Uit de schaduw van het bankwezen

Transcriptie

1 Uit de schaduw van het bankwezen

2

3 Amsterdam, juni 2013 In opdracht van Holland Financial Centre Uit de schaduw van het bankwezen Feiten en cijfers over bijzondere financiële instellingen en het schaduwbankwezen Marco Kerste Barbara Baarsma Jarst Weda Nicole Rosenboom Ward Rougoor Peter Risseeuw (Periscoop Onderzoek & Advies) Roetersstraat WB Amsterdam - T (+31) F (+31) secretariaat@seo.nl ABN-AMRO Postbank KvK Amsterdam BTW NL B01

4 De wetenschap dat het goed is SEO Economisch Onderzoek doet onafhankelijk toegepast onderzoek in opdracht van overheid en bedrijfsleven. Ons onderzoek helpt onze opdrachtgevers bij het nemen van beslissingen. SEO Economisch Onderzoek is gelieerd aan de Universiteit van Amsterdam. Dat geeft ons zicht op de nieuwste wetenschappelijke methoden. We hebben geen winstoogmerk en investeren continu in het intellectueel kapitaal van de medewerkers via promotietrajecten, het uitbrengen van wetenschappelijke publicaties, kennisnetwerken en congresbezoek. SEO-rapport nr ISBN Copyright 2013 SEO Amsterdam. Alle rechten voorbehouden. Het is geoorloofd gegevens uit dit rapport te gebruiken in artikelen en dergelijke, mits daarbij de bron duidelijk en nauwkeurig wordt vermeld.

5 Deel C Schaduwbankieren

6

7 DEEL C SCHADUWBANKIEREN vii Leeswijzer Dit rapportdeel schetst een beeld van het schaduwbankwezen in Nederland. Omdat het Nederlandse schaduwbankwezen als zodanig niet bestaat, er is immers sprake van een intermediatieketen die zich niets gelegen laat liggen aan geografische grenzen, wordt waar nodig het internationale perspectief besproken. De doelstelling is deze complexe sector te vangen voor een breder publiek, en aan te geven of en in hoeverre in Nederland ook sprake is van een schaduwbankwezen, en zo ja, wat dat dan betekent. Hoofdstuk 1 schetst ter achtergrond relevante begrippen, definieert het schaduwbankwezen en licht de verschillen met het reguliere bankwezen toe. Hoofdstuk 1 schetst een analysekader voor het vervolg van dit rapportdeel. Hierbij zijn de Overige Financiële Instellingen (ofi s) het startpunt, in lijn met de brede definitie van het schaduwbankwezen van de Financial Stability Board (FSB, 2012a). Om het schaduwbankwezen nauwkeuriger te kunnen meten en duiden, wordt op basis van het analysekader een scherper afgebakende lijst van schaduwbanksectoren opgesteld. Deze lijst wordt gebruikt om de omvang van het schaduwbankwezen in Nederland te meten en bepaalt de scope voor de verdere beschrijving van het Nederlandse systeem. Hoofdstuk 3 gaat in op het waarom van de sector. Hoewel de eerste connotatie voor veel mensen bij risico s ligt, vervult het bankwezen een aantal functies in het intermediëren van krediet tussen kredietgevers en -nemers, in aanvulling op de activiteiten die banken vervullen. De andere kant van de medaille is dat schaduwbankieren, net als regulier bankieren, gepaard gaat met risico s. Hoofdstuk 4 schetst enkele hier relevante risico s van bankieren, om vervolgens de aanvullende risico s van schaduwbankieren te bespreken. Op basis van het analysekader uit hoofdstuk 3 wordt daarna de doorsteek gemaakt naar de risico s van het Nederlandse bankwezen. Voor elk van de sectoren die behoren tot het Nederlandse schaduwbankwezen wordt een aantal risico-indicatoren besproken en een oordeel geveld over het potentiële risico. Net zoals bij het bankwezen, is het mogelijk dat deze risico s ertoe leiden dat toezicht nodig is op deze sectoren. Hoofdstuk 5 gaat in op het prudentieel toezicht op elk van de schaduwbanksectoren. Hoofdstuk 6 kruist de analyses over omvang, risico s en toezicht en sluit af met enkele conclusies. In Bijlage A tot en met Bijlage E zijn analyses opgenomen van alle Nederlandse ofi-sectoren, waarbij wordt ingegaan op definities van de sectoren, de sectorstructuur en de risico s. Dit vormt een gedetailleerde achtergrond bij de beschrijving in de hoofdstukken. In deel A van dit rapportdeel is een begrippenlijst opgenomen. Voor toelichting op de begrippen in dit rapportdeel zij verwezen naar de begrippenlijst achter het rapportdeel Synthese. In rapportdeel A Synthese, is een samenvatting opgenomen van dit deel over schaduwbankieren en wordt het geplaatst in de bredere scope van het gehele onderzoek.

8

9 DEELC SCHADUWBANKIEREN Inhoudsopgave Leeswijzer... vii 1 Wat is schaduwbankieren? Achtergrond Een brede definitie Verschillen met de bancaire sector Omvang van het schaduwbankwezen OFI s als proxy voor schaduwbankwezen Omvang schaduwbankwezen in Nederland Economische functies Alternatieve financiering Risicomanagement Efficiëntie Risico Regulier bankieren Schaduwbankieren Risico schaduwbankwezen in Nederland Toezicht op het schaduwbankwezen Prudentieel toezicht Bijzondere financiële instellingen Special purpose vehicles Financieringsmaatschappijen Beleggingsinstellingen en fondsen Synthese risico en toezicht Literatuur Bijlage A Bijzondere financiële instellingen Bijlage B Special Purpose Vehicles Bijlage C Financieringsmaatschappijen Bijlage D Beleggingsinstellingen en fondsen Bijlage E Overige OFI s Bijlage F Bankvergunningen

10 Bijlage G Case studies Bijlage H Ondersteunende tabellen en figuren

11 DEELC SCHADUWBANKIEREN Wat is schaduwbankieren? Dit hoofdstuk introduceert het schaduwbanksysteem. Eerst wordt de achtergrond van het systeem geschetst, waarna ingegaan wordt op verschillende definities en de definitie die in dit rapportdeel wordt gehanteerd. Om helder voor ogen te houden waar de scheidslijn ligt, wordt vervolgens ingegaan op de verschillen met banken. 1.1 Achtergrond Partijen die behoefte hebben aan krediet kunnen zich rechtstreeks wenden tot kredietverstrekkers, hetzij onderhands of via de kapitaalmarkt. Dit wordt directe kredietverstrekking genoemd. Bij financiële intermediatie vindt kredietverstrekking plaats via een derde, intermediaire, partij. 360 Traditioneel is dit het werkterrein van banken, en vindt de intermediatie binnen één instelling de bank plaats. 361 Als bemiddelende partij zorgt de bank dat het aanbod van kredietverstrekkers en spaarders optimaal aansluit bij de vraag van kredietnemers. Hierbij spelen looptijd- en liquiditeitsvoorkeuren een voorname rol. Kredietnemers hebben, bijvoorbeeld voor een hypotheek, behoefte aan een lening met een lange looptijd. Tegelijkertijd hechten investeerders en spaarders waarde aan een zekere liquiditeit van hun investeringen; ze willen in staat zijn deze op korte termijn terug te vorderen wanneer nodig. In reactie op deze wensen verzorgt de bank zogenoemde looptijdtransformatie, waarbij aangetrokken korte middelen worden gebruikt om lange termijn leningen te financieren. Hiermee voorziet de bank in de voorkeur voor investeerders om investeringen zo liquide als mogelijk te houden. Banken kunnen dit doen omdat op ieder moment slechts een beperkt aantal investeerders gebruikmaakt van de liquiditeit van hun investering (Noeth & Sengupta, 2011). Meer algemeen gaat kredietintermediatie gepaard met looptijd-, liquiditeit-, en krediettransformatie (zie Box 1). Daarnaast gaat intermediatie gepaard met het inschatten en dragen van kredietrisico door banken. Hoewel traditioneel dus binnen banken, kan financiële intermediatie ook geheel of gedeeltelijk buiten het bankwezen plaatsvinden. Dat deze rol ook door niet-banken kan worden vervuld, is op zich niet nieuw. Zelfs in de 18de en 19de eeuw bestonden er al mogelijkheden om zaken buiten de bank om te financieren (Broos et al., 2012). De sterke groei van non-bancaire financiële intermediatie is wel een relatief recente ontwikkeling. In het algemeen wordt verondersteld dat McCulley hier als eerste de term shadow banking aan heeft gegeven. 362 In het Nederlands wordt gesproken over schaduwbankieren of het schaduwbanksysteem (Box 2). 360 ECB (2012, p.8) verwoordt dit als volgt: [c]redit intermediation can be defined broadly as any kind of lending activity where the saver does not lend directly to the borrower, but at least one intermediary is involved. 361 Voor alle duidelijkheid: kredietverstrekking via een bank is dus geen directe kredietverstrekking. 362 Meer specifiek refereert McCulley, in een speech over de huizenmarkt en monetair beleid, met de term schaduwbankieren aan the whole alphabet soup of levered up non-bank investment conduits, vehicles, and structures (McCulley, 2007).

12 194 HOOFDSTUK 1 Box 1 Looptijd-, liquiditeit- en krediettransformatie Credit intermediation involves credit, maturity, and liquidity transformation Credit transformation refers to the enhancement of the credit quality of debt issued by the intermediary through the use of priority of claims. For example, the credit quality of senior deposits is better than the credit quality of the underlying loan portfolio due to the presence of junior equity. Maturity transformation refers to the use of short-term deposits to fund long-term loans, which creates liquidity for the saver but exposes the intermediary to rollover and duration risks Liquidity transformation refers to the use of liquid instruments to fund illiquid assets. For example, a pool of illiquid whole loans might trade at a lower price than a liquid rated security secured by the same loan pool, as certification by a credible rating agency would reduce information asymmetries between borrowers and savers. Bron: Poszar et al., 2010, p.5. Box 2 What's in a name? De term schaduwbankieren refereert aan een systeem in de schaduw en heeft bij voorbaat een negatieve connotatie. Dit komt vermoedelijk omdat de naam zelf, alsmede de groeiende aandacht voor het onderwerp, direct gerelateerd is aan de recente financiële crisis. Het systeem leidt echter niet alleen tot risico s maar vervult ook economische functies (zie hoofdstuk 3). Een meer neutrale term, zoals non-bancaire financiële intermediatie of non-bancaire financiering, zou daarom meer voor de hand liggen. Omdat de term als zodanig is ingeburgerd, en ook in de literatuur als standaard wordt gebruikt, wordt hier vastgehouden aan de term schaduwbankieren. Bron: SEO Economisch Onderzoek. Het groeiende belang van het schaduwbankieren is terug te voeren op een aantal ontwikkelingen in de bancaire sector in de afgelopen decennia. Centraal hierin staan de verhoogde concurrentie, de mate van regulering en financiële innovatie in de sector (Gorton en Metrick, 2010a). Verhoogde concurrentie leidde ertoe dat banken op zoek gingen naar alternatieve winstmogelijkheden. Ook de langdurig lage rentestand leidde tot een zoektocht naar alternatieve, hoger renderende, investeringsmogelijkheden (Pozsar, 2008). Deels werden die winstmogelijkheden gevonden buiten het bankwezen. Daarnaast heeft de toegenomen regulering, zoals de internationale Basel kapitaalstandaard die banken ertoe verplicht kapitaal aan te houden tegen uitstaande activa, banken geprikkeld activa buiten de balans onder te brengen (Broos et al., 2012). Omdat het schaduwbankwezen over de linie minder streng gereguleerd is dan het traditionele bankwezen, was dit een logische vluchthaven. 363 Financiële innovaties, zoals het verkopen van, al dan niet samengevoegde, financiële activa als verhandelbare effecten (securitisaties), hebben vervolgens de groei van het schaduwbankwezen gefaciliteerd Een brede definitie Door de groei van het schaduwbankieren, en met de financiële crisis als achtergrond, is er de laatste jaren steeds meer aandacht gekomen voor het schaduwbanksysteem en haar werking. In 363 Voor een analyse van toezicht op het schaduwbankwezen, zie hoofdstuk Voor een nadere analyse, zie bijvoorbeeld Edwards en Mishkin (1995).

13 WAT IS SCHADUWBANKIEREN 195 de verschillende stadia van ontwikkeling in de literatuur zijn verschillende definities geïntroduceerd. 365 Definities verschillen in de breedte van formulering en in de nadruk op activiteiten, entiteiten of financiële instrumenten. Tabel 1 geeft enkele definities weer zoals geformuleerd in relevante bronnen. Tabel 1 Definities van schaduwbankieren Bron Financial stability board Europese centrale bank Federal Reserve Bank of New York DNB Deloitte Europese Commissie Definitie shadow banking Broad definition (casting the wide net): The system of credit intermediation that involves entities and activities outside the regular banking system. Narrowing the focus: A system of credit intermediation that involves entities and activities outside the regular banking system, and raises i) systemic risk concerns, in particular by maturity/ liquidity transformation, leverage and flawed credit risk transfer, and/or ii) regulatory arbitrage concerns. Shadow banking refers to activities related to credit intermediation, liquidity and maturity transformation that take place outside the regulated banking system Financial intermediaries that conduct maturity, credit, and liquidity transformation without explicit access to central bank liquidity or public sector credit guarantees Aansluiting bij FSB (2011), broad definition: Het systeem van kredietintermediatie waarbij entiteiten en activiteiten buiten het reguliere bankwezen zijn betrokken Shadow banking is a market-funded, credit intermediation system involving maturity and/or liquidity transformation through securitization and secured-funding mechanisms. It exists at least partly outside of the traditional banking system and does not have government guarantees in the form of insurance or access to the central bank. Definitie FSB (2011), broad definition. Bron: FSB(2011), ECB(2012), Pozsar et al. (2010), Broos et al. (2012), Deloitte (2012), Europese Commissie (2012) Er lijkt, in ieder geval in de internationale beleidswereld, een breed gedragen consensus te ontstaan over de definities zoals geformuleerd door de FSB (2011). Daarin wordt schaduwbankieren in de meest brede vorm gedefinieerd als het systeem van kredietintermediatie via entiteiten en activiteiten buiten het reguliere bankwezen. In een meer afgebakende definitie richt het FSB zich op de onderliggende risico s en definieert schaduwbankieren als een systeem van kredietintermediatie via entiteiten en activiteiten buiten het reguliere bankwezen waarbij i) mogelijk systeemrisico ontstaat, in het bijzonder door looptijd-/liquiditeitstransformatie, leverage of door gebrekkige overdracht van kredietrisico, en/of ii) de kans bestaat op reguleringsarbitrage. In hun verkennende DNB-studie naar schaduwbankieren in Nederland volgen Broos et al. (2012) de brede definitie van FSB, om vervolgens van daaruit verdere afbakening aan te brengen op basis van onderliggende risico s. In dit rapport wordt de brede definitie van FSB gehanteerd, en wordt het schaduwbankgehalte van activiteiten of entiteiten die binnen de brede definitie vallen nader geduid op basis van onderliggende risico s. 365 Zie Claessens et al. (2012) voor een overzicht van academische literatuur over schaduwbankieren.

14 196 HOOFDSTUK Verschillen met de bancaire sector Het schaduwbanksysteem bestaat parallel aan de reguliere banksector en vervult dezelfde functie van kredietintermediatie. Drie voorname verschillen springen in het oog. Allereerst is het in de reguliere banksector gebruikelijk dat de bemiddeling van begin tot eind wordt verzorgd door de bank. Bij schaduwbankieren gebeurt de intermediatie niet langer onder één dak. In plaats daarvan wordt de functie van de bank vervuld door een keten van verschillende entiteiten met elk een eigen taak. Deze keten kan verschillende vormen aannemen en bestaat uit onder meer financieringsmaatschappijen, effectenmakelaars en speciaal daarvoor in het leven geroepen securitisatievehikels. Gezamenlijk zijn deze entiteiten in staat het proces van kredietintermediatie, zoals dat in een bank plaatsvindt, uit te voeren. Door de verschillende vormen die de keten van intermediatie kan aannemen is daarbij verregaande specialisatie en diversificatie mogelijk in activiteiten en producten. Een tweede verschil betreft de wijze van financiering. Reguliere banken financieren zichzelf in belangrijke mate met deposito s van spaarders. Deze worden vervolgens gebruikt om, in termen van looptijd en liquiditeit, passend krediet te verschaffen waarbij een marge wordt gerealiseerd op de rente. In plaats van met deposito s worden de activiteiten en verstrekte leningen in het schaduwbanksysteem gefinancierd met kortlopende kredieten in de vorm van repurchase contracten, verhandelbare schuldpapieren of aandelen in geldmarktfondsen (Noeth & Sengupta, 2011). Door te investeren in dit soort instrumenten spelen ook reguliere banken een rol in de financiering van het schaduwbankwezen. Er is dus sprake van een zekere vervlechting tussen het bank- en schaduwbankwezen die met de groei van het schaduwbankieren naar alle waarschijnlijkheid verder is toegenomen (FSB, 2012b). Het derde punt waarin het schaduwbanksysteem zich onderscheidt van de reguliere banksector is dat schaduwbankieren in mindere mate gereguleerd is. In het verlengde hiervan ligt dat schaduwbanken geen toegang hebben tot middelen van de centrale bank en ook niet vallen onder de depositogarantieregeling die deposito s tot een bepaald maximum garandeert wanneer een bank niet langer aan haar verplichtingen kan voldoen (Broos et al., 2012) Deze vangnetregelingen zijn wel van kracht voor banken. Mede met het oog hierop zijn banken gereguleerd, om zo het risico op het gebruik van de vangnetten te beperken. Andersom is de noodzaak voor regulering van schaduwbanken minder groot dan voor banken, omdat schaduwbanken geen gebruik kunnen maken van de vangnetten.

15 DEELC SCHADUWBANKIEREN Omvang van het schaduwbankwezen In internationaal verband wordt de omvang van het schaduwbankwezen in veel gevallen benaderd aan de hand van de omvang van de ofi-sector. Dit is een ruime definitie die mogelijk ook entiteiten bevat die niet tot het schaduwbankwezen behoren. Dit hoofdstuk neemt de ofisector als uitgangspunt en presenteert vervolgens een analysekader om die entiteiten te identificeren die daadwerkelijk tot het schaduwbankwezen behoren en om deze vervolgens nader te kunnen classificeren op basis van een aantal risico-indicatoren. Het hoofdstuk sluit af met een inschatting van de omvang van het Nederlandse schaduwbankwezen op basis van dit analysekader. 2.1 Ofi s als proxy voor schaduwbankwezen Omvang schaduwbankwezen: ofi s Zoals in het voorgaande hoofdstuk is vastgesteld, is een essentieel verschil met traditionele kredietintermediatie dat intermediatie door het schaduwbankwezen plaatsvindt via meerdere partijen dan alleen de bank. Naast het initieel verstrekken en de initiële verstrekker enerzijds en het uiteindelijk ontvangen en de uiteindelijke ontvanger van krediet anderzijds kunnen vele instellingen en processtappen staan. Daarom is het logisch te spreken van een systeem (of: keten) van kredietintermediatie. In dit systeem zijn in ieder geval andere partijen dan banken betrokken, maar ook banken zelf kunnen onderdeel zijn van de keten. Ook de hier gehanteerde definities van FSB zijn op het systeem van schaduwbankieren gericht en niet op welke partijen als schaduwbankentiteiten kunnen worden bestempeld. Voor het bepalen van de omvang, en bespreken van de onderliggende partijen, is het noodzakelijk om een exacte scope van entiteiten te hanteren. Er bestaat echter geen eenduidige, gelimiteerde opsomming van schaduwbankentiteiten. Als startpunt wordt hier, in lijn met FSB en DNB (Broos et al., 2012), uitgegaan van Overige Financiële Instellingen (ofi s). 367 De FSB komt tot een inschatting van het mondiale schaduwbankwezen op basis van ofi s van $67 biljoen, wat overeenkomt met 111 procent van het geaggregeerde bbp van de landen die zijn opgenomen in de berekening (FSB, 2012a, p.3). Maar zoals FSB zelf ook aangeeft, vormt de ofi-sector een ruime schatting waarbij uit wordt gegaan van een brede definitie. Het is op voorhand niet zeker of alle entiteiten die worden meegenomen in de berekening ook daadwerkelijk tot het schaduwbankwezen behoren. 368 Vertrekkend vanuit de ofi s moet dan ook nader worden gekeken welke entiteiten wel en niet moeten worden meegenomen. 367 Geldmarktfondsen vallen in de DNB-statistieken buiten de ofi s. Zij worden hier echter wel meegenomen in de scope voor schaduwbankieren, zoals ook Broos et al., (2012) dat zelf doen. 368 Andere partijen, die gebruikmaken van scherper afgebakende definities, komen dan ook tot lagere schattingen voor het schaduwbanksysteem. Zie bijvoorbeeld Deloitte (2012) en Poszar en Singh (2011.

16 198 HOOFDSTUK Van ofi s naar schaduwbankentiteiten Er is geen eenduidige definitie van ofi s. De toegepaste definities verschillen per land en kunnen per land meer of minder categorieën bevatten. Hoewel de gemene deler wel financiële instellingen betreft, hoeft dit niet te betekenen dat door alle categorieën binnen de ofi aan kredietintermediatie wordt gedaan. ofi s worden in dit onderzoek gedefinieerd als die partijen die door DNB als zodanig worden aangemerkt. 369 Om te bepalen of ofi s tot het schaduwbankwezen behoren, moet eerst worden vastgesteld of zij voldoen aan de brede definitie van de FSB. Dat wil zeggen: betreft het financiële instellingen die geen bank zijn en houdt de instelling zich bezig met kredietintermediatie? 370 De eerste vraag wordt geconcretiseerd aan de hand van het al dan niet hebben van een bankvergunning. De tweede vraag wordt bepaald door het al dan niet verstrekken van kredieten aan derde partijen en/of investeren in kredietgerelateerde producten. Bedrijven die geen bankvergunning hebben, maar wel kredieten verstrekken en/of investeren in kredietgerelateerde producten, behoren in beginsel tot de scope van het schaduwbankwezen. In deze scope zitten dan nog steeds bedrijven die in meer of mindere mate activiteiten verrichten die tot (systeem)risico leiden. Afhankelijk van de toegepaste definitie, kan het aanwezige risico nog bepalen of bedrijven tot het schaduwbankwezen moeten worden gerekend. 371 Hier wordt uitgegaan van de brede definitie om te bepalen of een bedrijf tot het schaduwbankwezen behoort. Daarna kan op basis van risico-indicatoren meer duiding worden gegeven aan het schaduwbankgehalte. Zo blijven ook veranderingen in risico s in beeld. In termen van risico s kan, in lijn met de meer afgebakende FSB-definitie van schaduwbankieren, worden gekeken naar transformatie van looptijd, liquiditeit en/of kredietkwaliteit, alsmede de opbouw van leverage. 372 Hoe groter de transformatie en de leverage, hoe groter het risico. Daar waar risico s spelen, is het van belang te kijken in hoeverre er sprake is van verweving met banken en andere delen van het financieel systeem. Waar de verwevenheid groot is, speelt een grotere mate van systeemrisico. Ten slotte, als al deze risico s in kaart zijn gebracht, is het van belang te bepalen of de instellingen die inderdaad tot het schaduwbankwezen behoren en systeemrisico impliceren al onder toezicht staan. Daar waar instellingen in het zicht van de toezichthouder zijn, is het aannemelijker dat problemen worden voorzien en mogelijk tot ingrijpen wordt overgegaan. De Nederlandse ofi s worden in dit rapportdeel beoordeeld aan de hand van dit analysekader, dat wordt samengevat in Tabel Hier worden geldmarktfondsen aan toegevoegd omdat op voorhand aannemelijk is dat deze tot het schaduwbankwezen behoren. 370 In dit onderzoek blijven verzekeraars en pensioenfondsen buiten beschouwing. 371 Zo wijst de narrow definition van FSB in Tabel 1 bijvoorbeeld op systemic risk concerns als medebepalend of een bedrijf tot het schaduwbankwezen behoort. 372 Met het oog op de beschikbare data beperkt dit onderzoek zich tot looptijdtransformatie en leverage. Dit vormt mogelijk dus een onderschatting van de risico s.

17 OMVANG VAN HET SCHADUWBANKWEZEN 199 Tabel 2 Zijn ofi's schaduwbankentiteiten? Definitie schaduwbank entiteiten en risico-gradatie Primaire voorwaarden Risico Individueel Risico Verwevenheid - Financiële instelling die geen bank is EN - Er wordt krediet verstrekt (aan externe partijen) EN/OF - Er wordt geïnvesteerd in krediet(gerelateerde) producten - Er vindt transformatie van looptijd en/of liquiditeit en/of kredietkwaliteit plaats. - Er wordt leverage opgebouwd - Er is een financiële relatie met het bankwezen en/of andere ofi s Beoordelingsvariabelen - Bankvergunning - Uitstaand krediet en deposito s - Investeringen in kredietgerelateerde producten - Looptijdtransformatie - Leverage - Totale investeringen in/vorderingen op MFI's en ofi s - Totale verplichtingen aan MFI's en ofi s Risico Toezicht - Er is geen (direct) toezicht - Toezichtskader DNB (en overige toezichthouders) Bron: SEO Economisch Onderzoek: looptijdtransformatie wordt gedefinieerd als kortlopende uitzettingen -/- kortlopende verplichtingen; leverage wordt gedefinieerd als vreemd vermogen als percentage van het balanstotaal. De volgende paragraaf bepaalt op basis van de primaire voorwaarden in Tabel 2 of ofi s wel of niet tot het schaduwbankwezen behoren. Op deze manier kan de omvang van het Nederlandse schaduwbankwezen worden vastgesteld. 2.2 Omvang schaduwbankwezen in Nederland In Bijlage A tot en met Bijlage E worden alle ofi-sectoren beschreven. Daar wordt onder andere per ofi-sector ingegaan op definities, activiteiten en sectorstructuur. Tabel 3 vat enkele kerngegevens samen. Eerst is voor alle ofi-sectoren in Nederland het balanstotaal en het aantal bedrijven weergegeven. Vervolgens is aangegeven of de desbetreffende ofi-sector tot het schaduwbankwezen behoort. In lijn met Tabel 2 is hiervoor gekeken of er krediet wordt verstrekt dan wel wordt geïnvesteerd in kredietgerelateerde producten. 373 Als dit niet het geval is, wordt de sector niet tot het schaduwbankwezen gerekend. De ofi-sector in Nederland heeft een balanstotaal van ruim 4000 miljard. 374 Dit is de brede maatstaf voor het schaduwbankwezen. Wordt in meer detail gekeken, dan blijkt dat niet alle ofisectoren tot het schaduwbankwezen behoren. Zonder bedrijven die amper tot geen krediet verschaffen of investeren in kredietgerelateerde producten, resteert een balanstotaal van het schaduwbankwezen in Nederland van ongeveer 1500 miljard. Binnen het schaduwbankwezen vormen beleggingsinstellingen met ruim 35 procent van het balanstotaal de grootste groep, gevolgd door financiële bfi s met bijna 33 procent en SPV s met bijna 23 procent. Kleinere groepen zijn de financieringsmaatschappijen en de geldmarktfondsen. Dit zijn de instellingen die in dit rapport tot het schaduwbankwezen worden gerekend. In termen 373 De eerste voorwaarde is dat de bedrijven geen bankvergunning hebben, maar dat geldt voor alle ofi s. 374 In (FSB, 2012, p.3) wordt een lager bedrag genoemd, namelijk 3160 miljard. De reden hiervoor is een andere methode om de standen weer te geven. In Tabel 3 zijn de cijfers weergegeven op basis van de gegevens verstrekt door DNB.

18 200 HOOFDSTUK 2 van het bijdragen aan (systeem)risico kunnen er grote verschillen bestaan tussen de subsectoren, waarbij een klein balanstotaal niet maatgevend hoeft te zijn. Hier wordt in hoofdstuk 4 verder op ingegaan. Tabel 3 Totaaloverzicht kerngegevens (2011, bedragen in mln. ) Overige financiële instelling Aantal Balanstotaal Onderdeel schaduwbankwezen? Bfi's, waarvan * * Niet-financiële bfi's / * * Nee onbekend Balanstotaal schaduwbankwezen % Schaduwbankwezen Bfi-SPV's 257* * Ja ,7% Overige financiële bfi's 224* * Ja ,2% SPV's, waarvan: Ja ,8% True Sale Ja ,1% Synthetisch Ja ,7% Financieringsmaatschappijen n.b ** Ja ,8% Geldmarktfondsen Ja ,1% Beleggingsinstellingen, Ja ,3% waarvan: Hedgefonds Ja ,2% Beleggingsondernemingen Nee Participatiemaatschappijen ± ** Nee Holdings financiële instellingen ± ** Nee Overig n.b ** Nee Totaal ofi *** Totaal schaduwbankwezen **** 100% PM banken Nvt Bron: SEO Economisch Onderzoek o.b.v. door DNB beschikbaar gestelde (micro)data en Broos et al. (2012, p. 24); * bfi-aantallen en -balanstotalen hebben betrekking op 2010; ** = Broos et al. (2012, p. 24); ***dit getal is niet vergelijkbaar met eerder door DNB gerapporteerde bedragen over het balanstotaal van ofi s als gevolg van een afwijkende methode om standen weer te geven; in Broos et al. (2012) worden alleen de sectoren met een hoog schaduwbankgehalte meegenomen, waarbij men komt tot een balanstotaal van ongeveer 1000 miljard. In dit rapportdeel worden alle sectoren die aan de definitie voldoen meegenomen en wordt daarna separaat een risico-analyse opgesteld (zie hoofdstuk 4.3) zodat ook wijzigingen in het risicoprofiel in de tijd in beeld blijven.

19 DEELC SCHADUWBANKIEREN Economische functies Het schaduwbankwezen is door haar rol in de kredietcrisis de laatste jaren in een negatief daglicht komen te staan. Desalniettemin vervult het schaduwbankwezen een aantal belangrijke functies in het kader van financiële intermediatie. Drie veelgenoemde elementen in dit kader zijn het bieden van alternatieve financieringsmogelijkheden, zowel voor investeerders, kredietnemers als voor banken, het bieden van mogelijkheden voor risicomanagement en de verhoogde efficiëntie als gevolg van het schaduwbanksysteem. 3.1 Alternatieve financiering Voor investeerders Claessens et al. (2012) noemen securitisatie als één van de twee belangrijkste economische functies van het schaduwbankwezen. Via securitisatie worden leningen omgezet in kortlopende, relatief veilige en liquide beleggingsobjecten. Op deze manier wordt tegemoetgekomen aan de behoefte van (grote) bedrijven en asset managers die overtollige liquide middelen hebben en deze kort en tegen een laag risico willen wegzetten. Ook vanuit banken zelf was er behoefte aan dergelijke veilige activa, om te gebruiken in repo leningen. Het alternatief dat banken bieden, deposito s, heeft als nadeel dat de depositogarantie beperkt is tot een maximum dat veel te laag is voor grote beleggers. Hierdoor worden ze als minder veilig gezien. 375 De auteurs concluderen dat [g]iven their perceived safety, the safe tranches of securitized claims distributed through prime money funds became the next-best alternative to insured deposits before the crisis (Claessens et al., 2012, p.11) Voor kredietnemers Het schaduwbanksysteem biedt extra financieringsopties als aanvulling op het reguliere bankwezen. Dit leidt tot toenemende concurrentie en daarmee mogelijk tot lagere prijzen en efficiëntere kredietverlening (Comotto, 2012). Behalve het concurrentie-effect verschaft het hebben van alternatieve financieringsmethoden op zich toegevoegde waarde. Zo zijn schaduwbanken in veel gevallen in staat risicovollere leningen (de zogenaamde subprime leningen) te verstrekken aan klanten waarvoor bankfinanciering geen optie is. Pozsar et al. (2010) geven aan dat bepaalde creditcard- en autoleningen, maar ook diverse bedrijfstakken met relatief lage creditratings, traditioneel gezien hun financiering krijgen vanuit het schaduwbankwezen. Mits het risico van dit soort leningen correct ingeschat en ingeprijsd wordt, kan het verstrekken ervan leiden tot extra toegevoegde waarde in die sectoren. Deze toegevoegde waarde zou niet gerealiseerd zijn zonder de door het schaduwbankwezen gecreëerde financieringsalternatieven. 375 Zie ook de bespreking van geldmarktfondsen, in Bijlage D. 376 De auteurs noemen ook enkele risico s, waaronder: regulatory arbitrage, procycliciteit en het aanhouden van securitisaties door banken.

20 202 HOOFDSTUK Voor banken Banken hebben zelf, als kredietnemers, ook baat bij de ontwikkeling van het schaduwbankwezen. De Nederlandse spaarmarkt is relatief klein in verhouding tot de bancaire kredietverlening. 377 Dit betekent dat de banken naast deposito s en eigen kapitaal ook aangewezen zijn op andere financieringsbronnen. Door de alternatieve financieringsmethoden en investeringsproducten in het schaduwbankwezen zijn banken minder afhankelijk van deposito s als middel om zichzelf te financieren. Gesecuritiseerde producten zijn in het bijzonder van belang voor Nederlandse banken. Hiervoor zijn twee redenen te noemen. Ten eerste moeten banken kapitaal (i.c. eigen vermogen) aanhouden ten opzichte van hun activa om risico s te kunnen dragen, de zogenaamde solvabiliteitseisen in het kader van Basel III. 378 Tegenover een bepaald bedrag aan eigen vermogen, kan een bank dan ook maar een bepaalde hoeveelheid krediet verlenen. Via securitisatie kunnen banken eerder verstrekte kredieten van hun balans verwijderen, waardoor de activa afnemen en er dus ruimte ontstaat voor nieuwe kredietverlening. Dit kan worden gezien als een vorm van reguleringsarbitrage: regulering beperkt de kredietverlening door de banken, waardoor een deel van de kredietverlening plaats vindt via het schaduwbankwezen. Om dergelijke balansverkorting te realiseren moet er overigens wel aan bepaalde voorwaarden worden voldaan. Zo moet er voldoende risico worden overgedragen als onderdeel van de securitisatie. 379 Dit wordt getoetst door DNB. Als het risico niet voldoende afneemt, wordt de SPV meegeconsolideerd in de cijfers van de bank en vindt er dus geen balansverkorting plaats. Sinds de kredietcrisis is de vraag van beleggers naar risicovolle tranches afgenomen, waardoor banken deze delen veelal op hun balans houden en het moeilijker is om tot zogenaamde capital relief te komen. 380 Deze reden is de laatste jaren dan ook minder belangrijk geworden. Ten tweede kunnen banken zich via securitisaties financieren op basis van alternatieve beleggercategorieën. Via de SPV worden de activa gebundeld en omgezet in verhandelbaar schuldpapier. Het risico van het schuldpapier wordt bepaald door de activa, niet door de kredietkwaliteit van de bank. Op de kapitaalmarkt worden zo andere beleggers aangetrokken dan banken normaliter via unsecured funding zouden kunnen. 3.2 Risicomanagement Een belangrijk onderdeel van kredietintermediatie is het herverdelen van risico s op zo n manier dat ze terechtkomen bij diegene die de risico s wil dragen. Schaduwbanken dragen hieraan bij door de creatie van waardepapieren met verschillende risico s en looptijd (Noeth & Sengupta, 377 Waardoor een zogenaamde funding gap bestaat. Dit komt doordat Nederlandse particulieren veel sparen via verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen en de vraag naar hypotheken in Nederland tegelijkertijd relatief groot is als gevolg van de gunstige fiscale behandeling van hypotheekrente. Zie DNB (2010a). 378 Zie voor meer informatie over solvabiliteitseisen, Basel III en toezicht het Open Boek Toezicht van DNB, Als richtsnoer voor de toetsing aan dit principe geldt dat de proportie van het aan derden overgedragen kredietrisico ten minste evenredig is aan de proportionele reductie van de risicogewogen posten. (Staatscourant 2010). Kortom: de (relatieve) solvabiliteitsvrijval mag niet groter zijn dan de (relatieve) risico-overdracht. 380 Tijdens de interviews werd aangegeven dat balansverkorting met het oog op solvabiliteitseisen momenteel geen primair motief meer is voor securitisatie door banken.