verder ontwikkelen op basis van de richtlijnen van het Global Reporting Initiative (GRI). 5

9 We hebben vastgesteld dat dit geïntegreerde jaarverslag, ons derde, volgens de GRI criteria wederom de A+ status verdient, die overeenkomt met een hoge mate van transparantie. We hebben in 2012 significante strategische vooruitgang geboekt met onze waarde creërende acquisities en winstverbeteringsmaatregelen. Daardoor hebben we een goede uitgangspositie om onze langetermijndoelstellingen te halen. In 2013 zal de focus liggen op de operationele prestaties en de integratie van de in 2012 overgenomen activiteiten, met speciale aandacht voor het benutten van synergieën. We verwachten in 2013 een sterke groei van de EBITDA, op weg naar 1,4 miljard. Het voorstel van de Raad van Bestuur om het dividend voor het derde opeenvolgende jaar te verhogen vormt het bewijs dat we DSM de laatste jaren sterker hebben gemaakt, voor stabielere groei en winstgevendheid. Wij als DSM streven ernaar waarde te creëren voor alle stakeholders door de unieke kansen op het gebied van Life Sciences en Materials Sciences volledig te benutten ten behoeve van huidige en toekomstige generaties. Dat is een gezamenlijk project, en het succes staat of valt met de betrokkenheid van niet alleen onze eigen medewerkers maar ook de mensen met wie we samenwerken: bij onze klanten, bij onze leveranciers en bij de maatschappelijke organisaties waarmee we in zee gaan. Ik wil mijn oprechte waardering en dank uitspreken aan iedereen die ons vergezelt op deze zeer interessante reis. We kijken uit naar het moment waarop wij over de verdere voortgang kunnen rapporteren. Feike Sijbesma CEO/Voorzitter van de Raad van Bestuur 6

10 Verslag van de Raad van Bestuur Belangrijkste ontwikkelingen in 2012 Algemeen Ondanks aanhoudende wereldwijde economische tegenwind hebben alle clusters van DSM, met uitzondering van caprolactam, groei laten zien in De Raad van Bestuur stelt voor het dividend voor het derde achtereenvolgende jaar te verhogen; dit bewijst dat DSM zich in de laatste jaren heeft versterkt, voor stabielere groei en winstgevendheid. De EBITDA over het gehele jaar lag met miljoen 14 procent onder het niveau van De winstgroei in alle clusters werd meer dan tenietgedaan door de circa 300 miljoen lagere resultaten van DSM s caprolactamactiviteiten binnen Polymer Intermediates en Performance Materials. De omzet uit doorlopende activiteiten over het gehele jaar steeg tot miljoen. In 2012 boekte DSM significante strategische vooruitgang met waarde-creërende acquisities en winstverbeteringsmaatregelen. Daardoor is de onderneming goed gepositioneerd om zijn langetermijndoelstellingen te behalen. Nutrition is nu goed voor ruim 70 procent van de totale EBITDA en is uitgegroeid tot een hoogwaardige wereldwijde activiteit met aantrekkelijke groeivooruitzichten over de gehele waardeketen. Over het geheel genomen verwacht DSM op basis van de huidige economische aannames een stijging van de EBITDA in 2013 als gevolg van sterkere autonome groei, ondersteund door DSM s Winstverbeteringsprogramma, en het merkbaar worden van de gunstige effecten van acquisities en een meer conjunctuurbestendige portfolio. In 2013 zal de focus liggen op de operationele prestaties en de integratie van de in 2012 overgenomen activiteiten, met speciale aandacht voor het benutten van synergieën. Met het bovenstaande is DSM over het geheel genomen, uitgaande van de huidige economische veronderstellingen, op weg naar zijn EBITDA-doelstelling van 1,4 miljard voor Netto-omzet, doorlopende activiteiten x miljoen Nutrition Pharma Performance Materials Polymer Intermediates Innovation Center Corporate Activities Totaal Bedrijfsresultaat plus afschrijvingen (EBITDA), doorlopende activiteiten x miljoen Nutrition Pharma Performance Materials Polymer Intermediates Innovation Center (38) (57) Corporate Activities (94) (91) Totaal Nutrition De autonome groei over het gehele jaar was 2 procent dankzij hogere volumes bij stabiele prijzen. De EBITDA bedroeg 793 miljoen en steeg 8 procent als gevolg van verdere groei in geavanceerde doseervormen, premixen en nutritional lipids en bijdragen van acquisities. Pharma De autonome omzetgroei over het gehele jaar bedroeg 9 procent. De EBITDA over het gehele jaar steeg licht als gevolg van verbeterde volumes bij DSM Pharmaceutical Products en iets hogere prijzen bij DSM Sinochem Pharmaceuticals. Deze compenseerden ruimschoots de hogere kosten (die deels te maken hadden met de opstart van de nieuwe 6-APA-fabriek van de anti-infectiva-business) en het effect van de 50 procent deconsolidatie van DSM Sinochem Pharmaceuticals per 1 september Performance Materials De autonome omzetontwikkeling over het gehele jaar was -4 procent als gevolg van lagere volumes (-3 procent) en lagere prijzen (-1 procent). De EBITDA lag iets onder die van het voorgaande jaar. DSM Resins & Functional Materials liet ondanks zwakte in de bouwsector een indrukwekkende resultaatverbetering zien in 2012 dankzij kostenreducties en prijsmaatregelen. Sterke onderliggende verbeteringen bij DSM Engineering Plastics werden deels tenietgedaan door de zwakte in de bedrijfskolom voor polyamide-6 (caprolactam-effect). Het resultaat over het gehele jaar van DSM Dyneema lag onder dat van het voorgaande jaar omdat nieuwe grote orders voor voertuigbescherming, die DSM Dyneema in de eerste helft van 2011 hadden ondersteund, nu ontbraken. Polymer Intermediates De autonome omzetontwikkeling over het gehele jaar was -16 procent, als gevolg van 6 procent lagere volumes door onderhoudsstops en 10 procent lagere prijzen. De EBITDA was 7

11 aanzienlijk lager. Hoge benzeenprijzen konden niet worden doorgegeven aan de markt door de zwakkere vraag naar caprolactam in combinatie met de ingebruikname van nieuwe productiecapaciteit in de markt. Innovation Center De resultaten over het gehele jaar lieten een goede verbetering van omzet en EBITDA zien die voornamelijk te danken was aan aanhoudend sterke groei bij DSM Biomedical, ondersteund door de bijdrage van Kensey Nash. Snelgroeiende Economieën De verkopen naar Snelgroeiende Economieën bedroegen in procent van de totale omzet, tegenover 39 procent in Het verschil is voornamelijk te wijten aan lagere caprolactam-verkopen in China. De netto verkopen aan China bedroegen USD 1,7 miljard, tegenover USD 2,0 miljard in Het verschil was voornamelijk te wijten aan lagere verkoopprijzen bij DSM Polymer Intermediates. Innovatie DSM stelt zich ten doel om in procent van de totale omzet te behalen uit innovatieve producten en oplossingen. Omzet uit innovatie gemeten als de omzet uit innovatieve producten en toepassingen die in de laatste vijf jaar zijn geïntroduceerd was in 2012 goed voor 18 procent van de totale omzet, net als in DSM ligt goed op koers om zijn doelstelling voor de omzet uit innovatie in 2015 te halen. Duurzaamheid In 2012 was het percentage ECO+ oplossingen in de innovatiepijplijn 80 procent, gelijk aan de doelstelling. Het aantal ECO+ oplossingen als percentage van de lopende activiteiten steeg naar 43 procent. DSM is op weg om het streefcijfer van 50 procent voor 2015 te halen. Financiële resultaten De nettofinancieringslasten stegen met 12 miljoen ten opzichte van het voorgaande jaar en kwamen uit op 94 miljoen als gevolg van een lagere gemiddelde kaspositie bij lagere gemiddelde rentepercentages en een bijzondere waardevermindering met 7 miljoen van bepaalde financiële activa. het lagere bedrijfsresultaat in 2012 en de herstructurerings- en acquisitiekosten die zijn opgenomen in de bijzondere posten van In 2011 omvatten de bijzondere posten onder andere de boekwinst op desinvesteringen ( 262 miljoen). De nettowinst per aandeel (doorlopende activiteiten, vóór bijzondere posten) bedroeg 2,58, tegenover 3,53 in Veiligheid, gezondheid en milieu DSM boekte in 2012 aanzienlijke vooruitgang op het gebied van veiligheid. De Frequentie-Index voor rapporteerbare ongevallen daalde tot 0,44 (in 2011 was dat nog 0,53). Het aantal ernstige ongevallen daalde significant, van 19 naar 9. Winstverbeteringsprogramma In het tweede kwartaal van 2012 besloot DSM om over de hele breedte van de onderneming een winstverbeteringsprogramma door te voeren (bovenop het eerder aangekondigde programma bij DSM Resins & Functional Materials). Het winstverbeteringsprogramma is voornamelijk gericht op kostenreductie en efficiencyverbeteringen, maar ook op omzetgroei en verbeterde prijsstellingen. Dit programma verloopt geheel volgens plan en zal naar verwachting vanaf 2014 jaarlijks structureel 150 miljoen bijdragen aan de EBITDA, waarvan naar verwachting ruim de helft in 2013 zal worden gerealiseerd. De in 2012 verantwoorde eenmalige cash-kosten voor het winstverbeteringsprogramma bedroegen circa 120 miljoen, in lijn met de indicatie die in het tweede kwartaal werd afgegeven. DSM bleef intussen zoeken naar mogelijkheden om het programma uit te breiden, en dit heeft geresulteerd in een grotere reikwijdte van het programma, met voordelen van in totaal miljoen. De eenmalige cash-kosten van deze uitbreiding liggen naar verwachting in de orde van miljoen. De met deze uitbreiding beoogde voordelen zullen naar verwachting vanaf 2015 volledig worden gerealiseerd. De effectieve belastingdruk vóór bijzondere posten over het gehele jaar was 18 procent, tegenover 19 procent in De nettowinst vóór bijzondere posten over het gehele jaar bedroeg 437 miljoen, vergeleken met 615 miljoen in De totale nettowinst over het gehele jaar bedroeg 288 miljoen, vergeleken met 814 miljoen in Dit was het gevolg van 8

12 Verslag van de Raad van Bestuur Belangrijkste ontwikkelingen in 2012 DSM in motion: driving focused growth Groeiaanjager: Snelgroeiende Economieën Groeiaanjager: Innovatie Groeiaanjager: Duurzaamheid Groeiaanjager: Acquisities & Partnerships Stakeholder engagement DSM in motion: driving focused growth DSM in motion: driving focused growth is de strategie die DSM voert sinds september Hiermee luidde DSM de overgang in van een tijdperk van intensieve portfoliotransformatie naar een nieuw tijdperk van maximalisatie van duurzame en winstgevende groei. Na een lange geschiedenis van succesvolle transformaties is DSM nu halverwege deze volgende fase in zijn ontwikkeling. DSM is bezig uit te groeien tot een mondiale leider op het gebied van gezondheid, voeding en materialen, en geeft uitvoering aan zijn missie: het verbeteren van de kwaliteit van leven voor zowel huidige als toekomstige generaties. In deze missie is de kernwaarde ingebed dat DSM s activiteiten moeten bijdragen aan een duurzamere wereld. Dat is DSM s kompas bij het streven naar duurzame waardecreatie voor alle stakeholders langs drie dimensies tegelijk: People, Planet en Profit, oftewel mens, milieu en economie. De activiteiten die DSM s kern in Life Sciences en Materials Sciences vormen, richten zich op innovatieve en duurzame oplossingen voor enkele van de belangrijkste uitdagingen waar onze wereld voor staat. Dat vereist een goed inzicht in de belangrijkste maatschappelijke trends wereldwijd en de consequenties daarvan voor milieu, consument en samenleving. De grootste uitdagingen waar de wereld voor staat zijn in de meeste gevallen gerelateerd aan de bevolkingsgroei. Er leven momenteel ruim zeven miljard mensen op aarde, en in 2050 zullen dat er naar verwachting negen miljard zijn. Die groei gaat gepaard met vergrijzing, verstedelijking en een toename van de welvaart, waardoor de consumptie per hoofd van de bevolking stijgt en de druk op de natuurlijke hulpbronnen groter wordt. Dit alles komt samen in drie belangrijke mondiale maatschappelijke trends: een wereldwijde demografische verschuiving, uitdagingen op het gebied van klimaat en energiegebruik en een toenemende focus op het streven naar gezondheid en welzijn voor iedereen. DSM s strategische focus op Life Sciences en Materials Sciences wordt gevoed door de drie belangrijke maatschappelijke trends die de onderneming tijdens het strategie-ontwikkelingsproces samen met stakeholders heeft geïdentificeerd: Mondiale Verschuivingen, Klimaat en Energie, en Gezondheid en Welzijn. De onderneming streeft ernaar door middel van innovatieve en duurzame oplossingen te voorzien in de onvervulde behoeften die het gevolg zijn van deze maatschappelijke trends. Mondiale verschuivingen Welvaart verschuift in versnelde mate van west naar oost en van noord naar zuid, en als gevolg daarvan vinden er allerlei mondiale verschuivingen plaats die resulteren in een meer verstedelijkte, meer verbonden en welvarender wereld. Daardoor ontstaan er echter ook enorme uitdagingen met betrekking tot de beschikbaarheid van hulpbronnen en de overbrugging van cultuurverschillen. De wereld verandert sneller dan ooit tevoren. Die veranderingen zijn van invloed op waar de vraag naar producten vandaan komt, hoe en waar mensen leven en hoe we met elkaar in verbinding staan. Verstedelijking en economische welvaart leiden tot andere eetpatronen en hogere uitgaven aan huisvesting, vervoer, levensstijl en energie. De wereldwijd stijgende vraag leidt ook tot een toenemend gebruik van natuurlijke hulpbronnen, waardoor de noodzaak van verdere efficiencyverbeteringen nog urgenter wordt. Diverse nieuwe technologieën, vooral in de communicatiesector, zijn van grote invloed op samenleving en gedrag. Klimaat en Energie Het besef dat het gebruik van fossiele brandstoffen aanzienlijke veranderingen veroorzaakt in ons klimaat heeft geleid tot een zoektocht naar alternatieve bronnen voor energie, chemicaliën en materialen en tot allerlei initiatieven om het grondstofverbruik te verminderen, nu de wereld aan het begin staat van een tijdperk waarin grondstoffen schaars worden. Klimaatverandering is een realiteit en de toekomstige energievoorziening vormt een cruciale uitdaging voor onze samenleving. Het gaat niet alleen om hoe we energie genereren, maar ook hoe we er efficiënter mee om kunnen gaan. In deze context zoeken klanten duurzame waardeketens met hogere opbrengsten, minder afval, een lager energieverbruik en minder emissies van broeikasgassen. Tegelijkertijd komt er steeds meer aandacht voor hernieuwbare energiebronnen. Gezondheid en Welzijn Overal wordt de impact gevoeld van een groeiende, vergrijzende en steeds meer verstedelijkende wereldbevolking, maar die impact verschilt sterk per regio. De leden van de groeiende middenklassen in de snelgroeiende economieën streven vooral naar meer welzijn en worden gemiddeld steeds ouder. Dat staat in schril contrast met de minder welvarende delen van de wereld, waar een continue strijd gaande is om de bevolking, en in het bijzonder kinderen in de eerste 1000 dagen na conceptie, effectief te voeden. De noodzaak groeit om fundamentele gezondheidsproblemen aan te pakken, door middel van voeding, door medicijnen of door aanpassing van de levensstijl. In het westen zorgt de vergrijzing voor kostendruk op de gezondheidszorg. In snelgroeiende economieën stijgt de vraag naar gezondheidszorg. Voedselzekerheid en toegang tot voedsel worden steeds 9

13 belangrijker, terwijl de vraag naar veiliger en gezonder voedsel en naar geneesmiddelen toeneemt. DSM wil zijn klanten de innovaties en duurzame producten leveren die zij nodig hebben om te voorzien in de behoeften van markt en maatschappij die uit deze trends voortvloeien. Meer succes voor klanten is ook meer succes voor DSM. Bij het inspelen op deze drie megatrends heeft DSM de ambitie om de unieke kansen in Life Sciences en Materials Sciences volledig te benutten door gebruik te maken van de vier groeiaanjagers die zijn gedefinieerd in de ondernemingsstrategie: Snelgroeiende Economieën, Innovatie, Duurzaamheid en Acquisities & Partnerships. De onderneming wil deze alle vier naar een hoger niveau brengen. Tegelijkertijd wil DSM maximaal gebruikmaken van de mogelijkheden om de vier groeiaanjagers elkaar wederzijds te laten versterken zodat meer businessmogelijkheden ontstaan. Regionale organisaties, functional excellence-groepen en gemeenschappelijke diensten zorgen voor beter presterende businessgroepen. DSM zal gebruikmaken van regionale businesskansen en synergie en zal in de gehele organisatie invulling geven aan het streven naar excellence. DSM heeft zichzelf ambitieuze doelen gesteld voor de huidige strategieperiode. De onderneming heeft hoge aspiraties, die zijn gebaseerd op een inschatting van de kansen (vooral met betrekking tot snelgroeiende economieën, innovatie, duurzaamheid, acquisities en partnerships), en mikt op versnelde groei en een hoger rendement. In 2012 heeft DSM zijn strategische ambities vooral gerealiseerd door acquisities en partnerships die de aanwezigheid van de onderneming in snelgroeiende economieën hebben versterkt en het assortiment innovatieve producten en oplossingen hebben uitgebreid. Zie ook New acquisitions and partnerships in 2012, op pagina 29 van het Integrated Annual Report. Strategische doelstellingen en aspiraties Financiële doelstellingen Bij de presentatie van zijn huidige strategie in 2010 heeft DSM twee rendementsdoelstellingen geformuleerd: een stijging van de EBITDA tot een niveau van 1,4-1,6 miljard en een toename van het bedrijfsresultaat als percentage van het gemiddeld geïnvesteerd vermogen (ROCE) tot meer dan 15 procent. In 2012 bedroeg de EBITDA miljoen, tegenover miljoen in 2011). De ROCE bedroeg in ,9 procent tegenover 14,0 procent in Op de Capital Markets Days voor beleggers en financiële analisten in Bazel (Zwitserland) in september 2012 bevestigde de onderneming de EBITDA-doelstelling voor Ervan uitgaande dat de economische omstandigheden niet verder verslechteren en op basis van zijn strategie, financiële kracht en de nu genomen aanvullende maatregelen is DSM op weg naar realisatie van de strategische doelstellingen voor De beoogde ROCE zal waarschijnlijk niet worden gehaald als gevolg van (a) het feit dat, ondanks DSM s streven om acquisities te versnellen, veel van deze acquisities en dus ook de synergieeffecten ervan later plaatsvonden dan verwacht, en (b) de verslechtering van de wereldwijde macro-economische omstandigheden. In september 2010 geformuleerde doelstellingen en aspiraties Financiële targets Rendementsdoelstellingen EBITDA 1,4-1,6 miljard - ROCE > 15% Omzetdoelstellingen Autonome omzetgroei 5-7% per jaar - Omzet in China van USD 1,5 miljard naar > USD 3 - Omzet in snelgroeiende economieën miljard van ~32% richting 50% van de omzet - Omzet uit innovatie van ~12% naar 20% van de omzet Aspiraties met betrekking tot Emerging Business Areas voor Omzet EBA's > 1 miljard Duurzaamheidsaspiraties Dow Jones Sustainability Index Toppositie (SAM Gold Class) 1 ECO+ (innovatie) Ten minste 80% van pijplijn is ECO+ 2 ECO+ (lopende activiteiten) Van ongeveer 34% richting 50% Energie-efficiency 20% verbetering in 2020, vergeleken met 2008 Emissies van broeikasgassen -25% (absoluut) in 2020, vergeleken met 2008 Employee Engagement Survey Richting High Performance Norm 3 Diversiteit & People+ 4 Nader te definiëren 1 Dit betekent dat de totaalscore minder dan 1% afwijkt van die van de SAM sectorleider. 2 Zie pagina 224 van het Integrated Annual Report voor een definitie van ECO+. 3 De High Peformance Norm (80% positief) is samengesteld uit het bovenste kwartiel van de werknemersscores van de geselecteerde externe benchmark-organisaties. 4 De aspiraties voor Diversiteit en People+ zijn in 2012 beide geactualiseerd. Er zijn nu targets geformuleerd. Zie pagina 44 en pagina 49 van het Integrated Annual Report. 10

14 Verslag van de Raad van Bestuur Belangrijkste ontwikkelingen in 2012 DSM in motion: driving focused growth Groeiaanjager: Snelgroeiende Economieën Groeiaanjager: Innovatie Groeiaanjager: Duurzaamheid Groeiaanjager: Acquisities & Partnerships Stakeholder engagement De omzet in snelgroeiende economieën als percentage van de totale omzet bedroeg 38 procent in 2012, waardoor de onderneming dichter bij de beoogde stijging van 34 procent in 2009 richting 50 procent van de totale netto-omzet komt. De omzet uit innovatie gemeten als de omzet uit innovatieve producten en toepassingen die in de afgelopen vijf jaar zijn geïntroduceerd kwam uit op 18 procent van de totale nettoomzet in 2012 en komt daarmee in de buurt van de doelstelling van ongeveer 20 procent voor In de loop van het jaar werd aanzienlijke verdere vooruitgang geboekt in de Emerging Business Areas (EBA s), in het bijzonder bij DSM Biomedical, met de acquisitie van Kensey Nash, en bij DSM Bio-based Products & Services, met het partnership POET-DSM Advanced Biofuels. Zie ook POET-DSM Advanced Biofuels, op pagina 106 van het Integrated Annual Report. Duurzaamheidsaspiraties DSM heeft wederom goede voortgang geboekt op weg naar de realisatie van de ambitieuze duurzaamheidsaspiraties van de strategie DSM in motion: driving focused growth, zoals blijkt uit het volgende. DSM behoorde weer tot de industrieleiders in de chemiesector van de Dow Jones Sustainability World Index. Zie ook External recognition, op pagina 42 van het Integrated Annual Report. Het aandeel ECO+ oplossingen in de portfolio van lopende activiteiten bleef gestaag verder stijgen, naar 43 procent in 2012 tegenover 41 procent een jaar eerder. Dit loopt parallel met DSM s inspanningen om het aandeel ECO+ oplossingen in de portfolio verder te vergroten en laat zien dat deze oplossingen steeds beter worden ontvangen bij klanten. Het aantal ECO+ oplossingen in DSM's innovatiepijplijn kwam in 2012 uit op 80 procent door de introductie van belangrijke ECO + innovaties in de tweede helft van het jaar. ECO+ oplossingen zijn producten en diensten die, over hun gehele levenscyclus bekeken, duidelijke milieuvoordelen bieden vergeleken met de mainstream-oplossingen waarmee ze concurreren. Zie ook ECO+, op pagina 56 van het Integrated Annual Report. DSM ligt op koers met de verbetering van de energie-efficiency met 20 procent in 2020 vergeleken met In 2012 was de energie-efficiency 14 procent beter dan in Zie ook Energy consumption, op pagina 62 van het Integrated Annual Report. De emissies van broeikasgassen bedroegen in ,2 miljoen ton, een vermindering van 1 procent vergeleken met DSM streeft naar een absolute reductie met 25 procent in 2020, vergeleken met Zie ook Greenhouse-gas emissions, op pagina 63 van het Integrated Annual Report. In 2012 hield DSM zijn vijfde wereldwijde Employee Engagement Survey. Het belangrijkste element van dit betrokkenheidsonderzoek onder medewerkers is het meten van DSM s Employee Engagement Index, het percentage werknemers dat DSM een positieve score geeft op een combinatie van vier componenten: verbondenheid, trots, advocacy (het onderschrijven en uitdragen van het beleid en de principes van de onderneming) en tevredenheid. De in 2012 gemeten Employee Engagement Index was 72 procent (2011: 71 procent) en lag daarmee boven de algehele norm wereldwijd (69 procent). Met deze score is DSM 8 procentpunt verwijderd van de externe benchmark van hoogpresterende bedrijven (met een score van 80 procent). Dit is de groep waartoe DSM wil behoren. Zie ook DSM Employee Engagement Survey, op pagina 46 van het Integrated Annual Report. Het DSM-concept People+, dat meetbaar betere oplossingen moet leveren om de kwaliteit van leven te verbeteren, is in 2012 verder uitgewerkt. Gezondheid, comfort en welzijn, arbeidsomstandigheden en gemeenschapsontwikkeling zijn benoemd als aparte dimensies waarlangs de People+ impact op productniveau kan worden gemeten. Zie ook People+, op pagina 44 van het Integrated Annual Report. Organisatie en cultuur In 2012 vormde DSM zijn Change Agenda (Veranderingsagenda) om tot een ONE DSM Culture Agenda, waarin de nadruk wordt gelegd op samenwerking en snelheid van uitvoering ter ondersteuning van de strategie. De thema s van deze agenda zijn vereenvoudigd en sluiten nu beter aan op zowel DSM s businessomgeving en ondernemingsstrategie als op de wereldwijde aanwezigheid van de onderneming. Zie ook ONE DSM Culture Agenda, op pagina 46 van het Integrated Annual Report. De ONE DSM culturele identiteit wordt tevens ondersteund door het nieuwe concernmerk dat DSM in 2011 introduceerde. Dit merk symboliseert de verandering die DSM de laatste paar jaar heeft doorgemaakt. In 2012 werd de wereldwijde uitrol van het nieuwe merk vrijwel voltooid. De businessgroepen, met een focus op klanten en markten, zijn de primaire bouwstenen, zowel in organisatorisch opzicht als vanuit businessoogpunt. De regionale organisaties versterken de businessgroepen door infrastructuur en kennis en kunde te verschaffen. Verder zorgen zij voor lokale innovatie in geselecteerde landen en vormen zij het gezicht van DSM tegenover de externe stakeholders. De regionale organisaties dragen gezamenlijk ook verantwoordelijkheid voor een omzetgroeibijdrage. 11

15 Dit alles wordt ondersteund en geoptimaliseerd door gemeenschappelijke diensten (die op specifieke gebieden efficiënte en hoogwaardige diensten verlenen) en functional excellence-groepen (met functionele expertise en implementatiekennis). Concernstaven ondersteunen de Raad van Bestuur bij het besturen van de onderneming. DSM stelt zich ten doel zijn activiteiten wezenlijk internationaler te maken en daardoor dichter bij zijn belangrijkste markten en klanten te gaan opereren. De activiteiten in de verschillende regio s worden versterkt en diversiteit en innovatie worden bevorderd. De sterke regionale infrastructuur wordt gecombineerd met heldere verantwoordelijkheden voor regionale groei op bestuursniveau. 12

16 Verslag van de Raad van Bestuur Belangrijkste ontwikkelingen in 2012 DSM in motion: driving focused growth Groeiaanjager: Snelgroeiende Economieën Groeiaanjager: Innovatie Groeiaanjager: Duurzaamheid Groeiaanjager: Acquisities & Partnerships Stakeholder engagement Groeiaanjager: Snelgroeiende Economieën Van 'reaching out' naar truly global Een essentieel element van DSM in motion: driving focused growth is dat DSM zich wil ontwikkelen van een Europese onderneming die zich op de wereld richt tot een werkelijk mondiale onderneming. Alles wijst erop dat snelgroeiende economieën zoals China, India, Brazilië en Rusland de komende tien jaar de belangrijkste groeimotoren voor de wereldeconomie zullen zijn. Het aandeel van snelgroeiende economieën in DSM s totale omzet is de laatste jaren sterk toegenomen en bedroeg in procent. De doelstelling voor 2015 is een stijging richting 50 procent van de omzet. DSM verwacht dat in de periode tot 2015 meer dan 70 procent van zijn groei afkomstig zal zijn van snelgroeiende economieën. Om zijn doelstelling voor Snelgroeiende Economieën in 2015 te halen zette DSM de wereldwijde herpositionering van zijn activiteiten voort. Het hoofdkantoor van DSM Engineering Plastics werd in 2012 verplaatst naar Singapore en het hoofdkantoor van DSM Fibre Intermediates bevindt zich nu in Shanghai (China). DSM Sinochem Pharmaceuticals heeft zijn hoofdkantoor in Singapore. Regionale besluitvorming wordt vergemakkelijkt door een structuur met country presidents in China, India, Rusland en Latijns-Amerika, en daarnaast ook in Japan en Noord-Amerika. In India en China zijn regionale innovatiecentra opgezet. Binnen de Raad van Bestuur zijn duidelijke verantwoordelijkheden voor regionale groei vastgesteld. Omzet in snelgroeiende economieën als % van totale omzet, inclusief China ten minste USD 3 miljard in In 2012 liep DSM s omzet in China terug naar USD 1,7 miljard, tegenover USD 2,0 miljard in 2011, hoofdzakelijk als gevolg van lagere verkoopprijzen bij DSM Polymer Intermediates. Om zijn strategische groei in China te ondersteunen investeert DSM in deze strategieperiode USD 1 miljard in China. Een deel hiervan gaat naar een uitbreidingsproject om de caprolactamcapaciteit van DSM Nanjing Chemical Company (een partnership met Sinopec Nanjing Chemical Industries) te verdubbelen tot 400 kiloton. De nieuwe fabriek moet eind 2013 worden opgestart en zal naar verwachting begin 2014 op volle capaciteit produceren. Zie ook Polymer Intermediates, op pagina 101 van het Integrated Annual Report. Omzet China in miljard USD 2,0 1,5 1,0 0,5 0 1, , , , , Latijns-Amerika, India en Rusland DSM gaat ook zijn aanwezigheid in andere markten versterken, in de meeste gevallen door middel van acquisities en partnerships, met als doel een verdubbeling of zelfs verdrievoudiging van de omzet in India, Latijns-Amerika en Rusland In 2012 zette de onderneming een belangrijke stap in Latijns- Amerika met de acquisitie van Tortuga, een toonaangevend leverancier van diervoederingrediënten voor veeboeren. DSM verwacht deze acquisitie in het eerste kwartaal van 2013 af te ronden. Met een jaarlijkse omzet van 385 miljoen zorgt Tortuga voor een aanzienlijke verhoging van DSM s omzet in Latijns- Amerika. Door deze acquisitie wordt DSM s personeelsbestand in Latijns-Amerika verdubbeld tot ongeveer 2000 medewerkers. Zie ook New acquisitions and partnerships, op pagina 29 van het Integrated Annual Report. China Net als voorgaande jaren leverde China in 2012 een aanzienlijke bijdrage aan DSM's totale omzet in snelgroeiende economieën. DSM heeft een duidelijke focus op China en heeft als doelstelling voor dat land een verdubbeling van de omzet tot een niveau van Ocean Nutrition Canada en Fortitech, die beide in 2012 werden overgenomen, zijn ook actief in Latijns-Amerika. Fortitech is aanwezig in alle belangrijke regio s en genereert circa 16 procent van zijn inkomsten in Latijns-Amerika en 13 procent in Azië. Naast de vestigingen in de Verenigde Staten, Denemarken en 13

17 Polen heeft de onderneming ook productielocaties in Brazilië en Maleisië en verkoopkantoren in Mexico en China. Ocean Nutrition Canada heeft productielocaties in Peru, Canada en de Verenigde Staten. Duurzaamheid in snelgroeiende economieën Als DSM s eerste regionale organisatie wereldwijd heeft DSM China in 2012 een regionaal China Sustainability Committee opgericht. Om de rol van duurzaamheid als groeiaanjager voor DSM China te benadrukken gaat deze commissie op kwartaalbasis rapporteren over duurzaamheid en worden er duurzaamheidsevenementen georganiseerd. DSM India heeft een roadmap voor duurzaamheid opgesteld waarin specifieke aandachtsgebieden worden aangegeven. De president van DSM India is voorzitter van het India Sustainability Committee. In december organiseerde DSM een evenement in São Paulo (Brazilië) om de interne duurzaamheidsagenda voor Latijns- Amerika te bespreken. Zie ook Groeiaanjager: Duurzaamheid op pagina xx van dit verkorte verslag. Groeiaanjager: Innovatie Van 'het bouwen van de machine' naar verdubbeling van de output Voor DSM betekent innovatie het vertalen van Bright Science naar Brighter Living. Bij Bright Science gaat het niet alleen om briljante ideeën, state-of-the-art technologie en high-tech laboratoria. Het gaat om het vinden en integreren van de beste duurzame en economisch verantwoorde oplossingen voor marktbehoeften om zo tot winstgevende groei te komen. DSM verbindt zijn unieke competenties in Life Sciences en Materials Sciences om oplossingen te scheppen die voeden, beschermen en prestaties verbeteren. Zo helpt DSM het leven gezonder, duurzamer en aangenamer te maken. Omzet uit Innovatie als % van totale omzet uit doorlopende activiteiten DSM s transformatie blijkt zeer succesvol, met de juiste benadering van innovatie en duurzaamheid. Professor Cheng Siwei, voormalig vicevoorzitter van het Permanente Comité van het Nationale Volkscongres van de Volksrepubliek China, Chinees econoom Innovatie in India en China In de komende jaren zullen DSM s inspanningen op het gebied van innovatie deels gericht zijn op verdere ontwikkeling van de nieuwe Innovation Centers in China en India die in 2011 zijn opgericht. Innovatie vindt in toenemende mate plaats in snelgroeiende economieën, vooral in Azië. Het DSM China Science and Technology Center in Shanghai wordt ontwikkeld tot DSM s belangrijkste innovatiebasis in Azië en gaat een cruciale rol spelen in het wereldwijde wetenschappelijke en technologische innovatienetwerk van de onderneming. Het center integreert onderzoek en applicatieontwikkeling op het gebied van materialen, chemie en biotechnologie, bezit daarnaast geavanceerde kennis en kunde voor de ontwikkeling van nieuwe business, en kan ook ondersteuning bieden bij het opzetten van nieuwe ondernemingen. DSM wil dat innovatieve producten en oplossingen in 2015 goed zijn voor 20 procent van de totale omzet. De omzet uit innovatie gemeten als de omzet uit innovatieve producten en toepassingen die in de afgelopen vijf jaar zijn geïntroduceerd kwam in 2012 uit op 18 procent van de totale netto-omzet. De instroom van nieuwe innovaties bleef op peil. Belangrijke procesinnovaties bij DSM Fibre Intermediates werden niet meer meegeteld als innovatieve oplossingen omdat ze meer dan vijf jaar geleden zijn geïntroduceerd. Het realiseren van de beoogde omzet uit innovatie in 2015 vormt een hoeksteen van DSM s innovatiestrategie. DSM ligt stevig op koers om deze doelstelling te halen en verwacht de omzet uit innovatie ook na 2015 op dit niveau te kunnen handhaven. DSM werkt met volle overtuiging aan de ontwikkeling tot een intrinsiek innovatieve onderneming. Met behulp van de samen met McKinsey ontwikkelde Innovation Diagnostic is DSM s innovatieproces in de periode vergeleken met dat van een referentiegroep. Uit deze in 2012 uitgevoerde benchmark bleek dat de onderneming zijn innovatiescore sinds 14

18 Verslag van de Raad van Bestuur Belangrijkste ontwikkelingen in 2012 DSM in motion: driving focused growth Groeiaanjager: Snelgroeiende Economieën Groeiaanjager: Innovatie Groeiaanjager: Duurzaamheid Groeiaanjager: Acquisities & Partnerships Stakeholder engagement 2006 steeds heeft verbeterd en nu tot het bovenste kwartiel van de referentiegroep behoort. Governance DSM s innovatie-activiteiten worden aangestuurd op platformniveau. Er zijn onder andere platforms voor voedsel- en voedingzekerheid, functionele materialen, duurzame productie en energiezekerheid. Deze platforms vormen een solide basis voor management van concernbrede programma s voor het opbouwen van competenties in Research & Development, die aangestuurd worden vanuit het kantoor van de Chief Technology Officer, en zijn richtinggevend voor de zoekactiviteiten voor DSM s Business Incubator. Zie ook Innovation Center, op pagina 105 van het Integrated Annual Report. Deze platformbenadering van innovatie zorgt voor een betere samenhang tussen diverse projecten en business development-activiteiten, zodat er gerichter gewerkt kan worden. De innovatieplatforms benutten de binnen DSM aanwezige competenties, spelen in op belangrijke wereldwijde trends en bieden interessante commerciële mogelijkheden. DSM s Emerging Business Areas, of EBA s, zorgen voor de vertaalslag van innovaties naar belangrijke commerciële activiteiten. De EBA s zijn groeimotoren binnen het Innovation Center die zich richten op nieuwe activiteiten buiten het werkterrein van DSM s businessgroepen. DSM streeft naar een omzet uit EBA s van circa een miljard euro in Zie ook Emerging Business Areas, op pagina 105 van het Integrated Annual Report. Research & Development R&D-uitgaven (inclusief gerelateerde IP-kosten), doorlopende activiteiten x miljoen Nutrition Pharma Performance Materials Polymer Intermediates Innovation Center Corporate Activities Total Totaal als % van netto-omzet 5,4 5,3 Medewerkers R&D Research & Development (R&D) speelt een belangrijke rol bij de realisatie van DSM s innovatiestrategie. Het grootste deel van de jaarlijkse R&D-uitgaven gaat naar R&D-programma s waarbij de focus op de business ligt. Daarnaast kent DSM een Corporate Research Program voor het opbouwen en versterken van de technologische competenties die de onderneming nodig heeft om ontwikkelingsprojecten uit te voeren. Belangrijke technologische competenties zijn Materials Sciences, Nutritional Sciences, Process Technology, Biotechnology, Materials Chemistry & Advanced Synthesis en Analysis & Characterization. Deze competenties vormen de basis voor de overkoepelende innovatieplatforms. Het DSM Science Network bestaat uit ongeveer 2500 interne wetenschappers, verspreid over de gehele wereld. Zij werken op grote schaal samen met externe R&D-instituten, vaak in specifieke en bilaterale verbanden. Daarnaast is DSM zeer actief in breder georiënteerde publiek-private partnerships om zijn wetenschappelijke blikveld te verbreden. Een voorbeeld daarvan is DPI, het Dutch Polymer Institute. Dit is een samenwerkingsverband tussen producenten en verwerkers van polymeren en kennisinstituten die onderzoek doen naar polymeren. Het DPI is in 1997 opgericht op initiatief van DSM en andere partijen en is uitgegroeid tot een toonaangevend Europees technologisch instituut op het gebied van polymeerwetenschap en -techniek. BioMedical Materials (BMM) is een in 2008 gevormd samenwerkingsverband met een researchbudget van 90 miljoen voor 18 pre-competitieve onderzoekprojecten op drie gebieden: het hart, het bewegingsapparaat en de nieren. Octrooien DSM vroeg in octrooien aan, tegenover ongeveer 300 in Naast het indienen van eigen octrooiaanvragen versterkte DSM zijn positie op het gebied van intellectuele eigendom door middel van in-licensing. Dit is een logisch gevolg van DSM's open innovatiestrategie, waarin de eigen R&Dinspanningen en octrooiaanvragen worden aangevuld met in-licensing van octrooien van andere ondernemingen. Waardecreatie door Best Practices Het brede Excellence in Innovation-programma is voortgezet. Dit programma is gericht op optimalisering van DSM s innovatieinfrastructuur en bouwt ook verder op het al verrichte werk om de zachte' aspecten van innovatie (zoals effectief gedrag, persoonlijk leiderschap en teamwork) te verbeteren en zo een nog gunstiger innovatiecultuur te creëren bij DSM. 15

19 In 2012 lag de focus van het programma op het verkrijgen van inzicht in de markt, optimale resultaten van de top-50 van innovatieprojecten, ondernemerschap en opportunity engineering. Deze laatste techniek helpt projectmanagers de belangrijkste risico s van een project in een vroeg stadium te identificeren en zo de resultaten van het project te verbeteren en de time-to-market te verkorten. Nadat DSM in 2012 in het kwartiel best in class eindigde bij de beoordeling met behulp van de McKinsey Innovation Diagnostic, gaat de onderneming verder met het Excellence in Innovationprogramma om zijn toppositie te behouden en zijn kennis en kunde verder te verbeteren. DSM Licensing DSM Licensing, een onderdeel van het DSM Innovation Center, is DSM s center of excellence voor waardecreatie uit intellectuele eigendom. DSM beschouwt zijn intellectuele eigendomsrechten als hulpmiddel bij het vormen van samenwerkingsverbanden. DSM Licensing helpt de businessgroepen en Emerging Business Areas bij het opzetten en managen van samenwerking op basis van intellectuele eigendom, inclusief octrooien, handelsmerken en kennis. DSM benadert licentiëring als een volledig geïntegreerde, krachtige manier om samen met partners gedeelde waarde te creëren. In DSM s Emerging Business Areas wordt licentiëring gezien als een van de belangrijkste elementen van het businessmodel die bijdragen aan verbetering van de waardepropositie en verkorting van tijd die nodig is om een product op de markt te brengen. Open Innovatie Een essentieel onderdeel van DSM s benadering van innovatie is Open Innovatie. Dit is het combineren van interne en externe ideeën, kennis en kunde. DSM is trots op de kennis en kunde van zijn medewerkers, maar beseft tegelijkertijd dat er buiten de onderneming nog veel meer ideeën, kennis en expertise aanwezig zijn. Samenwerking met anderen is de beste manier om oplossingen te ontwikkelen en te ontdekken voor de uitdagingen waar onze samenleving voor staat. DSM wil de kwaliteit van zijn Open Innovatie continu verbeteren. Licentiëring van de kennis en expertise van de onderneming past perfect bij het streven om nieuwe businessmodellen te ontwikkelen. DSM wil zijn activiteiten op het gebied van venturing graag versnellen en die op het gebied van partnering uitbreiden, niet alleen op zijn belangrijkste werkterreinen maar ook op technologische gebieden, om zijn technologische competentiebasis te verbreden en te versterken. Een voorbeeld van DSM s benadering van Open Innovatie is de deelname in de Bioprocess Pilot Facility (BPF), die in 2012 is gevestigd op de DSM-locatie in Delft. De BPF is een open faciliteit, waar andere bedrijven, universiteiten, instituten, etc. hun opschalings-onderzoek voor bio-processen kunnen uitvoeren. DSM, CSM en de TU Delft bundelen hun krachten om daarmee een faciliteit van wereldklasse te creëren waarmee nieuwe bio-processen getest kunnen worden bij de opschaling van laboratorium en pilot plant naar industriële schaal. De BPF is van groot belang voor het opschalen van fermentatie- en opwerkingsprocessen, en ook voor de voorbewerking van plantaardig restmateriaal tot grondstof voor fermentatie, zoals onder andere gebruikt wordt bij geavanceerde biobrandstoffen. Dankzij een gezamenlijke bijdrage van het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) en regionale overheden kan de BPF ook door kleinere start-ups worden gebruikt. Een ander voorbeeld van Open Innovatie bij DSM is Fruitflow. Dit revolutionaire ingrediënt is de eerste wetenschappelijk onderbouwde natuurlijke oplossing die bijdraagt aan een gezonde bloedsomloop. Het is een tomatenextract dat wordt geproduceerd door Provexis, een kleine start-up in Engeland. Na een eerste investering in 2008 via DSM Venturing werd de samenwerking verder uitgebreid en kreeg DSM de distributierechten voor het product. Fruitflow werd in 2010 op de markt gebracht en in 2012 werd het uitgeroepen tot een van de meest innovatieve producten van het jaar op de beurs Food Ingredients South America. Zie ook DSM Venturing, op pagina 107 van het Integrated Annual Report. DSM Bright Science Awards Het Bright Science Awards-programma is een van manieren waarop DSM zich inzet voor de bevordering van baanbrekend onderzoek dat leidt tot producten of oplossingen die de kwaliteit van leven verbeteren. De awards vormen een erkenning van de prestaties van wetenschappers binnen of buiten DSM die opvallen door excellente innovatieve research. Dit programma vormt een integraal onderdeel van DSM s benadering van open innovatie. De DSM Science & Technology Awards worden uitgereikt voor uitmuntend innovatief onderzoek door promovendi. Met ingang van 2013 gaat DSM ieder jaar een Science & Technology Award uitreiken in drie regio s: Europa, de Verenigde Staten en China. De Noord/Zuid-structuur voor de regio s rond Nederland en Zwitserland wordt vervangen door één Europese award. Dezelfde structuur wordt ook ingevoerd in de Verenigde Staten, ter vervanging van de Polymer Technology Award, en in China. In 2012 ging de eerste prijs in de DSM Science & Technology Awards (Noord) 2012 naar Dr. Chang Chen, KU Leuven (België), 16

20 Verslag van de Raad van Bestuur Belangrijkste ontwikkelingen in 2012 DSM in motion: driving focused growth Groeiaanjager: Snelgroeiende Economieën Groeiaanjager: Innovatie Groeiaanjager: Duurzaamheid Groeiaanjager: Acquisities & Partnerships Stakeholder engagement voor zijn promotieonderzoek op het gebied van de nanowetenschap voor label-free genomic sequencing. De eerste prijs in the DSM Science & Technology Awards (Zuid) werd uitgereikt aan Dr. Ruth Lohwasser, Bayreuth University in Duitsland, voor haar promotieonderzoek naar toegepaste functionele polymeren. Dr. Frank Leibfarth van de University of California in Santa Barbara, Californië (VS), was de winnaar van de DSM Polymer Technology Award 2012 voor zijn promotieonderzoek op het gebied van functionele polymere materialen. Verder reikt DSM ieder jaar een belangrijke prijs uit aan een gevestigde wetenschapper die een aanzienlijke, door collega s erkende bijdrage heeft geleverd aan de bevordering van de wetenschap. De prijs gaat afwisselend naar wetenschappers op het gebied van voedingswetenschappen en materiaalwetenschappen. De DSM Materials Sciences Award 2012 werd toegekend aan Geoffrey W. Coates, Tisch University Professor of Chemistry and Chemical Biology aan de Cornell University, Ithaca, New York (VS), voor zijn uitzonderlijke bijdragen aan de bevordering van polymeerchemie en de materiaalwetenschappen. In 2013 zal DSM een Nutritional Sciences Award toekennen voor onderzoek op het gebied van de menselijke voeding. Innovatiepartner voor topsporters Tussen 2001 en eind 2012 waren DSM en het Nederlands Olympisch Comité (NOC*NSF) Partners in Sport. Als innovatiepartner van het comité heeft DSM nieuwe producten op het gebied van gezondheid, voeding en materialen ontwikkeld. Voor de Olympische en Paralympische Spelen van 2012 in Londen werden roeien en wielrennen als speerpunten voor dit innovatieprogramma gekozen. Bij het wielrennen werden twee innovaties toegepast tijdens de races: met Dyneema versterkte fietsbroeken, die effectieve bescherming bieden bij een val, en ultralichte en sterke kettingen en tandwielen gemaakt van DSM s high performance polyamide Stanyl. De laatste werden gebruikt door het paralympische wielerteam. Bij het roeien introduceerde DSM roeiboten met een stijve romp waarvoor styreenvrije harsen werden gebruikt. De Holland Acht (vrouwen) wonnen een bronzen medaille met hun nieuwe olympische boot. Verder verzorgde DSM voor een groot aantal sporters ondersteuning op voedingsgebied, van vitamine D tot oogproducten met luteïne en zeaxanthine die voorkomen dat sporters verblind worden door direct zonlicht of door schittering op wateroppervlakken. Groeiaanjager: Duurzaamheid Duurzaamheid: van verantwoordelijkheid naar business driver Het is de missie van DSM om een betere kwaliteit van leven te creëren voor huidige en toekomstige generaties. Deze missie wordt ondersteund door de kernwaarde van de onderneming, die inhoudt dat DSM wil bijdragen aan een duurzamere wereld. In het kader van zijn strategie voor de periode , DSM in motion: driving focused growth, heeft DSM duurzaamheid naar een hoger plan getild. Duurzaamheid blijft voor DSM een kernwaarde en een verantwoordelijkheid ten opzichte van de samenleving, maar daarnaast ontwikkelt de onderneming duurzaamheid nu tot een strategische groeiaanjager. In 2050 leven er negen miljard mensen op onze planeet. De groei in de moderne wereld vereist innovatieve oplossing om in de behoeften van alle mensen te voorzien en een stabiele, welvarende en eerlijke toekomst te creëren binnen de grenzen die de planeet stelt. Onder duurzaam verstaat DSM voorzien in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Dit is de breed geaccepteerde definitie die in 1987 door de Commissie Brundtland werd gepubliceerd. Deze commissie werd destijds opgezet door de Verenigde Naties om landen te stimuleren om samen te werken aan duurzame ontwikkeling. Net als de commissie is DSM van mening dat duurzaamheid wordt bereikt door waarde te creëren langs drie dimensies tegelijk: People, Planet en Profit, oftewel mens, milieu en economie. DSM is van mening dat duurzaamheid de komende decennia de belangrijkste onderscheidende factor en bron van toegevoegde waarde zal zijn. De onderneming is uniek gepositioneerd om nieuwe mogelijkheden in de gehele waardeketen te benutten. Duurzaamheid vormt een integraal onderdeel van DSM s activiteiten, strategische maatregelen en besluiten. DSM s businessgroepen komen met nieuwe producten en oplossingen op wetenschappelijke basis die de kwaliteit van leven verbeteren en tegelijkertijd voor betere financiële resultaten zorgen. ECO+ ECO+ is DSM s strategische concept om de ontwikkeling van duurzame en innovatieve producten en oplossingen met milieuvoordelen te stimuleren. ECO+ oplossingen zijn producten en diensten die, over hun gehele levenscyclus bekeken, niet alleen superieur presteren maar ook milieuvoordelen bieden, zoals een duidelijk kleinere ecologische voetafdruk vergeleken met de mainstream-oplossingen waarmee ze concurreren. 17