Congres High Performance Workspace 22 september 2011

Transcriptie

1 u i t n o d i g i n g Congres High Performance Workspace 22 september 2011 Hoe maakt uw organisatie een flinke sprong vooruit? Daar hebben Saxion Kenniscentrum Business Development & Hospitality en draaijer+partners gezamenlijk onderzoek naar gedaan. Wij hebben onderzocht hoe een High Performance Workspace het functioneren van uw organisatie en medewerkers positief kan stimuleren. Nieuwsgierig? Wij organiseren een speciaal congres over dit onderwerp! Voor wie is het congres bedoeld? Overweegt uw organisatie over te gaan op Het Nieuwe Werken? Zit u nog in de plan- of ideeënfase, of bent u er misschien al aan begonnen? Dan is dit congres precies wat u nodig heeft. Wat levert het congres u op? De doordachte combinatie van theorie en praktijk reikt u concrete handvatten aan om uw eigen High Performance Workspace te creëren. Haal nieuwe ideeën uit de boeiende lezingen. Benut de workshops om alle theorie in praktijk te brengen. Grijp uw kans en laat u inspireren door docenten, onderzoekers, professionals en ervaringsdeskundigen! Wie, wat, wanneer en waar? Congres High Performance Workspace, georganiseerd door Saxion en draaijer+partners op donderdag 22 september 2011 van uur bij Saxion in Deventer. 1

2 Hoe vindt, bindt en behoudt u goed personeel? Vinden, binden en behouden van kwalitatief goed personeel wordt een steeds grotere uitdaging vanwege de vergrijzing in Nederland. Een aantrekkelijke werkomgeving is één van de factoren die hierop een positieve invloed kan uitoefenen. In dit kader valt al snel de term Het Nieuwe Werken. Maar wat houdt dit begrip precies in? Wanneer werkt u volgens Het Nieuwe Werken? En wat levert het uw organisatie en medewerkers op? Tot voor kort waren er geen duidelijke antwoorden op deze cruciale vragen. Veel organisaties weten niet wat de impact van de werkomgeving is op het functioneren van hun medewerkers, hun organisatie en de maatschappij. Dat is een gemiste kans. Daarom hebben Saxion en draaijer+partners deze impact in beeld willen brengen. Hiertoe hebben wij het onderzoek High Performance Workspace uitgevoerd. Saxion is een van de grootste hogescholen van Nederland, met een zeer uitgebreid onderwijsaanbod en samenwerkingsverbanden met bedrijven, instellingen en overheden. draaijer+partners is al sinds 1995 thuis in de wereld van gebied, gebouw en gebruik. Met de focus op de mens, waarbij het gebruik van gebieden en gebouwen centraal staat. Krachtenbundeling Saxion en draaijer+partners Saxion en draaijer+partners zijn een meerjarige samenwerking aangegaan. Samen doen wij onderzoek naar actuele huisvestingsvraagstukken. Hierbij zoeken wij oplossingen die waarde creëren voor het onderwijs én de adviseur én de markt. Win-win-win! Onze huidige onderzoekslijn focust op de werkomgeving van kantoorhoudende organisaties. Binnen onze onderzoeken werken professionele adviseurs van draaijer+partners samen met onderzoekers, master- en bachelorstudenten van Saxion. Eén van de belangrijke motoren achter de onderzoeken is het Saxion Kenniscentrum Business Development & Hospitality. Onderzoek High Performance Workspace Ons laatste onderzoek had als centrale vraag: Wat is de toegevoegde waarde van de High Performance Workspace voor kantoorhoudende organisaties en hun medewerkers in Nederland?. Dit onderzoek hebben wij onlangs afgesloten. Deze whitepaper geeft u een eerste beeld van de uitkomsten. Tijdens het congres High Performance Workspace presenteren wij deze resultaten, in combinatie met interessante spreekbeurten en workshops. 2

3 Van september 2011 tot en met augustus 2012 zullen wij vervolgonderzoek doen onder de titel Werkomgeving Hierbij kijken wij met name naar de impact van de toekomst op de behoefte en het aanbod van producten en diensten rondom de werkomgeving. Wat biedt deze whitepaper u? Met ons onderzoek hebben wij getracht een beeld te krijgen van de High Performance Workspace: van de voor- en nadelen, en de kosten en baten. Hiervoor hebben wij onderzoek gedaan bij organisaties die Het Nieuwe Werken al volledig hadden geïmplementeerd, of pas gedeeltelijk. Bij beide typen organisaties hebben wij zowel de beelden van het senior management als van facility managers in kaart gebracht. In deze whitepaper leest u onze bevindingen. Hiermee kan uw organisatie een gefundeerd besluit nemen op basis van een integrale benadering: een doortimmerde business case die veel verder gaat dan alleen de fysieke werkomgeving en de besparing op huisvestingskosten. De uitkomsten van ons onderzoek bieden aanbevelingen voor het creëren van een High Performance Workspace voor kantoorhoudende organisaties, voor aanbieders van werkomgevingen (intern en extern) en voor consultancyorganisaties. De exploitatiekosten van een gebouw bedragen al gauw een vijfvoud van de stichtingskosten (Wentzel e.a., 2004, p. 20). Hierdoor is het per definitie interessant om al bij de stichting van een gebouw te investeren in de performance ervan, als dit op termijn voordeel oplevert in de exploitatie. Naast de financiële opbrengsten moeten ook de maatschappelijke en milieuopbrengsten worden meegenomen. Uit het Nationaal onderzoek Het Nieuwe Werken 2009 (n=3.150), uitgevoerd door Kluwer, werden de volgende conclusies getrokken: Kenniswerkers zijn rijp voor Het Nieuwe Werken. Ze willen het graag, hun managers zijn er veelal toe bereid en ze beschikken over het nodige digitale gereedschap. Cultuurverandering binnen hun bedrijf is nog wel vaak noodzakelijk. Een goed doortimmerde business case zou de invoering van Het Nieuwe Werken vergemakkelijken. 3

4 Hoe is Het Nieuwe Werken ontstaan? Het Nieuwe Werken, ook wel slimmer werken genoemd, is een nieuwe visie op werken. Een visie waarin de medewerker centraal staat en de vrijheid heeft om te bepalen hoe hij werkt, waar hij werkt, wanneer hij werkt en met wie hij werkt. 1995: behoefte aan geïntegreerde werkomgeving Al in 1995 werd door Becker e.a. in een onderzoek gesproken van de behoefte aan een geïntegreerde werkomgeving, waarbij men tijd- en plaatsonafhankelijk kon werken onder de term integrated workplace strategy. De werkplek moet opnieuw worden uitgevonden. Hierbij gelden de volgende uitgangspunten: 1. De werkomgeving ondersteunt de bedrijfsprocessen. Daarom moet de werkomgeving continu worden afgestemd op de ontwikkelingen van die bedrijfsprocessen. 2. Werk hoeft niet alleen op het hoofdkantoor of op corporate kantoren te worden uitgevoerd. Werken kan ook plaatsvinden op satellietkantoren, bij de klant, onderweg of thuis. 3. De hoofdreden voor het samenkomen in kantoren is: informatie delen, in teams werken en één-op-ééncommunicatie. 4. Technologie moet medewerkers in staat stellen om plaats- en tijdonafhankelijk te werken: met mobiele hardware en gebruiksvriendelijke mogelijkheden om collega s of centrale databases te benaderen. 5. Management en medewerkers moeten worden opgeleid om plaats- en tijdonafhankelijk te werken. Essentieel zijn timemanagement, gebruik van nieuwe technologieën, het tijdig signaleren van problemen en het oplossen daarvan. 2000: kantoorinnovatie Rond 2000 was de term kantoorinnovatie in Nederland populair voor het meer integraal oplossen van huisvestingsvraagstukken. Een definitie van bijvoorbeeld Schütte e.a. (2002): kantoorinnovatie is het proces van herontwerp van de werkomgeving, als antwoord op de wijzigingen in de aard van de werkprocessen van organisaties. De wijzigingen hangen samen met de introductie van nieuwe technologieën, veranderende cultuurpatronen en andere externe factoren. Vanuit diverse ontwikkelingen van de werkomgeving in de afgelopen decennia is nu een volgende fase aangebroken. Binnen kantoorhoudende organisaties levert de virtuele werkomgeving een belangrijke bijdrage aan de resultaten van de medewerkers. Actuele en toekomstige trends De komende jaren krijgt Nederland te maken met belangrijke trends die grote invloed zullen hebben op onze manier van werken: 4

5 De internationalisering zet door. Machtsverhoudingen veranderen. Het zwaartepunt van de wereldeconomie verschuift; Europa wordt een kenniseconomie, waardoor het aantal kenniswerkers aanzienlijk stijgt. Innovatie wordt het concurrentiewapen, waardoor vernieuwing, hoogwaardige kennis en een hoge productiviteit steeds meer aandacht vergen. Vergrijzing: het tekort aan gekwalificeerd personeel neemt toe. Mensen zijn mondiger en weerbaarder geworden. Werknemers hebben behoefte aan eigen verantwoordelijkheid en maatwerk. Maatschappelijk verantwoord ondernemen zal een steeds grotere rol spelen. Toenemende leegstand van kantoorgebouwen. Al deze veranderingen zorgen ervoor dat mensen op andere, nieuwe en/of vaak betere manieren kunnen werken. Maar ze brengen ook nieuwe uitdagingen met zich mee: een stortvloed aan informatie, een constante vraag om aandacht, nieuwe vaardigheden die mensen zich eigen moeten maken en een niet-aflatende druk om de productiviteit te verhogen. Nieuwe werkvormen in een stroomversnelling Als reactie hierop zijn nieuwe vormen van werken in een stroomversnelling terechtgekomen. Belangrijke principes die hierbij worden gehanteerd zijn: 1. Flexibele arbeidsrelaties. 2. Kennis altijd en overal beschikbaar. 3. Managen op resultaat. 4. Tijd- en plaatsonafhankelijk werken. Binnen deze principes geldt dat het altijd en overal beschikbaar zijn van kennis een kritische succesfactor is voor tijd- en plaatsonafhankelijk werken. Het gevolg van tijd- en plaatsonafhankelijk werken is dat er moet worden gemanaged op basis van resultaat. Tegelijkertijd is managen op resultaat een kritische succesfactor voor het werken op basis van flexibele arbeidsrelaties. Kortom, als u de transitie maakt van een traditionele werkomgeving naar nieuwe werkvormen, moet u niet alleen Als informatie altijd en overal beschikbaar is, is tijd- en plaatsonafhankelijk werken mogelijk. Dit vraagt om outputgestuurd managen. Die managementstijl maakt vervolgens flexibele arbeidsrelaties mogelijk. rekening houden met uw fysieke omgeving en het verandermanagement. U moet in uw planning ook heel bewust rekening houden met de hiervoor genoemde voorwaarden en volgorde: - éérst kennis ontsluiten en outputgestuurd managen introduceren; - dán pas oplossingen bedenken voor de fysieke werkomgeving, zowel binnen als buiten uw eigen kantoorpanden. 5

6 Hoe voegt uw werkomgeving waarde toe? Niemand heeft een antwoord op wat Het Nieuwe Werken precies is. Bovendien wordt het begrip in de beeldvorming meer als doel dan als middel gebruikt. Wanneer werkt u volgens Het Nieuwe Werken? En wat levert het uw organisatie en medewerkers op? In ons onderzoek hebben wij de toegevoegde waarde van uw werkomgeving in beeld gebracht. N.B. In ons onderzoek hebben wij het bewust niet over Het Nieuwe Werken. Er kan al snel verwarring ontstaan over het begrip zelf en over het feit dat Het Nieuwe Werken niet per definitie hoeft te leiden tot een beter presterende werkomgeving. Daarom hanteren wij in ons onderzoek de term High Performance Workspace, een term die bovendien ook internationaal toepasbaar is. Heeft u inzicht in de performance van uw werkomgeving? In de ideale situatie sluit uw werkplek optimaal aan bij de wensen van zowel de organisatie als de gebruiker. Maar wat houdt optimaal aansluiten precies in? Het inzichtelijk maken van de performance van de werkomgeving in ons onderzoek bleek lastiger dan verwacht. Organisaties voeren namelijk heel weinig metingen uit. Meestal betreffen die alleen vierkante meters en werkplekken. Gegevens over het aantal medewerkers, fte s, ziekteverzuim en personeelsverloop waren volgens de ondervraagden vaak niet of nauwelijks beschikbaar. Informatie over energiebesparing, reisbewegingen en medewerkertevredenheid was helemaal niet voorhanden. Organisaties vinden het kennelijk onvoldoende noodzakelijk om dergelijke gegevens te inventariseren. Meestal hoeven ze niet gerapporteerd te worden, dus worden ze ook niet gemeten. Ons onderzoek kreeg daardoor twee doelen. Allereerst wilden wij inzichtelijk maken op welke manier de werkomgeving waarde kan toevoegen aan organisaties en hun medewerkers. Daarnaast wilden wij een tool opleveren die de performance van de werkomgeving in beeld kan brengen. Hoe kan uw werkomgeving waarde toevoegen aan uw organisatie en medewerkers? Hoe meet u de performance van uw werkomgeving? Kent u de toegevoegde waarde van uw werkomgeving? Uw fysieke werkomgeving speelt een kritische rol voor het langetermijnsucces van uw organisatie. Uw werkomgeving beïnvloedt namelijk onder meer uw kosten, uw productiviteit en uw aantrekkelijkheid voor kwalitatief goede medewerkers. Daarnaast heeft een continu veranderende organisatie behoefte aan flexibele huisvesting, met gebruikergerichte oplossingen en beheersbare kosten. Het aantal kenniswerkers binnen kantooromgevingen neemt enorm toe. Zij voeren een grote verscheidenheid aan taken uit, zoals concentratiewerk, overleg, schrijven van rapporten, enzovoort. Hierbij is het van groot belang dat communicatie en samenwerking mogelijk is wanneer nodig. Slecht ontworpen werkomgevingen en/of achterstallig onderhoud aan de werkomgeving leiden volgens hen tot verborgen kosten zoals ziekteverzuim, verslechterde arbeidsmoraal, en daling van de arbeidskwaliteit en -kwantiteit. 6

7 Draagt uw werkomgeving bij aan uw winstgevendheid? Uw organisatieperformance is opgebouwd uit uw productiviteit en uw winstgevendheid. Bij kantoorhoudende organisaties is de winstgevendheid beter hard te maken dan de productiviteit, omdat winstgevendheid wordt uitgedrukt in euro s. Aspecten van uw werkomgeving kunnen een directe invloed hebben op de euro s binnen uw organisatie. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het aantal meters kantoorruimte en de kwaliteit van uw werkomgeving. De uitdaging is om uw investering in de werkomgeving, plus het effect daarvan op de performance van uw organisatie en de individuele medewerker, uit te drukken in een business case. Als aanvulling kan worden bekeken of u ook op maatschappelijk niveau rendement behaalt. Op basis van verschillende onderzoeken kunnen we stellen dat uw werkomgeving waarde kan toevoegen aan uw organisatie op de volgende tien aspecten: 1. lagere huisvestingskosten; 2. grotere productie; 3. beheersbaar risico; 4. grotere financieringsmogelijkheden; 5. grotere flexibiliteit; 6. betere cultuur; 7. ondersteunen of uitdragen van imago; 8. stimulans voor innovatie; 9. hogere satisfactie; 10. grotere duurzaamheid. Wat is de impact van uw fysieke werkomgeving? Uw fysieke werkomgeving heeft impact op uw werknemers. De belangrijkste aspecten daarbij zijn: 1. functionaliteit en comfort van de werkplek; 2. binnenklimaat, verlichting en akoestiek; 3. concentratiemogelijkheden; 4. bereikbaarheid van het gebouw; 5. communicatiemogelijkheden en sociale interactie. Wat is de maatschappelijke waarde van uw werkomgeving? Uw werkomgeving kan niet alleen waarde toevoegen op het niveau van organisatie en medewerker, maar ook op maatschappelijk niveau. Als de performance van uw werkomgeving bijdraagt aan uw productiviteit, ondersteunt dit toekomstige veranderingen op de arbeidsmarkt. Door meer flexibiliteit te creëren ontstaan multifunctionele gebouwen. Deze gaan leegstand tegen en ondersteunen bovendien innovatie (passend bij de doelstellingen van Nederland als kenniseconomie). Ook op het gebied van duurzaamheid kan de werkomgeving een bijdrage leveren. Minder behoefte aan vierkante meters en minder reisbewegingen leiden namelijk tot CO2-reductie. 7

8 Het succes van Het Nieuwe Werken hangt veelal af van de nauwe samenwerking tussen HRM, ICT en FM. Zonder ICT zijn er binnen Het Nieuwe Werken geen innovatieve softwaretools en informatiesystemen beschikbaar om plaats- en tijdonafhankelijk te kunnen werken. Zonder FM kunnen er geen passende werkplekken voor de uiteenlopende werkactiviteiten worden ontwikkeld. Zonder HRM kan de cultuuromslag niet plaatsvinden, worden er geen workshops ontwikkeld om medewerkers bewust te maken van de organisatieverandering en is er geen advies op het gebied van arbowetgeving. Uit onderzoek blijkt dat het succes van Het Nieuwe Werken veelal afhangt van nauwe samenwerking tussen HRM, ICT en FM. Organisaties zijn zich hiervan bewust. Zij kennen het belang van integraal ontwerpen bij een organisatieverandering als Het Nieuwe Werken. Daarom stellen zij een programmateam op waarin HRM, ICT en FM vertegenwoordigd zijn. 8

9 Hoe meet u in vijf minuten de performance van uw werkomgeving? De koppeling tussen uw werkomgeving en uw organisatieperformance is lastig te meten. Het is namelijk moeilijk om een werkomgevingaspect te filteren uit uw totale organisatie en dit direct te verbinden aan uw organisatieperformance (De Vries e.a., 2008). Het onderzoek door Saxion en draaijer+partners heeft een instrument opgeleverd wat deze koppeling wél objectief meetbaar maakt: de Werkomgeving Prestatie Meter (WPM). Flexibiliteit en kostenbesparing worden op dit moment als het belangrijkste beoordeeld binnen de WPM, maar dit betekent niet dat iedereen daar op dit moment ook het hoogste op scoort. Vanuit het gemiddelde belang wordt de drempelwaarde voor medium en high performance vastgesteld. Werkomgeving Prestatie Meter: direct inzetbaar, concreet en actueel meetinstrument Voor de WPM zijn de prestatie-indicatoren van de werkplek vertaald naar meetinstrumenten. Wij hebben een quick scan ontwikkeld die u in vijf minuten globaal inzicht geeft in de plussen en minnen van uw werkomgeving. De uitkomsten vormen input voor adviseurs. Hiermee kunnen zij potentiële verbeteringen opsporen, rekening houdend met uw ambities. Ons lopende onderzoek werkomgeving 2020 (afronding in augustus 2012) geeft hierin verdieping. De WPM onderscheidt zich doordat er een prestatie aan is gekoppeld. De WPM is niet trendgevoelig. De meter houdt rekening met ontwikkelingen die in de werkomgeving kunnen plaatsvinden. Daarom hebben wij gekozen voor een tool die jaarlijks wordt gesynchroniseerd met de actuele ontwikkelingen. U kunt dus elk jaar uw vooruitgang en resultaten onderzoeken en rapporteren. Met de resultaten wordt zichtbaar wat uw kantoororganisatie dat jaar belangrijk vindt voor de werkomgeving. Bij organisaties die onze scan hebben ingevuld scoren momenteel duurzaamheid en flexibiliteit het hoogst. In tijden van hoogconjunctuur nemen naar verwachting imago en comfort van de werkplek een belangrijkere plaats in. De pijlers van de WPM schuiven dus mee met het tijdsbeeld. Daardoor heeft u als organisatie elk jaar een goede benchmark om te bepalen hoe uw werkomgeving zich verhoudt tot de gemiddelde performance. 9

10 Hoe werkt u met de WPM? De WPM is opgebouwd uit zes pijlers: flexibiliteit, duurzaamheid, kostenbesparing, productiviteit, imago en gezondheid & comfort van werknemers. Bij de quick scan beantwoordt u over deze onderdelen achttien vragen, veelal in de vorm van stellingen. Voor het onderdeel Flexibiliteit stelt de scan u bijvoorbeeld de volgende vraag: Hoeveel dagen per week is het mogelijk op andere plekken dan op kantoor te werken? Als u twee dagen of meer invult, verdient u vier punten. Als u nul noteert, blijft u puntloos. Wilt u weten wat de Workspace Performance Meter voor uw organisatie kan betekenen? Neem dan contact op met de adviseurs van draaijer+partners. Waar streeft u naar? Het is een utopie te veronderstellen dat organisaties op alle onderdelen van de WPM maximaal zullen scoren. Niet elke organisatie hoeft high performance na te streven. Het is maar net waarvoor u als organisatie kiest. Wilt u besparen op huisvesting? Of wilt u daarin juist investeren: om medewerkers tevreden te stellen en gemakkelijker nieuwe talentvolle mensen binnen te halen? Overigens blijkt de top vijf van werkgevers wel in te zetten op een zo hoog mogelijke score op alle onderdelen van de WPM. Zij kiezen niet voor kostenbesparing of duurzaamheid, maar slagen er kennelijk in om de high performance over een breed front te managen. Optimaliseren van de werkplek is van het grootste belang. Vergrijzing, leegstandsproblematiek: allerlei actuele thema s komen in de werkplekomgeving samen. Slechts één van de zes organisaties die hebben deelgenomen aan ons onderzoek naar de WPM kwam in aanmerking voor het predikaat High Performance Workspace. Er is dus nog veel ruimte voor verdere optimalisatie. 10

11 Conclusie: optimaliseer uw werkomgeving! Ons onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat het optimaliseren van uw werkomgeving invloed heeft op zowel uw organisatie, uw medewerkers als de maatschappij. Ook is duidelijk geworden dat u meer winst kunt behalen als uw afdelingen FM, HRM en ICT uw werkomgeving integraal benaderen. Wilt u uw werkomgeving optimaliseren tot een High Performance Workspace? Dan moet u een bedrijfskundige invalshoek kiezen bij de uitwerking, vanwege de complexe samenhang van factoren en actoren. U moet uw ontwerpproces zien als een transformatieproces. Hierbij maakt u keuzes op basis van uw organisatiewensen en eisen en uw randvoorwaarden. Zo komt u tot een oplossingsmodel voor uw werkomgeving; een model dat uw bedrijfsdoelen en daarmee uw strategie ondersteunt. Herhuisvesting is dé kans om uw werkomgeving te optimaliseren Heeft u plannen voor herhuisvesting? Dan is het van groot belang dat u bij de planning rekening houdt met alle principes voor nieuwe werkvormen en de volgordelijkheid daarvan. Want de keuzes rond de fysieke werkomgeving die u in de definitiefase maakt, zijn bepalend voor de uiteindelijke peformance van uw werkomgeving. Met de door ons ontwikkelde Werkomgeving Prestatie Meter kunt u in korte tijd een beeld krijgen van de performance van uw werkomgeving. Wilt u naar aanleiding van de uitkomsten daadwerkelijk aan de slag met het optimaliseren van uw werkomgeving? Dan kan een consultant binnen korte tijd inzichtelijk maken op welke wijze waarde kan worden toegevoegd aan uw organisatie, dankzij onze methode. 11

12 Hoe creëert u een High Performance Workspace? In deze whitepaper leest u hoe u de performance van uw werkomgeving kunt optimaliseren. En ook: welke positieve effecten dit met zich meebrengt voor uw organisatie, uw medewerkers en de maatschappij. Deze whitepaper is gebaseerd op een onderzoek naar High Performance Workspace, uitgevoerd door Saxion en draaijer+partners. Congres High Performance Workspace draaijer+partners en Saxion zullen de uitkomsten van hun onderzoek naar de business case van de werkomgeving uitgebreid presenteren tijdens een speciaal congres over dit onderwerp: Congres High Performance Workspace op 22 september 2011 in Deventer (bij Saxion) Meld u aan via Meer weten? Neem contact op met m.sotthewes@draaijerpartners.nl of via Over draaijer+partners draaijer+partners is al sinds 1995 thuis in de wereld van gebied, gebouw en gebruik. Voor ons is dit allereerst een wereld van mensen en dan pas van stenen. Daarom stellen wij het gebruik van gebieden en gebouwen centraal. Daar ligt onze focus, van begin tot eind. Maar wel met beide benen op de grond; onze adviezen zijn concreet en uitvoerbaar. Vanuit onze vestigingen in Bunnik en Groningen werken 75 adviseurs en managers voor opdrachtgevers in heel Nederland. Over Saxion Met vestigingen in Deventer, Enschede en Apeldoorn en ruim studenten is Saxion een van de grootste hogescholen van Nederland. Wij bieden een zeer uitgebreid assortiment opleidingen en een groot aantal bijzondere afstudeerrichtingen of specialisaties, nationaal en internationaal. Saxion heeft samenwerkingsverbanden met bedrijven, instellingen en overheden die resulteren in onderwijs dat nauw aansluit op de beroepspraktijk. Daarnaast ontwikkelen wij momenteel een breed programma voor toegepast onderzoek. 12