Akkerbouw in Groen en Blauw fase 2

Transcriptie

1 Akkerbouw in Groen en Blauw fase 2 Juni 2010 Verslag van fase 2 van het project Akkerbouw in Groen en Blauw. In het project Akkerbouw in Groen en Blauw werkt de Commissie Hoeksche Waard samen met de stichting de Hoeksche waard op de Kaart, in het kader van het Uitvoeringsprogramma Nationaal Landschap Hoeksche Waard ( ). Het project is mede mogelijk gemaakt met financiële steun van de provincie Zuid-Holland.

2 Dit verslag is het resultaat van een plezierige en constructieve samenwerking tussen de projectdeelnemers: Bas Ampt Leen Ampt Cees en Cees-Jan Blaak Jaap Blok Peter Boer Huibert Breure Sytze de Bruin Marius en Jaap-Jan vd Erve Peter en Fred vd Erve Leen de Geus Schil Hage Arie-Pieter en Peter van den Hoek Leen de Jong Leen van Kampen Aad Klompe Leo Klompe Dick Kruijthoff Peter Lerink Henk Melissant Jan Meuzelaar Leon Noordam Pieter Noordzij Henk Scheele Cees Schelling Marcel Tramper Bert Visser Pieter-Hugo Visser Jeroen Willemse Akkerbouwer, Goudswaard Akkerbouwer, Goudswaard Akkerbouwer/Loonwerker, Zuid-Beijerland Akkerbouwer, Oud-Beijerland Akkerbouwer, Klaaswaal Akkerbouwer/Loonwerker, Klaaswaal, penningmeester stichting HWodKa Wageningen Universiteit, Centrum Geo-informatie Akkerbouwers, Westmaas Akkerbouwers, Goudswaard Akkerbouwer, Mookhoek Akkerbouwer, Goudswaard Akkerbouwers, Heinenoord Akkerbouwer, Zuid-Beijerland Akkerbouwer, Mijnsheerenland Akkerbouwer, Oud-Beijerland en secretaris stichting HWodKa Akkerbouwspecialist, Geo-informatie steunpunt (GISP) Akkerbouwer, Mijnsheerenland Ingenieursbureau Lerink, Mijnsheerenland, projectleider AG&B2 Akkerbouwer, Goudswaard Tuinbouwer, Strijen Akkerbouwer, Numansdorp Akkerbouwer, Numansdorp Akkerbouwer, s Gravendeel, voorzitter stichting HWodKa Akkerbouwer, Strijen Bedrijfsleider PPO-Westmaas Akkerbouwer, Numansdorp Akkerbouwer, Zuid-Beijerland Specialist Akkerbouw, DLV-PLant en de opdrachtgever, in de persoon van: Mellany Vonk Projectleider Groen/Blauw, Commissie Hoeksche Waard Een digitale versie van dit verslag, en de literatuur waarnaar verwezen wordt, kan worden opgevraagd bij het secretariaat van de stichting HWodKa via info@hwodka.nl. Onderdelen uit dit verslag mogen vermeerderd worden met bronvermelding hwodka

3 Voorwoord De Hoeksche Waard, een prachtig gebied om te wonen, te werken en te recreëren in de nabijheid van de Randstad. Maar vooral een gebied waar de akkerbouw een grote rol speelt. Agrariërs telen er vele diverse gewassen op de vruchtbare grond en bewoners en recreanten genieten van het wisselende schouwspel op de akkers. Naast de taak om voedsel te produceren zal de landbouw van nu ook gaan voldoen aan de groeiende wens vanuit de samenleving om het landschap te beleven, liefst gecombineerd met het beperken van de teruggang van de biodiversiteit. De akkerbouwers in de Hoeksche Waard zijn aan de slag gegaan met deze opdracht. In de reeds afgeronde eerste fase van het project Akkerbouw in Groen en Blauw is vooral gepoogd om ruimte te creëren op de akkerbouwpercelen ten behoeve van een groen-blauw netwerk. Draagvlak bij de boeren is onmisbaar en uiteraard de ontwikkeling van groen-blauwe diensten die financieel kunnen concurreren met het huidige gebruik van de ruimte. Een financieel sterke sector is van belang voor behoud van het landschap en geeft ruimte om innovatieve ideeën voor landschapsbeleving en recreatie uit te voeren. Voor u ligt nu het verslag van de tweede fase van het project Akkerbouw in Groen en Blauw. Met behulp van moderne technieken is het mogelijk om de diverse functies van de ruimte op een goede manier te integreren. Een grote groep boeren in de Hoeksche Waard doet ervaring op met GAOS, een optimalisatieprogramma voor het inrichten van percelen waardoor er naast efficiënte landbouw ruimte is voor groen-blauwe diensten. Om samenwerking tussen betrokken partijen mogelijk te maken is standaardisatie nodig. Dat is de uitdaging waar we nu voor staan. Uiteindelijk moet dit leiden tot het realiseren van de echte waarde die het nieuwe landschap gaat opleveren. Dit project laat zien wat de mogelijkheden zijn als boeren op een inventieve wijze met de ruimte omgaan. De opbrengst van deze inspanningen kan een hoogwaardige landbouw zijn in een plezierig en waardevol landschap! Henk Scheele Voorzitter stichting de Hoeksche Waard op de Kaart 3

4 Samenvatting en conclusies Het doel van het project Akkerbouw in Groen en Blauw (AG&B) van de Commissie Hoeksche Waard (CieHW) in samenwerking met de stichting De Hoeksche Waard op de Kaart (HWodKa) is om een bijdrage te leveren aan het ontstaan van een duurzaam fijnmazig groenblauw netwerk (gb-netwerk). Het gb-netwerk is onderdeel van een gebiedsontwikkelingsplan van CieHW voor het Nationaal Landschap Hoeksche Waard (Structuurvisie Hoeksche Waard, CieHW 2008). Het concept gb-netwerken (vgl. gelijksoortige initiatieven in Utrecht, Overijssel en Noord Brabant) biedt uitkomst om een duurzame gebiedsontwikkeling handen en voeten te geven 1. Hst. 1. AG&B omvat drie thema s: het creëren van ruimte voor het gb-netwerk (AG&B1; ); het benutten van de ruimte voor gb-diensten (AG&B2; ); het integreren van gb-ruimte en gb-diensten tot een gb-netwerk (AG&B3; ). In Nationaal Landschap Hoeksche Waard (NLHW) bestaat het grofmazig gb-netwerk uit dijken en kreken. Het fijnmazig gbnetwerk wordt voornamelijk gevormd door bermen, sloten, taluds en, sinds een aantal jaren, akkerranden cq agroranden. Een ecologisch en economisch robuust grof- en fijnmazig netwerk moet ongeveer ha innemen 2. Dit vergt dan ongeveer 3 à 4% van het akkerbouwareaal in de Hoeksche Waard ( ha). Hst. 1. Het AG&B-concept beoogt instrumenten te leveren voor het integreren van gb-diensten in de gangbare agrarische bedrijfsvoering. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de meest moderne hulpmiddelen op het gebied van GIS (geografische informatie systemen), gps, en mobiel internet. De technieken zijn bedoeld voor management op basis van intensief gebruik van geo-informatie, d.w.z. plaatsgebonden informatie. Hst. 2. Het integreren van onderdelen van een gb-netwerk in de bedrijfsvoering op perceelschaal is niet eenvoudig. De interactie betreft de ruimte claim, de verschillende bewerkingen t.b.v. aanleg, onderhoud en oogst, en de wisselwerking tussen cultuurgewas en natuurgewas. Hst. 3. Het projectplan voor AG&B2 voorzag in het ontwerp van 3 gb-diensten. Voor NLHW geldt, dat deze diensten relatief veel waarde moeten vertegenwoordigen om te kunnen concurreren met het gangbare grondgebruik. Deze toegevoegde waarde kan bijvoorbeeld gerealiseerd worden door te streven naar multifunctionaliteit (ten bate van biodiversiteit, beleving en beheer) en naar gb-diensten met bijbehorende regelgeving die voor een akkerbouwer directe voordelen opleveren, zoals FABranden (Functionele Agrobiodiversiteit) en de mogelijkheid voor incidentele berijding t.b.v. scouting en onderhoud. Hst. 4. In het gps-tijdperk is het mogelijk om de bewerkingen op een perceel cm-nauwkeurig te plannen en uit te voeren. De planning bestaat uit een set werklijnen die door trekkers, uitgerust met satelliet trekkerbesturing (STB), automatisch gevolgd kunnen worden. STB-systemen kunnen zelf de werklijnen maken, zij gebruiken daarbij een zijde van een perceel als referentielijn. De zijde wordt daartoe eerst ingemeten met de STB door die zijde met handmatige besturing te volgen. De werklijnen worden door de bestuurder, in de trekkercabine, met de STB-boordcomputer gecreëerd en opgeslagen. Deze werkwijze lijkt op de werkwijze uit het pré-gps tijdperk en is vooral geschikt voor percelen waarvan de volledige oppervlakte benut wordt voor één functie (teelt van een cultuurgewas). Hst. 5. Het gps-tijdperk maakt het ook mogelijk om de inrichting van een perceel te optimaliseren. Dit is een interessante optie wanneer men een perceel wil samenstellen uit verschillende oppervlakte-elementen met verschillende functies. Van deze mogelijkheid wordt gebruik gemaakt in het project AG&B bij de indeling van een perceel in een cultuur- en een natuurakker. De functie van de natuurakker, als onderdeel van een fijnmazig groenblauw netwerk, is het leveren van groenblauwe diensten. In AG&B wordt gebruik gemaakt van de allernieuwste technieken om op een intelligente manier ruimte te creëren voor het beoogde gb-netwerk. Hst. 5. In het kader van AG&B is door Wageningen Universiteit en Alterra een optimaliseringsprogramma ontwikkeld, genaamd GAOS (geo-akker-optimalisatie-service). GAOS berekent de optimale indeling van een perceel in een cultuur- en een natuurakker, gegeven de geometrie van het perceel, bepaalde wensen van de perceelbeheerder, de werkbreedte van werktuigen en kosten en baten van akkercultuur en natuur. De output van GAOS wordt akkerplan genoemd. Akkerplan is een geografische weergave van de indeling van een perceel in een cultuur- en één of meer natuurakkers. Akkerplan bevat zeer waardevolle geo-informatie voor de perceelbeheerder en voor instanties belast met de handhaving van regelgeving inzake grondgebruik (Dienst Regelingen LNV, waterschappen, gb-loket). GAOS kan akkerplan als.kml bestand visualiseren m.b.v. Google Earth. Hst. 5. Het planmatig optimaliseren van de indeling van een perceel in een cultuurakker en één of meer natuurakkers heeft als voordeel voor de cultuurakker dat de geometrie van de cultuurakker (nettoperceel genaamd) beter afgestemd wordt op de rijenafstanden van cultuurgewassen en werkbreedtes van werktuigen. Hierdoor worden inputs (tijd, energie, plantgoed, nutriënten en middelen voor gewasbescherming) efficiënter en effectiever benut en wordt het milieu gespaard. Het voordeel voor de natuurakker is, dat akkernatuur ondanks zijn bescheiden schaalgrootte als volwaardige economische activiteit bij het perceelmanagement betrokken wordt. Voorts is sprake van een volledig transparante en cm-nauwkeurige scheiding van beide beheervormen. Hst. 5 4

5 Voor de optimalisatie van de perceelindeling is nauwkeurige informatie nodig over de geometrie van het perceel. In AG&B werd geconcludeerd dat deze informatie niet beschikbaar is. In AG&B wordt een nieuwe methode toegepast voor het cm-nauwkeurig inmeten van de bewerkbare oppervlakte van een perceel, brutoperceel genaamd. Bij deze methode wordt gebruik gemaakt van een quad die is voorzien van een STBsysteem. In AG&B zijn 165 percelen op een dergelijke wijze ingemeten. Voor het communiceren van geo-informatie over de perceelgeometrie, of delen daarvan, zoals de natuurakker en andere landschapselementen, is dringend behoefte aan een standaard uitwisselingsformaat. Hst. 5. Het AG&B-concept beschouwt de natuurakker als een landschapselement dat deel uit maakt van het gb-netwerk in het agrarisch cultuurlandschap. In een later stadium van het project voorziet AG&B in het verbinden van de landschapselementen natuurakker, talud, sloot en berm t.b.v. een integraal beheer. Voor het beheren van deze landschapselementen wordt dezelfde systematiek beoogd als voor de natuurakker. Hst. 6. Akkerplan vormt een ruimtelijke referentie voor de cmnauwkeurige uitvoering van bewerkingen op de cultuur- en natuurakker. Daartoe voorziet GAOS in het ontwerp van gps-referentielijnen voor bewerkingen van de oppervlakte elementen binnen de cultuurakker (d.w.z. de rompakker en de kop- en zijakkers) 3 en voor verschillende typen bewerkingen 4. De referentielijnen kunnen worden geëxporteerd naar STB-systemen van twee leidende merken (SBGuidance en Geometius-Trimble) die deelnemen in het project. Voor het communiceren van de referentielijnen is dringend behoefte aan een standaard uitwisselingsformaat. Hst. 6. Bij gebleken draagvlak voor het innovatieve AG&B-concept voor het faciliteren van de ontwikkeling van gb-netwerken buiten NLHW strekt een stimulerende rol van de ministeries van LNV en VROM tot aanbeveling. Hst. 6. De Nederlandse Catalogus Groen Blauwe Diensten (CGBD) is een nuttig instrument voor het bepalen van de maximale hoogte van betalingen uit publieke middelen. De CGBD is niet geschikt voor de berekening van de werkelijke kosten en opbrengstderving van en door natuurakkers omdat: de werkelijke kosten en opbrengstderving onderschat worden; de meerkosten wegens variabele breedte niet verdisconteerd kunnen worden; sommige maatregelen (zoals schoffelen) niet in de CGBD zijn opgenomen. Hst. 6. Aan AG&B2 werd door 24 akkerbouwers deelgenomen en is bij 20 akkerbouwers op evenzoveel percelen in totaal 9,0 ha akkernatuur aangelegd. Er werden 3 NLHW gb-diensten ontworpen en toegepast. De deelnemers kwamen 6 maal bijeen voor overleg en evaluatie. Hst. 6. De uitvoering van akkerplan vereist de beschikbaarheid van STB. De investering in STB wordt door de deelnemers aan AG&B nog niet rendabel geacht, maar wel perspectiefvol bij continuering van bedrijfsvoering op langere termijn. Hst. 6. De indeling van een perceel volgens het AG&B-concept behoort tot de verantwoordelijkheden van de perceelbeheerder en dient om praktische redenen voor aanvang van het teeltseizoen plaats te vinden en beschikbaar te zijn voor een uitvoerder met een willekeurig STB-systeem. GAOS, als web-applicatie voor de office-computer, voldoet (deels) aan deze eis. Er zijn momenteel geen commerciële partijen die deze dienst bieden. Hst. 6. De toepassing van het prototype van GAOS werd intensief begeleid door GISP (geo-informatie steunpunt). GISP speelt een belangrijke rol als intermediair bij het naar de akker brengen van op wetenschappelijk niveau ontwikkelde kennis en instrumenten en bij het formuleren van praktijkwensen ten behoeve van wetenschappers. Hst Groen-blauwe netwerken in duurzame gebiedsontwikkeling, Paul Opdam, Habiforum, Wageningen Universiteit, augustus Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse groenblauwe dooradering Hoeksche Waard (Ecorys, Witteveen en Bos, 2007). 3 GAOS voorziet nog niet in het ontwerpen van referentielijnen voor een natuurakker. 4 De huidige versie van GAOS levert geen of nog geen bruikbare optimalisatie voor percelen met een complexe geometrie. 5

6 Inhoudsopgave 1 DE SAMENHANG Nationaal Landschap Hoeksche Waard Kernkwaliteiten van het Hoekschewaards landschap Fijnmazig netwerk groenblauwe dooradering Akkerranden, agroranden en natuurakkers Bottom-up met de stichting HWodKa Naar een integraal beheer van het agrarisch cultuurlandschap AG&B in fasen; AG&B AG&B AG&B AG&B in nationale en internationale context Kortom 14 2 DOEL, WEG, MIDDELEN, HINDERNISSEN EN ZIJWEGEN Doel Weg Middelen Hindernissen Zijwegen 15 6

7 3 DE 0-SITUATIE Naar een praktijkvoorbeeld: het beheer van perceel PBC Werkzaamheden op en rondom perceel PBC De teeltvrije zone met een zachte grens De inrichting van PBC in het pré-gps tijdperk De inrichting van perceel PBC in het gps-tijdperk Aanleg en onderhoud natuurakkers Conclusie 22 4 VAN DE 0- NAAR DE T-SITUATIE; GROENBLAUW NETWERK EN GROENBLAUWE DIENSTEN Van een gb-netwerk naar gb-diensten Toetsing NLHW gb-diensten aan Catalogus Groenblauwe Diensten 25 5 VAN DE 0-SITUATIE NAAR DE T-SITUATIE; RUIMTE VOOR GB-DIENSTEN MET GAOS Ruimte voor gb-diensten door een optimale inrichting van percelen GAOS: Geo-Akker-Optimalisatie-Service De procedure 27 6 DE T-SITUATIE IN AG&B ha akkernatuur GB-diensten GAOS Catalogus Groenblauwe diensten GI-communicatie ofwel geo-ict 37 7

8 1 De samenhang 1.1 Nationaal Landschap Hoeksche Waard De Hoeksche Waard is één van de 20 regio s die door de Tweede Kamer bij de behandeling van de Nota Ruimte (VROM, 2006) zijn benoemd tot Nationale Landschappen, de `visitekaartjes van het Nederlandse platteland. Landschappelijke, cultuurhistorische en natuurlijke kwaliteiten van Nationale Landschappen moeten behouden blijven, duurzaam beheerd en waar mogelijk versterkt worden. Door het Rijk is op hoofdlijnen aangegeven wat de karakteristieke kernkwaliteiten zijn van de Nationale Landschappen. De provincies zijn verantwoordelijk voor het uitwerken van het nationale beleid. Via het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) stelt het Rijk middelen beschikbaar voor de financiering daarvan. Om aanspraak te maken op deze middelen hebben de provincies uitvoeringsprogramma s opgesteld waarin het beleid vertaald is naar concrete projecten voor de afzonderlijke nationale landschappen ( 1.2 Kernkwaliteiten van het Hoekschewaards landschap In de Nota Ruimte zijn voor de Hoeksche Waard drie kernkwaliteiten benoemd: de openheid, het polderpatroon en het reliëf in de vorm van dijken en kreken. De landbouw (18.000/ ha) en m.n. de akkerbouw ( ha) wordt gezien als de belangrijkste drager van het Hoekschewaards landschap. Het Uitvoeringsprogramma Nationaal Landschap Hoeksche Waard (Provincie Zuid Holland, 2007) is gericht op behoud door ontwikkeling van genoemde kernkwaliteiten. De Commissie Hoeksche Waard (CieHW; samenwerkingsverband van de vijf gemeenten in de Hoeksche Waard op het gebied van ruimtelijke ordening en inrichting, natuur en landschap, toerisme en recreatie, volkshuisvesting, economie en infrastructuur) wil de kernkwaliteiten ontwikkelen door uitwerking van 7 pijlers: 1. grofmazig netwerk groenblauwe dooradering: kreekontwikkeling; 2. grofmazig netwerk groenblauwe dooradering: dijken ontwikkeling; 3. fijnmazig netwerk groenblauwe dooradering: biodiversiteit langs akkerbouwpercelen, watergangen en wegbermen; 4. toegankelijk maken van het Nationaal Landschap de Hoeksche Waard; 5. cultuurhistorische kwaliteit behouden en versterken; 6. marketing en promotie Nationaal Landschap Hoeksche Waard 7. monitoring en evaluatie van landschappelijke kwaliteiten. De pijlers 1 t/m 3 zijn inhoudelijk afgeleid van het Biodiversiteits-Actie-Programma Hoeksche Waard (BAP-HW ) onder regie van VROM en PZH en in samenwerking met CieHW en Waterschap Hollandse Delta (WSHD). 1.3 Fijnmazig netwerk groenblauwe dooradering Het project Akkerbouw in Groen en Blauw, kortweg AG&B, heeft betrekking op pijler 3. Het doel van pijler 3 is het versterken van de landschappelijke kwaliteiten en het bevorderen van biodiversiteit door het versterken van het grofmazig netwerk (dijken en kreken) met een fijnmazig netwerk van natuur: de groenblauwe dooradering. De groenblauwe dooradering wordt gesitueerd langs dijken, kreken (kreekoevers), akkers (akkerranden), watergangen (sloottaluds) en wegen (bermen). Het fijnmazig netwetwerk gb-dooradering is onderdeel van het Ontwerp Ruimtelijk Plan in de Structuurvisie Hoeksche Waard, fase 2 (CieHW, 2008). In het rapport Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse groenblauwe dooradering Hoeksche Waard (Ecorys, Witteveen en Bos, 2007) wordt het project Groenblauwe dooradering een uniek project genoemd. Nog nooit heeft men zich op deze schaal zo intensief beziggehouden met het creëren van duurzame landbouw gecombineerd met landschappelijke kwaliteiten. In het rapport wordt geconcludeerd, dat de benodigde investeringen zich (indirect) terugverdienen in de stijging van de waarde van het onroerend goed en toegenomen bestedingen in de toeristische sector. Verevening is een belangrijk aspect bij verwezenlijking van een gb-netwerk omdat kosten en opbrengsten aan verschillende partijen toekomen. 1.4 Akkerranden, agroranden en natuurakkers Akkerranden vormen een belangrijk onderdeel van het beoogde fijnmazig netwerk. Met een akkerrand wordt in deze context gedoeld op een strook grond aan de rand van een akker, die in cultuur gehouden wordt voor de teelt van akkerbouwgewassen, maar die tijdelijk gebruikt wordt voor het telen van een vegetatie ten behoeve van biodiversiteit en/of landschap, zoals gras/kruiden en veldbloemen. De term akkerranden (Akkerrandenregeling Hoeksche Waard, ) is in de afgelopen jaren vooral gebruikt in relatie tot maatregelen die bijdragen aan het realiseren van de KRWdoelstellingen (Kaderrichtlijn Water) naar het voorbeeld van Actief Randenbeheer Brabant van het Waterschap Brabantse Delta. In de praktijk worden deze akkerranden dan ook altijd langs watervoerende sloten aangelegd. De akkerbouwers krijgen een vergoeding voor elke strekkende meter akkerrand die tijdelijk uit productie wordt genomen en voor het werk dat volgens geldende regelingen uitgevoerd moet worden. De regelingen schrijven een minimale breedte van de akkerrand voor, gerekend vanaf de insteek van de sloot. De vergoedingen voor grondonttrekking en extra werk hebben geen betrekking op de teeltvrije zone volgens het Lozingenbesluit WvO. Bijna gelijktijdig met de Akkerrandenregeling HW werd het eerste landelijke project LTO-Functionele Agro Biodiversiteit (LTO-FAB, 2006) in de Hoeksche Waard uitgevoerd. In dit project werd een 400 ha groot akkerbouwgebied ingericht met 8

9 Afb. 1. Het eiland Hoeksche Waard met het grofmazig netwerk van dijken (groen) en kreken (blauw). Topografische ondergrond Topografische Dienst Kadaster, Emmen. Afb. 2. De drie kernkwaliteiten van het agrarisch cultuurlandschap in de Hoeksche Waard: de openheid, het polderpatroon en het reliëf in de vorm van dijken en kreken. Afb. 3. Een stukje akkerrand, onderdeel van een fijnmazig netwerk groenblauwe dooradering. 9

10 een fijnmazig netwerk van bloemrijke randen langs en over (beetlebanks) akkers. De F van FAB had vooral betrekking op natuurlijke plaagonderdrukking. Met dit aansprekende project is het begrip FAB stevig verankerd in de Hoeksche Waard. In Pilotproject Regeling Agroranden , de opvolger van de Akkerrandenregeling , is aan de functie verbeteren van de kwaliteit van het oppervlaktewater de functie verbetering van agrobiodiversiteit toegevoegd. Om deze multifunctionaliteit te accentueren werd de nieuwe naam agrorand geïntroduceerd. Omdat `agrorand en akkerrand verbonden zijn met bestaande regelingen, is in het project AG&B gekozen voor een nieuwe benaming: natuurakker. Met natuurakker wordt een deel van een akkerbouwperceel bedoeld, dat tijdelijk gebruikt wordt voor het versterken van de landschappelijke kwaliteiten en vergroting van biodiversiteit. Bij aanvang van het project werden geen voorwaarden aan vorm en afmetingen en beheer gesteld. In navolging van natuurakker werd de term cultuurakker geïntroduceerd voor het deel van een akkerbouwperceel dat in gebruik is voor de teelt van een cultuurgewas. Het ligt voor de hand dat binnen de looptijd van het project AG&B ( ) akkerranden, agroranden en natuurakkers organisch in elkaar overgaan. 1.5 Bottom-up met de stichting HWodKa Het onttrekken van grond op perceelschaal leidt tot schaalverkleining, met bedrijfseconomische nadelen die groter zijn dan de voordelen bij een even grote schaalvergroting. Het introduceren van een natuurgewas met een nog onbekende wisselwerking met het cultuurgewas is ook niet bemoedigend. Hetzelfde geldt voor de administratieve lastenverzwaring. Kortom, natuurakkers ontstaan niet van zelf (zie ook de conclusies in het rapport Landbouw in Nationale Landschappen Perspectief grondgebonden landbouw als drager van het cultuurlandschap; MNP Rapport /2007). Voor draagvlak in de akkerbouwsector in de Hoeksche Waard heeft CieHW bij de uitvoering van het eerder genoemde Uitvoeringsprogramma NLHW gekozen voor een bottom-up benadering. Daarvoor is toenadering gezocht tot de stichting De Hoeksche Waard op de Kaart (HWodKa). De stichting HWodKa is in 2005 opgericht door innovatieve akkerbouwers, met als doel om bij te dragen aan het behoud van het agrarisch cultuurlandschap door vernieuwing. 1.6 Naar een integraal beheer van het agrarisch cultuurlandschap Inhoudelijk is dit project in grote lijnen gebaseerd op het plan De Hoeksche Waard op de Kaart (dec. 2005) dat de stichting HWodKa heeft opgesteld in het kader van het eerdergenoemde BAP-HW. In het plan De Hoeksche Waard op de Kaart staat een integraal beheer van ruimtelijke elementen in het agrarisch cultuurlandschap centraal. Integraal beheer vergt veel uitwisseling van informatie tussen betrokken partijen. Voor informatie met een ruimtelijke component is de term geo-informatie (GI) van toepassing. GI en GIS (Geografisch Informatie Systeem) voor het verzamelen, bewerken, presenteren en uitwisselen van GI en plaatsbepaling en navigatie m.b.v. gps zijn sleutelbegrippen in dit plan. Onder integraal beheer wordt o.a. verstaan het in samenhang en samenwerking (akkerbouwer, agrarische natuurvereniging, waterschap, loonwerker) aanleggen en onderhouden van sloottalud en akkerrand ten bate van landschap en biodiversiteit. De waarde van een integrale benadering wordt genoemd in bijvoorbeeld WOT-rapport 76 Kwaliteit van het landelijk gebied in drie Nationale Landschappen (WUR, 2008). 1.7 AG&B in fasen; AG&B1 Het doel van pijler 3 van het Uitvoeringsprogramma is, zoals gezegd, het versterken van de landschappelijke kwaliteiten en het bevorderen van biodiversiteit door het versterken van het grofmazig netwerk (dijken en kreken) met een fijnmazig netwerk van natuur: de groenblauwe dooradering. Daartoe omvat het project AG&B drie thema s: het creëren van ruimte voor het gb-netwerk (fase 1; ); het benutten van de ruimte voor gb-diensten (fase 2; ); het integreren van gb-ruimte en gb-diensten tot een gb-netwerk (fase 3; ). In het eerdergenoemde rapport MKBA (Ecorys, Witteveen en Bos, 2007) wordt geconcludeerd, dat ha ruimte nodig is voor een ecologisch en economisch effectief fijnmazig gb-netwerk. Volgens de stichting HWodKa kan de akkerbouwsector een deel van deze ruimte creëren door een ruimtelijke optimalisatie van het grondgebruik op perceelniveau. Het doel van de ruimtelijke optimalisatie is, om een perceel met een gegeven geometrie zodanig in een cultuurakker en één of meer natuurakkers onder te verdelen, dat het saldo maximaal is, gegeven de kosten en opbrengsten van akkercultuur en natuur. De hoofdonderwerpen van AG&B1 ( ) waren: het inwinnen van de geometrie van akkerbouwpercelen; het ontwerp van een ruimtelijk optimalisatieprogramma t.b.v. de indeling van een akkerbouwperceel in een cultuurakker en één of meer natuurakkers; het aanleggen van cultuurakkers en natuurakkers op praktijkschaal. 10

11 Afb.4. Snorzweefvlieg op een korenbloem. De snorzweefvlieg is één van de belangrijkste natuurlijke belagers van bladluizen in akkerbouwgebieden (Functionele Akkerranden, LTO-FAB II, Paul van Rijn et al. 2010). Afb. 5. De banner van de stichting HWodKa heeft al op veel plaatsen gestaan. Afb. 6. Gefaseerd taludonderhoud geeft een minder drastische aantasting van de leefomgeving van insecten, vogels en andere taludbewoners. Een voorbeeld van integraal beheer. 11

12 Het resultaat van de ruimtelijke optimalisatie van een akkerbouwperceel wordt `akkerplan genoemd. Akkerplan bevat een schat aan geo-informatie voor aanleg, onderhoud en handhaving van de cultuur- en de natuurakker, zoals: de meest nauwkeurige informatie over de geometrie van een perceel die thans beschikbaar is; een optimale en cm-nauwkeurige indeling van het perceel in een cultuurakker en één of meerder natuurakkers, inclusief de oppervlaktes. Een voorbeeld van een ruimtelijke optimalisering wordt in afb. 7. getoond. Akkerplan doet dienst als nieuwe ruimtelijke referentie voor het perceelbeheer en voor de uitvoering van de werkzaamheden op een perceel. De waarde van akkerplan voor het perceelbeheer wordt elders in dit verslag toegelicht. De betekenis van akkerplan voor de uitvoering wordt duidelijk door het vooruitzicht, dat op korte termijn het merendeel van de voertuigen (trekkers, zelfrijdende werktuigen) voor bewerkingen in het agrarisch cultuurlandschap uitgerust zijn met een cm-nauwkeurig satelliet-navigatiesysteem, gebaseerd op RTK gps (een nauwkeurige versie van gps). Dit geldt niet alleen voor bewerkingen op de cultuurakker, maar ook voor de natuurakker, het talud, bermen, dijken en natuurgebieden. In AG&B1 lag dus de nadruk op het, op een slimme manier planmatig creëren van ruimte op akkerbouwpercelen ten behoeve van het gb-netwerk. Aan AG&B1 namen 7 akkerbouwers deel. Eén van de conclusies van AG&B1 was, dat de grote waarde van betrouwbare en nauwkeurige informatie over de perceelgeometrie nog niet algemeen onderkend wordt. Deze waarde geldt niet alleen voor de handhaving van allerlei regelingen, maar ook voor praktisch alle werkzaamheden die op het perceel plaatsvinden. Er is zelfs nog geen standaard om de perceelgeometrie uit te kunnen wisselen tussen verschillende GIS-applicaties van bijvoorbeeld Dienst Regelingen van LNV, waterschappen, agrarische natuurverenigingen, bedrijfsmanagementsystemen, afnemend en toeleverend bedrijfsleven en instellingen die zich met monstername, keuringen, certificeringen, etc. bezighouden. Het ontbreken van een uitwisselingsstandaard geldt ook voor de referentielijnen voor trekkers met een navigatiesysteem van verschillende merken. De resultaten van AG&B1 zijn samengevat in het verslag Akkerbouw in Groen en Blauw (juni 2009) en in een wetenschappelijk artikel Spatial optimisation of cropped swaths and field margins using GIS (de Bruin et al. 2009; Computers and Electronics in Agriculture 68, p ).gaos, Spatial Optimisation Of Crop And Nature Within Agricultural Fields (de Bruin et al. 2010) is geselecteerd voor een mondelinge presentatie op de AGEng 2010 Conferentie in Clermont-Ferrand (sep. 2010). 1.8 AG&B2 In AG&B2 ( ) wordt verder geborduurd aan de ontwikkeling van het fijnmazig groenblauw netwerk. In het kort werden de volgende doelen gesteld: - het vergroten van het draagvlak door een uitbreiding van 7 naar 20 deelnemers; - het ontwikkelen van 5 NLHW (Nationaal Landschap Hoeksche Waard) gb-diensten; - het ontwikkelen van een web-applicatie van het optimaliseringsprogramma. In dit verslag zal nader ingegaan worden op de 0- en T-situatie aan respectievelijk het begin en het eind van AG&B AG&B3 In de eerste fase van AG&B3 ( ) is het plan om sloot en talud bij de natuurakker te betrekken door en voor een meer integraal beheer. Hierdoor kunnen natuurakker, talud en sloot een meer samenhangend en waardevoller ecosysteem vormen. Tevens wordt in fase 3 de bodem bij het thema agrobiodiversiteit betrokken. De uitbreiding van boven- naar ondergrondse FAB is essentieel bij een transitie naar duurzame landbouw (zie ook: Beleidsevaluatie LNV/VROM Functioneel gebruik van biodiversiteit in de landbouw Terugblikken en vooruitzien; 2009). De bodem past goed bij AG&B omdat bij de inrichting en het beheer van akkerbouwpercelen volgens AG&B rekening kan worden gehouden met plaatsspecifieke kwaliteiten van de bodem AG&B in nationale en internationale context Tot dusver is het project AG&B besproken in een regionale context. Hierna zal nader ingegaan worden op de nationale en internationale context. In vervolg op het RLG-advies Publieke belangen (Raad voor het Landelijk Gebied (november 2007) en het SER-advies Waarden van de landbouw (mei 2008) heeft het kabinet in een notitie (Houtskoolschets Europees Landbouwbeleid 2020; november 2008) aangegeven welke accenten Nederland zal leggen bij de hervorming van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) dat in 2013 op de Europese agenda staat. Deze accenten omvatten: versterking van de marktgerichtheid in combinatie met; verduurzaming van de productie en; koppeling van de productie aan maatschappelijke waarden. In de beoogde transitie naar een meer duurzame, concurrerende en maatschappelijk verantwoorde landbouw krijgt multifunctionele biodiversiteit en m.n. FAB een belangrijke rol toebedeeld. De relevantie van het project AG&B behoeft hier geen toelichting. Ongeveer gelijktijdig met de publicatie van de Houtskoolschets verscheen het rapport Landschap verdient beter van de Taskforce Financiering Landschap Nederland (november 2008). In dat rapport wordt o.a. geconcludeerd, dat op termijn rendabele agrarische bedrijven de beste hoeders van de continuïteit van agrarische landschappen zijn. 12

13 Afb. 7. De indeling en inrichting van een perceel aan de Bommelskoussedijk in Klaaswaal. In het akkerplan markeren de gele lijnen werkgangen voor gewasbescherming op de cultuurakker; de groene lijnen en vlakken worden geëxploiteerd als natuurakkers. In deze afbeelding is het akkerplan geprojecteerd op een luchtfoto. Afb. 8. Ook bij bermbeheer kan gps-plaatsbepaling in combinatie met gps-navigatie veel bijdragen aan de effectiviteit en de efficiency van de bewerking. 13

14 De Taskforce acht de provincies regieverantwoordelijk voor het organiseren van vraag en aanbod van gb-diensten, inclusief de benodigde maatregelen en financiering. AG&B houdt zich bezig met de aanbod-zijde van gb-diensten. AG&B beoogt ondermeer de individuele akkerbouwer kennis en gereedschap te geven voor het aanbieden van gb-diensten. In het najaar van 2009 heeft CieHW op verzoek van de stichting HWodKa het initiatief genomen om middelen in te zetten voor het ontwikkelen van de vraag-zijde, met ondersteuning van de Dienst Landelijk Gebied (DLG). De Verenigde Naties hebben 2010 uitgeroepen als het jaar van de biodiversiteit. Biodiversiteit is een begrip dat te pas en te onpas wordt gehanteerd om ontwikkelingen te stimuleren dan wel te ontmoedigen. In dat opzicht is biodiversiteit een waardige opvolger van het begrip duurzaamheid. Iets minder bekend is het begrip bodembiodiversiteit. Het rapport Prioritaire gebieden in de Kaderrichtlijn Bodem handelt over belang van bodembiodiversiteit en ecosystemen (VROM Rapport /2009, Rutgers et. al). In het rapport wordt een verband gelegd tussen bodembiodiversiteit, het organische stofgehalte en verdichting. Er wordt voorzichtig geconcludeerd dat een afname van het organische stofgehalte en een toename van de dichtheid als gevolg van intensief bodemgebruik tot een afname van de bodembiodiversiteit leidt en heeft geleid. Uit discussies met akkerbouwers uit de Hoeksche Waard blijkt, dat bodembiodiversiteit voor hen een abstract begrip is. Zij geven in diezelfde discussies echter ook aan, dat het hen steeds meer moeite kost om de bodem zijn ecosysteemdiensten, zoals agrarische productie en waterberging, optimaal te laten vervullen. Het is te simpel om te veronderstellen dat alle maatregelen ten gunste van bodembiodiversiteit ook voordelig zijn voor de ecosysteemdienst `agrarische productie. Voor een positieve associatie kan het echter nuttig zijn om de term `functionele bodembiodiversiteit te introduceren (FBB), in navolging van FAB. Gemeenschappelijke belangen kunnen van nature verschillende partijen tot waardevolle initiatieven bewegen. FBB zal in AG&B3 nader inhoud krijgen. Bij FAB wordt vaak naar de Hoeksche Waard verwezen. Het streven is om de kracht van de samenwerkende partijen in de Hoeksche Waard ook te benutten voor Functionele Bodembiodiversiteit Kortom Dat het project Akkerbouw in Groen en Blauw een plek krijgt in de Hoeksche Waard is geen toevallige samenloop van omstandigheden, maar meer een gevolg van een gemeenschappelijk gedragen visie, bereidheid tot samenwerking en daadkracht. Misschien wel dezelfde kenmerken die ooit tot het ontstaan van de Hoeksche Waard hebben geleid. 14

15 2 Doel, weg, middelen, hindernissen en zijwegen 2.1 Doel Het doel van AG&B2 is het creëren van natuurakkers met gbdiensten bij 20 deelnemers t.b.v. de ontwikkeling van een fijnmazig netwerk gb-dooradering in de Hoeksche Waard, ofwel de gewenste toekomst-situatie (T-situatie). 2.2 Weg De weg naar het doel begint bij een beschrijving van het vertrekpunt, ofwel de 0-situatie. De 0-situatie is in feite de T-situatie van AG&B1. In AG&B1 is met behulp van een daartoe ontwikkelde ruimtelijke optimaliseringsmethode bij drie deelnemers ruimte gecreëerd voor natuurakkers. Deze natuurakkers werden daarna ingezaaid met een natuurgewas. In hoofdstuk 3 `0-situatie wordt een overzicht gegeven van de praktische zaken waarmee de akkerbouwer wordt geconfronteerd bij de aanleg en het onderhoud van een natuurakker. Deze praktische zaken kunnen voor een willekeurige akkerbouwer hindernissen opwerpen voor het opnemen van natuurakkers in zijn bedrijfsvoering. Een andere belanghebbende daarentegen kan onwetend zijn van de praktische problemen die op kunnen doemen. De weg naar het doel omvat het ontwikkelen en toepassen van geschikte gb-diensten. De geschiktheid van een gbdienst hangt af van de landschappelijke waarde van deze dienst en de wijze waarop deze waardering in klinkende munt wordt omgezet als beloning voor de inspanningen van de akkerbouwer. Hierbij de kanttekening dat een natuurakker ook landbouwkundige voordelen kan bieden, zoals bij FAB. Zeker voor de Hoeksche Waard, met zijn veelal superieure bodemkwaliteiten, grootschalige akkerbouwbedrijven en hoogsalderende gewassen is het een uitdaging om gbdiensten te ontwerpen met een hoge toegevoegde waarde. Voor het aangaan van deze uitdaging is samenwerking gezocht met Jeroen Willemse, Adviseur Akkerbouw en Specialist Economie DLV-Plant, Westmaas. 2.3 Middelen Het opschalen van het project van 7 naar 20 en later meer deelnemers vergt een nieuwe stap in de ontwikkeling van het optimaliseringsprogramma. Figuurlijk gezien bestaat een optimaliseringsprogramma, zoals de meeste computerprogramma s, uit een dashboard en een motor. Het dashboard omvat de bedienings- en controleorganen. De motor doet het werk, zoals opgedragen door de bestuurder. Bij het optimaliseringsprogramma bestaat het dashboard uit een aantal menu s waarin gewenste parameters voor de optimalisering opgegeven worden en waarin de resultaten zichtbaar gemaakt worden. De motor is de rekenmachine. In AG&B2 is gekozen voor een zogenaamde web-applicatie van het optimaliseringsprogramma. Daarbij zijn het dashboard en de motor gescheiden. Het dashboard wordt zichtbaar gemaakt op een lokale pc via een internetverbinding met een server. De motor bevindt zich op de server. Een voordeel van een webapplicatie t.o.v. een pc-applicatie is, dat de programmatuur gemakkelijk vernieuwd kan worden (upgrading). Dat is een nuttige eigenschap voor een programma dat nog in ontwikkeling is. Het ontwerp van het dashboard en de hosting van de webservice is ondergebracht bij ALTERRA, Research Instituut voor de Groene Ruimte, afdeling Centrum voor Geo-informatie. De verdere ontwikkeling van de motor van het optimalisatieprogramma is uitgevoerd door Wageningen Universiteit, Centrum voor Geo-informatie. Eén van de ontwerpeisen was, dat de output van het programma overdraagbaar is naar satelliet-trekker-besturingssystemen (STB-systemen) van verschillende merken en dat het resultaat zichtbaar en uitwisselbaar gemaakt moet kunnen worden met Google Earth. AG&B2 beoogt niet een optimaliseringsprogramma te leveren dat zo gebruiksvriendelijk is dat het zonder begeleiding gebruikt kan worden voor individuele akkerbouwers. Dit wordt t.z.t. aan commerciële partijen overgelaten. Daarom is voorzien in een helpdesk GISP (geo-informatie steunpunt) als intermediair tussen GIS- en gps specialisten en de deelnemers aan AG&B. 2.4 Hindernissen Deelname aan AG&B2 vergt hoge investeringen in cmnauwkeurige RTK gps apparatuur voor trekkernavigatie. Deze vooralsnog niet lonende investering is een hindernis om deel te nemen aan AG&B2. Akkerbouwers die wel investeren doen dit met het oog op een toekomst waarin gps onlosmakelijk verbonden is met het bedrijven van akkerbouw. Deze categorie akkerbouwers voeren hun bedrijf op basis van het streven naar continuïteit en laten zich vooral leiden door zakelijke overwegingen. Het is een uitdaging om deze categorie warm te krijgen voor het AG&B-concept. 2.5 Zijwegen AG&B is een landbouwkundig en maatschappelijk bijzonder relevant project. Er zijn veel denkbare zijwegen naar andere initiatieven. De belangrijkste zijweg betreft de mogelijkheid om waardevolle geo-informatie over cultuur- en natuurakkers uit te wisselen met derden, zoals DR-LNV, een waterschap en, op termijn, naar een loket gb-diensten. Een andere zijweg betreft het gebruik van geo-akkerplan voor Controlled Traffic Farming (CTF). Bij CTF streeft men naar een lay-out van wielsporen met een zo klein mogelijk schadelijk effect op bodemkwaliteiten. Van beide zijwegen is in het project gebruik gemaakt. Door het bewandelen van deze zijwegen is de stichting HWodKa betrokken bij het GroeneGeoPlatform ( en bij het Platform Precisielandbouw ( twee initiatieven uit

16 3 De 0-situatie 3.1 Naar een praktijkvoorbeeld: het beheer van perceel PBC De 0-situatie wordt toegelicht aan de hand van een praktijkvoorbeeld van het beheer van één van de percelen uit AG&B1 waar in seizoen 2009 een natuurakker is aangelegd. Het betreft het perceel PBC (afb. 9). Perceel PBC wordt aan de noord-oostkant begrensd door een betonpad en aan de noordwest- en oostkant door een scheidingssloot. Een scheidingssloot is een sloot tussen percelen van verschillende grondeigenaren (vgl tussensloot tussen percelen van dezelfde eigenaar of pachter). Aan de west- en zuidkant wordt het perceel begrensd door een hoofdwatergang. De hoofdwatergang aan de zuidkant is de Dromkreek. Volgens AG&B geldt per definitie dat brutoperceel een aaneengesloten oppervlak omvat, met grenzen die tijdens akkerbouwmatige bewerkingen niet overschreden kunnen of mogen worden. Voorbeelden van dergelijke grenzen zijn: een slootinsteek, een betonpad, een erfgrens en een eigendomsgrens. 3.2 Werkzaamheden op en rondom perceel PBC In de watergangen, op de taluds en op brutoperceel vinden jaarlijks een aantal bewerkingen plaats t.b.v. van het onderhoud van de watergangen en de teelt van één of meer cultuurgewassen. Waterschap Hollandse Delta (WSHD) is eigenaar van en verantwoordelijk voor het onderhoud van de hoofdwatergangen. De grondeigenaar of pachter is onderhoudsplichtig voor de scheidingssloten. Het onderhoud van de sloot betreft het periodiek maaien van de watervegetatie met een maaikorf en het uitdiepen van de sloot. Het onderhoud van het talud betreft het maaien van de taludvegetatie. De aangeland heeft ontvangstplicht voor het maaisel en de baggerspecie. Bij de meeste waterschappen schrijft de keur voor dat twee maal per jaar onderhoud moet plaatsvinden aan de watergangen. Men spreekt dan van onderhoud voor respectievelijk de zomerschouw en de winterschouw. In verband met de Flora- en Faunawet wordt het zomeronderhoud en de zomerschouw uitgesteld tot na 15 juli. Het onderhoud aan hoofdwatergangen wordt in de praktijk uitgevoerd door daartoe gespecialiseerde loonwerkers in opdracht van het waterschap. Het onderhoudswerk aan de scheidingssloten wordt door akkerbouwers en loonwerkers uitgevoerd in eigen beheer. Voor de uitvoering van de onderhoudswerkzaamheden moeten en mogen de randen van brutoperceel bereden worden. Met huidige technieken is minimaal 3,50 m ruimte nodig, gemeten vanaf de slootinsteek (afb. 10). Het onderhoud aan het drainagesysteem (het doorspoelen van de drainagebuizen) kan men ook tot het onderhoud van het afwateringssysteem rekenen. Dit onderhoud wordt in het vroege voorjaar uitgevoerd door de eigenaar of pachter. Ook daarbij wordt over de rand van brutoperceel gereden. M.n. berijding tijdens het zomeronderhoud kan leiden tot schade aan het gewas. Het winteronderhoud wordt zo mogelijk na de oogst en voor de inzaai van een wintergewas uitgevoerd. 3.3 De teeltvrije zone met een zachte grens Oorspronkelijk teelde de akkerbouwer zijn gewassen tot de slootinsteek. Tegenwoordig geldt voor de meeste gewassen een zogenaamde teeltvrije zone, d.w.z. een rand langs de brutoperceelgrens waar geen gewas geteeld mag worden en waar geen gewasbescherming met chemische middelen en geen bemesting toegepast mogen worden volgens het Lozingenbesluit WvO. Voor bijvoorbeeld aardappels is deze teeltvrije zone 1,00 m bij toepassing van een zogenaamde kantdop. Voor wintertarwe geldt een teeltvrije zone van 0,25 m. In de praktijk vindt wel grondbewerking plaats op de teeltvrije zone, o.a. om veronkruiding tegen te gaan. Het met een cultuurgewas beteelde oppervlak binnen de grenzen van brutoperceel kan dus van jaar tot jaar verschillen. Dat heeft ook gevolgen voor de inrichting van het perceel met werkgangen. 3.4 De inrichting van PBC in het pré-gps tijdperk In het pré-gps tijdperk gebruikte de akkerbouwer meestal de langste rechte zijde om zich te oriënteren voor een eerste werkgang. In het onderhavige voorbeeld is dat de oostzijde. Daar vormt de slootinsteek de referentielijn voor de eerste werkgang. Bij een volgende werkgang oriënteerde hij zich op (de markeurstreep van) de voorafgaande werkgang. Zelfs bij een perceel met praktisch perfecte parallelle zijden, zoals in het geval van perceel PBC, slaagde hij er slechts bij hoge uitzondering in om met de laatste hele werkgang parallel aan de tegenoverliggende zijde uit te komen. Dit is een gevolg van een opeenstapeling van stuurfouten en van het driften van trekkers en werktuigen door verloop in grondeigenschappen. Dit praktische probleem loste de akkerbouwer op door vóór het bereiken van de tegenoverliggende zijde te stoppen met het bewerken van de zogenaamde rompakker, om vervolgens met nieuwe werkgangen te starten vanaf die tegenoverliggende zijde. Diezelfde werkwijze paste hij ook toe bij het uitvullen van een perceel met niet-parallelle zijden (afb. 11). In die situatie ontstaat een zogenaamde geer. 3.5 De inrichting van perceel PBC in het gps-tijdperk Met waardering voor de landmeters werd in AG&B1 vastgesteld dat perceel PBC praktisch gezien parallelle zijden heeft. In het RTK gps tijdperk kan de akkerbouwer, werkend vanaf de oostgrens van PBC parallel aan de westzijde uitkomen. In dit geval is de breedte van het perceel (434,20 m zonder teeltvrije zones) geen veelvoud van 3,00 m. De akkerbouwer zou de beteelbare breedte van PBC kunnen uitvullen door de werkgangen niet precies aan te laten sluiten, bijvoorbeeld door een werkafstand van 3,02 m aan te houden. Dit levert echter weer praktische bezwaren op, bijvoorbeeld bij het schoffelen en de gewasbescherming. De werkbreedtes van een schoffel en een veldspuit zijn afgestemd op een veelvoud 16

17 Afb. 9. Perceel PBC op de kaart (links) en gevisualiseerd met Google Earth (rechts). De rode lijn is de grens van brutoperceel, zoals bepaald volgens het AG&B-protocol voor het inmeten van percelen (zie verslag AG&B1, 2009). Afb. 10. Het maaien van het talud van de scheidingsloot aan de westkant van PBC door een daarin gespecialiseerde loonwerker. De machine heeft minimaal 3,50 m ruimte nodig. Het maaisel wordt gehakseld en blijft achter op het talud. De natuurakker is in dit voorbeeld 4,70m breed. Afb. 11. Het uitvullen van een perceel met niet-parallelle zijden. 17

18 van 3,00 m. Door de in AG&B gehanteerde voorwaarde dat de werkbreedte voor gewasverzorging een exact veelvoud van de werkbreedte bij zaaien en poten moet zijn, legt de deelnemer aan AG&B zich beperkingen op t.a.v. de mogelijkheden voor het uitvullen van percelen. Op het grote perceel PBC worden sinds jaar en dag 2 cultuurgewassen verbouwd, zoals blijkt uit de luchtfoto in afb. 9. Praktisch gezien zou het handig zijn wanneer sprake kon zijn van een zogenoemde zachte, jaarlijks verschuivende gewasgrens tussen twee gewassen. De zachte gewasgrens ontstaat dan door de laatste werkgang van het eerst gezaaide/ gepote gewas. Uit fytosanitair oogpunt is een zachte gewasgrens echter zeer ongewenst omdat in opeenvolgende jaren een zelfde gewas op de zachte grens kan groeien. Voor sommige gewassen is dit bij wet verboden. De akkerbouwer moet dus uitgaan van een harde, vooraf bepaalde gewasgrens. Omdat hij in het pré-gps tijdperk niet in staat was om een perfect rechthoekig perceel exact uit te vullen leidt de vaste gewasgrens tot het ontstaan van twee geren op het perfect rechthoekige perceel PBC. Voor de opsomming van nadelige effecten van een geer voor milieu, bodem en gewas wordt verwezen naar het verslag van AG&B1. Om het aantal spuitsporen te beperken, en daarmee de belasting van de bodem, kiest de akkerbouwer voor een zodanig padenpatroon, dat één spoor kan dienen voor de gewasverzorging van het gewasperceel aan de oost- en de westkant. Voor die behandelingen werkt hij met een halve spuitbreedte. Eén van de sporen valt samen met de harde gewasgrens. Deze optimale benutting van de ruimte is alleen mogelijk met programmatuur om de inrichting te plannen en RTK gps om het plan uit te voeren (afb. 12). In het kader van AG&B besluit de akkerbouwer om aan beide zijden een natuurakker aan te leggen met een minimale breedte van 3,50 m en een maximaal aantal hele werkgangen. Dit resulteert in 142 werkgangen van 3,00 m voor zaaien/ poten met daarop 11 werkgangen voor gewasverzorging (waarvan 1 werkgang met een gesloten sectie) en twee natuurakkers met een breedte van 3,50 m en 4,70 m. De brede natuurakker wordt langs de hoofdwatergang gepland om extra ruimte te creëren voor het waterschap t.b.v. het onderhoud. Over deze multi-functionele natuurakkers in Hst. 6.2 meer. Voorheen werden langs de kopse kanten van het perceel kopakkers aangelegd (zie afb. 11). In het kader van AG&B besloot de akkerbouwer de kopakkers achterwege te laten en een deel van de vrijgekomen oppervlakte te gebruiken voor natuurakkers. Een ander deel van de vrijgekomen ruimte werd bij de rompakker gevoegd. In tegenstelling tot de natuurakkers langs de lange oost- en westkanten van het perceel PBC werden de natuurakkers op de kopse kanten bestemd voor berijding voor de veldwerkzaamheden tijdens (gewasverzorging) en na het groeiseizoen (oogst). Daarbij werden de natuurakkers als wendakker gebruikt. Hierop werden de maten van de natuurakkers gebaseerd: minimaal 10 m breed langs de kreek en 7 m breed langs de noordkant. Men kan zich afvragen of het gebruik als wendakker niet teveel afbreuk doet aan de kwaliteiten van de natuurakker. De akkerbouwer verdedigde zijn keuze met de veronderstellingen dat: de paden landbouwkundige waarde vertegenwoordigen; milieu, gewas en bodem gespaard worden (op de kopakker is de input/outputverhouding sub-optimaal); de openheid van de paden benut wordt door wild, vogels, insecten en vlinders. De akkerbouwer oordeelde verder, dat het aantrekkelijk kan zijn om de kreekoever en de cultuurakker te scheiden door een extra brede, semi-natuurlijk beheerde natuurakker om mogelijk nadelige effecten van wisselwerkingen te verkleinen. Door de combinatie van landbouwkundige functies en natuurfuncties te verdisconteren in de beloning, kan een dergelijke natuurakker een interessante optie zijn, bij voorbeeld als biotoop voor akkervogels en reeën. De natuurakkers langs de lange oost- en westkanten werden slechts incidenteel bereden, zoals bij het sloot & talud-onderhoud (afb. 10) en voor het bereiken van de natuurakker langs de kreek. Uiteindelijk leverde de inrichting van PBC in het kader van AG&B 1,3 ha akkernatuur op (5,5% van het oppervlak van brutoperceel). Om praktische reden werden de driehoekige oppervlakken aan het einde van de werkgangen voor gewasbescherming (zie afb. 13 en 14) deels niet ingezaaid met een natuurgewas. Uit het bovenstaande blijkt, dat de indeling en inrichting van een perceel nauwkeurige informatie vergt over de geometrie en een nauwkeurige ruimtelijke uitvoering van de bewerkingen. In AG&B1 werd reeds vastgesteld dat nauwkeurige informatie over de geometrie van brutoperceel niet beschikbaar is. Het kadaster hanteert bijvoorbeeld het midden van een scheidingssloot als grens van een perceel. De insteek kan dan wel herleid worden uit de legger van het waterschap, maar deze informatie is niet betrouwbaar genoeg gebleken voor het nauwkeurig indelen en inrichten van percelen. Voor het nauwkeurig uitvoeren van de bewerkingen is STB met RTK-gps onontbeerlijk. 3.6 Aanleg en onderhoud natuurakkers Voor de aanleg en het onderhoud van de natuurakkers werd gebruik gemaakt van de kennis die opgedaan is in de Agrorandenregeling. In het onderhavige geval maakt de akkerbouwer deel uit van de projectgroep van de Agrorandenregeling. Hij is dan ook meer dan een gemiddelde akkerbouwer op de hoogte van de in s en out s van akkerranden. De aanleg van de natuurakkers begon met twee bewerkingen voor een vals zaaibed in het kader van 18

19 de onkruidbeheersing. De eerste bewerking had gelijktijdig plaats met de zaaibedbereiding van de cultuurakker. Na het poten en zaaien van de cultuurakker werden de natuurakkers ingezaaid zo snel het weer dat toeliet. Langs de zuid- en de noordwestkant werd een bloemenrand van 3,00 m aangelegd. Op de resterende oppervlakken werd een graskuidenmengsel gezaaid. Het bloemenmengsel werd gezaaid door Delta Natuurbeheer (een coöperatie van boeren die zich inzet voor het onderhoud van natuurterreinen). Het zaaien van het graskruidenmengsel werd in eigen beheer uitgevoerd. In het algemene geval verdient het aanbeveling om het inzaaien van de natuurakker aan een specialist over te laten omdat: de bewerking tijdig dient plaats te vinden om zo vroeg mogelijk een functionele, bloeiende natuurakker te krijgen; de akkerbouwer zal de teelt van de cultuurgewassen altijd voorrang geven; de bewerking specialistisch kennis en machines vergt die bovendien beide nog in ontwikkeling zijn. Zo dient bijvoorbeeld de samenstelling van het bloemenmengsel afgestemd te zijn op het cultuurgewas. Afb. 12. Eén van de spuitpaden (het andere spuitpad ligt niet zichtbaar in de aardappels) ligt op de harde gewasgrens tussen de uien (li) en de aardappels. Dit spuitpad wordt gebruikt voor zowel de verzorging van de uien als de aardappels. Afb. 13. Op de luchtfoto van de zuidkant van perceel PBC zijn de sporen van de gewasverzorging zichtbaar. De sporen liggen op een vaste plaats en nemen relatief weinig ruimte in. Afb. 14. De natuurakker langs de kreek met een spoor voor de verzorging van het cultuurgewas. 19

20 Zomer 2009 Akkernatuur tussen de cultuurakker en de Dromkreek in Nationaal Landschap Hoeksche Waard. De hoogopgaande bloemenakker en de kruidenakker, die samen de cultuurakker omzomen, verenigen meerdere functies, zoals: functionele agrobiodiversiteit, schuil- en fourageplekken voor akkervogels en -zoogdieren, het verbinden van ecologisch waardevolle landschapselementen, het vormen van een buffer tussen intensief en extensief beheerde delen van het landschap, verfraaiing van het landschap, ruimte voor recreatie en ruimte voor het uitvoeren van beheerstaken voor sloot en talud. Het project AG&B beoogd een bijdrage te bieden aan de integratie van landbouw en natuur in het agrarisch cultuurlandschap in het algemeen en het agrarisch polderlandschap in het bijzonder. 20