Woordenschat en ICT in het basisonderwijs

Transcriptie

1 Woordenschat en ICT in het basisonderwijs Vocabulary education and ICT in primaryschool Ellis Regts Studentnummer In opdracht van o.b.s. de Zandloper Alkmaar, 7 juli 2012 Opleiding tot Leraar Basisonderwijs Hogeschool Inholland Domein Onderwijs, Leren en Levensbeschouwing Bachelor Thesis Rapportage van een afstudeeronderzoek, uitgevoerd in het kader van het behalen van de titel Bachelor of Education

2 Woordenschat en ICT in het basisonderwijs Vocabulary education and ICT in primaryschool Basisgegevens student Titel Naam Woordenschat en ICT in het basisonderwijs Vocabulary education and ICT in primaryschool Ellis Regts Studentnummer Afstudeerdatum 7 juli 2012 Naam opleiding en variant Opleiding tot Leraar Basisonderwijs Hogeschool Inholland Domein Onderwijs, Leren en Levensbeschouwing Locatie Alkmaar Februari Deeltijd 5 Bachelor Thesis Rapportage van een afstudeeronderzoek, uitgevoerd in het kader van het behalen van de titel Bachelor of Education Docent onderzoeksatelier Rob Bartels Begeleider afstudeeronderzoek Wytzke van der Leij Basisgegevens opdrachtgever Naam o.b.s. de Zandloper Adres Schoolstraat 15 Postcode en plaats 1831 CC Koedijk Telefoonnummer Naam contactpersoon Stéphanie Snijders Woordenschat en ICT in het basisonderwijs

3 Inhoud Voorwoord 2 Samenvatting 3 1 Inleiding Aanleiding Opdrachtgever Vooronderzoek en afbakening Probleemstelling 7 2 Onderzoek Onderzoekstype Onderzoeksmethode Dataverzameling 10 3 Het woordenschatonderwijs Inleiding Kerndoelen Leerlijnen Tussendoelen Woordenschat in het onderwijs Risicogroep Woordenschat op de basisschool Woordenschat in de bovenbouw Woordenschatonderwijs en de leerkracht Mijn visie 25 4 Woordenschatmethode Inleiding De leeromgeving, de leeractiviteiten en de docentrollen Taal actief Woordenschat - Uitgeverij Malmberg 32 5 Woordenschatonderwijs op de onderzoekslocatie Openbare basisschool De Zandloper Visie van obs De Zandloper op taal- en woordenschatonderwijs Visie van obs De Zandloper op ICT 36 6 Praktijkonderzoek Observatie en vragenlijst ten aanzien van het woordenschatonderwijs Samenvatting 38 7 ICT, route en routines Inleiding Het aanbieden van woordenschatonderwijs Handleiding Woordenschat en ICT 43 8 Reflectie Discussie Evaluatie op het onderzoek 51 Bronnen 53 Bijlagen 56 Woordenschat en ICT in het basisonderwijs

4 Voorwoord Gedurende mijn stages kreeg ik steeds meer het idee dat er in het onderwijs nog veel te winnen valt op het gebied van ICT gebruik. Mijn interesse in ICT is groot en digitaal creëren vind ik erg leuk. Tegenwoordig vinden steeds meer sociale contacten plaats via sociale media. Niet alleen volwassenen bewegen zich via het sociale netwerk, ook steeds meer kinderen maken gebruik van nieuwe communicatiemiddelen. Omdat taal hierbij een belangrijke rol vervult, tenslotte is taal een belangrijke manier om te kunnen communiceren, is het van groot belang je als leerkracht te richten op de juiste en meest efficiënte manier om taal aan te bieden én daarbij mee te gaan met de tijd. Door mijn onderzoek te richten op het woordenschatonderwijs op basisschool De Zandloper te Koedijk en het gebruik van ICT daarbij kon ik zodoende een interessant onderzoek opzetten. Woord van dank Graag wil ik als eerste groep 6 van obs de Zandloper bedanken. Zonder hun eerlijkheid, enthousiasme en inzet zou dit rapport niet tot stand gekomen zijn. Verder bedank ik mijn collega s en met name Stéphanie Snijders en Piet de Ruiter van obs de Zandloper voor de mogelijkheid die zij mij boden om mijn afstudeeronderzoek op hun school uit te voeren. Speciaal wil ik graag Wytzke van der Leij en Rob Bartels van Hogeschool InHolland bedanken. Wytzke vanwege haar enthousiasme en begeleiding van bij het schrijven van dit rapport en Rob vanwege zijn vertrouwen en aanmoediging tijdens het laatste gedeelte van mijn studie. Mede dankzij hen voelde ik dat het me zou gaan lukken. Als laatste wil ik mijn gezin bedanken voor hun steun en geduld. Gedurende mijn studie kon ik hen op bepaalde momenten weinig aandacht geven. Gelukkig bleven zij mij altijd steunen en gaven zij mij de kans, tijd en ruimte deze studie af te ronden. Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 2

5 Samenvatting Dit rapport bevat een onderzoek naar een antwoord op de vraag: Hoe kunnen op basisschool de Zandloper de digitale leermiddelen zo worden ingezet dat het onderwijs op het gebied van woordenschat in de midden- en bovenbouw op een doeltreffender manier kan worden aangeboden? Dit onderzoek gaat in op een aantal deelvragen, die aan de hand van literatuur- en praktijkonderzoek worden beantwoord. Het antwoord wordt uiteindelijk geformuleerd in de vorm van een handleiding en een handelingsprotocol. Het onderzoek is een kwalitatief onderzoek, kleinschalig en vormgegeven aan de hand van geschreven teksten. Het rapport is een uiteenzetting van het Woordenschatonderwijs. Waarbij allereerst onderzocht is hoe de kerndoelen, leerlijnen en tussendoelen het woordenschatonderwijs op de basisschool worden vormgegeven. Daarnaast is onderzocht en weergegeven waaraan goed woordenschatonderwijs moet voldoen. Welke onderdelen belangrijk zijn om tot het goed aanbieden van nieuwe woorden en begrippen te komen. Door mijn specialisatie voor het oudere kind heeft mijn onderzoek zich gericht op de bovenbouw. De specificaties voor het woordenschatonderwijs in de bovenbouw worden dan ook apart genoemd. Hierna wordt antwoord gegeven op de vraag, waarom het van belang is om op de onderzoekslocatie het woordenschatonderwijs te verbeteren. Hieruit komt naar voren dat er een risicogroep aanwezig is op De Zandloper. Deze groep heeft een relatief kleine woordenschat. Aan de hand van het curriculaire spinnenweb van SLO (Akker, Boer, Kuiper, Letschert, & Thijs, 2009) worden de drie hoofdpunten waaraan het woordenschatonderwijs op de onderzoekslocatie aandacht zal moeten gaan besteden extra uitgelicht. Te weten de leeromgeving, de leeractiviteiten en de docentrollen. Omdat het spinnenweb uit balans zal raken zodra er aan die drie punten wordt getrokken, is ook het punt tijd onderzocht. Deze drie hoofdpunten gaven een duidelijk uitgangspunt voor het praktijkonderzoek. Met dit onderzoek wil ik aantonen dat met het inzetten van ICT het woordenschatonderwijs doeltreffender kan worden aangeboden. Daarvoor zijn de kerndoelen, leerlijnen en tussendoelen van ICT onderzocht. Die zijn niet aanwezig, in zoverre dat ICT geen doel op zich is, maar een middel om tot beter onderwijs te kunnen komen. Een uiteenzetting van wenselijke digitale middelen in de klas is daarom wel vermeld. In het praktijkonderzoek wordt op de onderzoekslocatie, obs De Zandloper te Koedijk, gekeken hoe het woordenschatonderwijs op dit ogenblik wordt vormgegeven. Welke methode wordt gebruikt en hoe wordt die ingezet. Door middel van observaties van het woordenschatonderwijs in de drie bovenbouwgroepen op de onderzoeklocatie en de verwerking van de vragenlijsten van de desbetreffende leerkrachten wordt een samenvatting gegeven van de knelpunten in het woordenschatonderwijs op De Zandloper, met de nadruk op de drie hoofdpunten: de leeromgeving, de leeractiviteiten en de docentrollen. Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 3

6 Aan de hand van mijn visie op ICT en woordenschatonderwijs heb ik een handleiding en een handelingsprotocol kunnen opstellen waarmee de leerkrachten op De Zandloper hun woordenschatonderwijs doeltreffender kunnen aanbieden. Teneinde de woordenschat van de leerlingen te verbeteren en te verdiepen en een diepere woordkennis te creëren. Het handelingsprotocol kort uiteengezet, bevat de volgende aanbevelingen: Woordselectie Kies voor elk lesmoment vier of vijf woorden uit de lijst van de taalmethode. Kies alleen woorden die kinderen nog niet kennen en wel moeten leren en met de gedachte aan netwerkopbouw. Kies uit op: nut, frequentie, spreiding en relevante context. Zoek hierbij relevante filmpjes of afbeeldingen uit een (online) beeldbank. Voorbewerken Een (korte) introductie van het thema. Maak hierbij gebruik van de taalmethode. Semantiseren Het gaat om een korte, krachtige, heldere, betekenisuitleg waarin de drie uitjes (uitbeelden, uitleggen en uitbreiden) samenvallen. Ondersteund met afbeeldingen, filmpjes en plaatjes. Zet nu ook verschillende woordspelletjes (routines) in. Consolideren Verwerking van de oefeningen uit het werkboek woordenschat, twee keer per week. Zet routines in. Controleren De toetsen van de methode voldoen om de kennis van de leerlingen voldoende te controleren. En kunnen nu ook ingezet worden. Het handelingsprotocol is een digitaal document waarmee de leerkrachten direct aan het werk kunnen. Er staan handige links in naar beeldbanken, filmpjes, routines en andere grafische modellen welke goed zijn in te zetten bij het vormgeven van de lessen en het aanbieden van nieuwe woorden en begrippen. Eindconclusie Uit het onderzoek kan geconcludeerd worden dat het woordenschatonderwijs op obs De Zandloper doeltreffender kan worden aangeboden met behulp van het inzetten van digitale middelen. Aan de hand van een handelingsprotocol kunnen de leerkrachten nieuwe woorden en begrippen aanbieden en zullen deze woorden en begrippen diepere betekenis- en hiërarchische relaties aangaan omdat een kind een woord nu eenmaal beter onthoudt als het wordt aangeboden met een afbeelding of filmpje. Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 4

7 Voor vervolgonderzoek wordt aanbevolen te onderzoeken welke mogelijkheden er zijn om op obs De Zandloper een nieuwe woordenschatmethode binnen de huidige taalmethode aan te schaffen, waarbij het digitale aanbod is geïntegreerd. Of te kijken welke geheel nieuwe taalmethode met woordenschat beter aansluit bij de wensen van de leerkrachten en de behoeften van de leerlingen. Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 5

8 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Tegenwoordig vinden de sociale contacten van veel volwassenen plaats via sociale media. Maar niet alleen volwassenen bewegen zich via het sociale netwerk, ook steeds meer kinderen maken gebruik van nieuwe communicatiemiddelen. Wij als leerkracht hebben de taak de leerlingen zo goed mogelijk voor te bereiden op hun toekomst. Er mag dan ook van ons worden verwacht dat wij ons zo goed mogelijk in kunnen leven in die toekomst van onze leerlingen. We zullen met de tijd mee moeten gaan en zo ook met de ontwikkelingen die daarbij horen. Zelf kom ik uit de grafische industrie en heb veel ervaring met computers en verschillende softwareprogramma s. Ik vind het elke keer weer een uitdaging nieuwe software, nieuwe middelen en nieuwe methoden te onderzoeken en uit te proberen. Een spannende speurtocht naar mogelijkheden en vernieuwingen die het werk verbeteren, uitbreiden en vergemakkelijken. Zo zie ik dat ook met nieuwe media op scholen. Alleen door het te proberen en toe te passen kun je vooruitgang boeken. Naar aanleiding van mijn stageperiode, bij één van de twee ICT-coördinatoren op openbare basisschool De Zandloper te Koedijk, ontstond er tijdens het volgen van de minor ICT een idee voor mijn afstudeeronderzoek. Mijn mentor gaf aan dat ze het fijn zou vinden als ik onderzoek zou doen naar de inzetbaarheid van ICT binnen de school. Samen hebben we daarna de onderzoeksvraag geformuleerd. Ik ben qua ICT-gebruik in het onderwijs verder dan de meeste leerkrachten. Omdat ik tijdens deze periode in verschillende groepen ICT-opdrachten heb uitgevoerd, werden mijn collega s nieuwsgierig naar de verschillende toepassingen van het digibord en de inzet van overige digitale middelen in de klas. Hun nieuwsgierigheid werd nog groter nadat ik mijn digitale etalage * tijdens een eindpresentatie aan de leerkrachten liet zien. Door mijn werk als grafisch vormgever heb ik veel met computers te maken en ben ik niet bang verschillende mogelijkheden uit te proberen. Ik ontwerp en geef vorm aan een diversiteit van producten en werk dagelijks met verschillende programma s. Mijn interesse in ICT is groot en creëren/ontwerpen is elke keer weer mijn drijfveer. Om te kunnen communiceren is taal is een belangrijk middel. Daarom is het van groot belang met de tijd mee te gaan en je als leerkracht te richten op de juiste en meest efficiënte manier om taal aan te bieden. Omdat woordenschat een centrale rol inneemt in het taalonderwijs is het van groot belang hier voldoende aandacht aan te besteden binnen het onderwijs. * Mijn digitale etalage is een digitale uitstalling van de opdrachten die ik voor mijn minor ICT heb uitgevoerd met de leerlingen van basisschool de Zandloper. Tevens staan er opdrachten op die ik samen met mijn medestudenten heb volbracht tijdens deze ICT-minor. Zie Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 6

9 1.2 Opdrachtgever Openbare basisschool De Zandloper is van origine een dorpsschool. Nog steeds is de sfeer van een dorpsschool duidelijk merkbaar. De Zandloper is echter ook een moderne school, met in alle groepen een digitaal schoolbord en ze maken gebruik van de modernste lesmethodes. De didactische werkwijze op de Zandloper streeft er naar kinderen zelfstandig te laten werken en zich verantwoordelijk te laten voelen voor hun eigen werk. Zelfstandig werken (GIP-model) is een vast onderdeel in het weekprogramma. Kleuters leren op de Zandloper al doende tijdens hun spel. De school speelt daarop in door ervoor te zorgen dat er veel materiaal aanwezig is waarvan kleuters kunnen leren. Door met de kinderen te praten over allerlei onderwerpen, leren ze veel nieuwe woorden en leren ze deze goed uit te spreken. Dat is belangrijk als voorbereiding voor het lees- en taalonderwijs. De school probeert zoveel mogelijk rond thema s te werken die de leerlingen aanspreken. Het voorbereidend lezen en schrijven is hierin een kernactiviteit. Om de onderwijsontwikkelingen te kunnen blijven volgen, zullen methodes continu ververst worden. De rol van de leerkracht is daarbij veranderd van docerend naar steeds meer begeleidend. (schoolgids obs de Zandloper, 2011) 1.3 Vooronderzoek en afbakening Om taalvaardig te zijn is het belangrijk om voldoende beheersing van woorden te hebben. Men heeft tenslotte woorden nodig om te kunnen communiceren. Het is fijn om gedachten en ideeën over te kunnen brengen. Ook kennis over de betekenis van woorden en hoe je woorden moet gebruiken is van groot belang. Als je woorden niet op hun juiste waarde kunt schatten en er niet de juiste betekenis aan kunt geven, kunnen er vreemde zinnen ontstaan en bestaat de kans niet (goed) begrepen te worden, om dus geschreven en gesproken taal te begrijpen is woordenschat ontzettend belangrijk: woordenschat is een belangrijk onderdeel van tekstbegrip. Gebleken is dat één van de belangrijkste oorzaken van taalachterstand bij kinderen een te beperkte Nederlandse woordenschat is. Dit zijn over het algemeen allochtone kinderen, dialect sprekende kinderen, kinderen uit een taalarm thuismilieu of kinderen met een vertraagde taalontwikkeling. (Huizinga, 2005) 1.4 Probleemstelling De leerkrachten van de bovenbouw op mijn onderzoekslocatie ondervinden over het algemeen een kleine woordenschat bij hun leerlingen en vragen zich af of het woordenschatonderwijs wel voldoende aandacht krijgt. Het woordenschatonderwijs wordt twee keer per week aangeboden. Er zijn op school geen woordklappers aanwezig die elk thema ondersteunen. Er wordt alleen gebruik gemaakt van de werkboekjes van de methode, waarbij de leerkrachten zelf de woorden moeten uitleggen. Deze lessen sluiten overigens wel aan bij de taalmethode. De leerlingen ondervinden de woordenschatles als taalles en lijken weinig beleving te hebben bij de nieuw aan te leren woorden. De oefeningen worden netjes gemaakt, maar bieden op de manier waarop ze worden aangeboden weinig uitdaging. Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 7

10 Ik onderzoek welke mogelijkheden er gecreëerd kunnen worden om het woordenschatonderwijs op openbare basisschool de Zandloper zo aan te bieden, dat er zowel bij de leerkrachten als bij de leerlingen meer betrokkenheid bij het woordenschatonderwijs ontstaat, teneinde het woordenschatonderwijs doeltreffender te kunnen aanbieden. 1.5 Vraagstelling Naar aanleiding van de probleemstelling is er een onderzoeksvraag geformuleerd. De deelvragen zullen de weg aangeven die gevolgd zal worden naar het antwoord op de geformuleerde probleemstelling Hoofdvraag Hoe kunnen op basisschool de Zandloper de digitale leermiddelen zo worden ingezet dat het onderwijs op het gebied van woordenschat in de midden- en bovenbouw op een doeltreffender manier kan worden aangeboden? Deelvragen Om antwoord te kunnen geven op de hoofdvraag, worden de volgende deelvragen onderzocht: Deelvragen: theorie 1) Wat is woordenschatonderwijs? a. Hoe zijn de kerndoelen en tussendoelen van woordenschatonderwijs geformuleerd? b. Wat is de rol van het woordenschatonderwijs in het totale taalonderwijs? c. Wat houdt woordenschatonderwijs precies in specifiek voor de bovenbouw? d. Welke handelingsadviezen worden beschreven bij het aanleren van nieuwe woorden? e. Zijn er goed aansluitende digitale programma s bij woordenschatmethodes? Deelvragen: praktijk 2) Welke woordenschatmethode hanteert obs de Zandloper? a. Hoe wordt die methode nageleefd en wat kan worden veranderd? b. Wat schrijft de handleiding van de desbetreffende methode voor over het aanbod van woordenschatonderwijs? c. Welke positie neemt het woordenschatonderwijs in het weekprogramma in? d. Hoe wordt het woordenschatonderwijs onderwezen? 3) Hoe kan een digitale werkomgeving de leerlingen zo motiveren, dat ze bewust kiezen om tot woordleerstrategieën over te gaan? a. Welke vaardigheden moeten de leerkrachten van de Zandloper worden aangeleerd om nieuwe media te kunnen inzetten? b. Hoe kunnen de leerkrachten op de Zandloper met ICT als ondersteuning het woordenschatonderwijs zodanig aan gaan bieden, dat het woordenschatonderwijs naar een hoger niveau wordt gebracht? Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 8

11 c. Welke vaardigheden moeten de leerlingen van de Zandloper worden aangeleerd om het woordenschatonderwijs met de nieuwe aangeboden ICT-mogelijkheden te kunnen gebruiken? Om tot een conclusie en aanbeveling te kunnen komen naar aanleiding van de hoofdvraag, worden er deelvragen opgesteld en onderzocht. In dit rapport is te lezen hoe de deelvragen zijn onderzocht. Het rapport bestaat uit 8 hoofdstukken. Leeswijzer Hoofdstuk 1) In dit hoofdstuk wordt het vooronderzoek en afbakening van de probleemstelling weergegeven. De probleemstelling wordt uiteengezet en samen met de deelvragen vermeld. Tevens volgt er een kort beschrijving van de onderzoekslocatie. Hoofdstuk 2) De opbouw en aanpak van het onderzoek worden hier beschreven. Er wordt ingegaan op de onderzoeksmethode en de manier van dataverzameling. Hoofdstuk 3) Handelt over het woordenschatonderwijs in het algemeen en zet de kerndoelen, tussendoelen en leerlijnen uiteen. Vanuit een helikopterview wordt het woordenschatonderwijs onder de loep genomen en van algemeen woordenschatonderwijs naar woordenschatonderwijs op de basisschool uiteengezet. Daarnaast wordt telkens de brug van woordenschatonderwijs naar ICT gemaakt. Als laatste is mijn visie hierop uitgeschreven. Hoofdstuk 4) Bespreekt de woordenschatmethode van de onderzoekslocatie. Aangegeven wordt welke hoofdpunten van curriculaire spinnenweb van SLO worden uitgelicht en waarom juist deze hoofdpunten. Hoofdstuk 5) De onderzoekslocatie: Een beschrijving van obs De Zandloper waarbij tevens hun visie op taalonderwijs en ICT worden geschetst. Hoofdstuk 6) Zet het praktijkonderzoek uiteen. Gegevens van observaties en vragenlijsten worden weergegeven, waarna een samenvatting volgt van de bevindingen van het literatuur- en het praktijkonderzoek. Hoofdstuk 7) Naar aanleiding van de bevindingen uit hoofdstuk 6 wordt er een handelingsadvies opgesteld en een protocol gemaakt. Deze zijn te vinden in dit hoofdstuk. Hoofdstuk 8) Handelt over de vraag of het protocol voldoet aan de criteria van het onderzoek en wordt afgesloten met een evaluatie op het onderzoeksproces. Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 9

12 2 Onderzoek 2.1 Onderzoekstype Dit onderzoek valt onder het onderzoekstype: kwalitatief onderzoek. Het onderzoek is kleinschalig en wordt weergegeven in de vorm van geschreven teksten. Het bevat geen cijfermatig verzamelde gegevens. Het kwalitatief gedeelte van dit onderzoek bestaat uit literatuuronderzoek en het houden van een praktijkonderzoek (observaties en vragenlijst). 2.2 Onderzoeksmethode Om tot het beantwoorden van de hoofdvraag te komen, worden de verschillende deelvragen onderzocht. Tijdens het onderzoek worden de volgende stappen genomen: 1. De kerndoelen, de tussendoelen en de rol van het woordenschatonderwijs in het primair onderwijs wordt middels literatuuronderzoek onderzocht en in eigen bewoordingen wordt samenvattend weergegeven wat de belangrijkste bevindingen op dit gebied zijn. 2. Er wordt via literatuuronderzoek onderzocht op welke verschillende didactische wijzen woordenschatonderwijs kan worden aangeboden. Hierbij wordt vooral de wijze van het inzetten van ICT bestudeerd. Hiervan wordt in eigen woorden en samenvattend een uiteenzetting gegeven. 3. De methode woordenschatonderwijs op de onderzoekslocatie wordt geïnventariseerd en relevante informatie verder uitgediept. 4. De gebruikte woordenschatmethode op de onderzoekslocatie wordt vergeleken met de theorie die eerder is onderzocht en de verschillen zullen nader worden bekeken en uitvergroot, teneinde een handelingsprotocol op te kunnen stellen waardoor het woordenschatonderwijs doeltreffender kan worden aangeboden. Hierbij zullen de kerndoelen en tussendoelen als leidraad dienen. Het digitale aanbod van het woordenschatonderwijs wordt daarbij als speerpunt ingezet. 5. Naar aanleiding van alle beschikbare gegevens wordt er een handelingsaanbeveling geschreven die ervoor zal zorgen dat het woordenschatonderwijs op de onderzoekslocatie door het inzetten van ICT tijdens de voorbewerkings-, semantiserings- en consolidatiefase doeltreffender wordt aangeboden. 2.3 Dataverzameling In dit rapport zal ik de kwaliteit van het woordenschatonderwijs op basisschool De Zandloper uiteenzetten en zoeken naar verbetering of uitbreiding. Om dat te bereiken zal ik onderzoeken of het digitaal ondersteunen van de woordenschatlessen zal helpen bij het aanleren van nieuwe woorden. Bij ieder onderzoek zijn verschillende manieren en instrumenten om onderzoeksgegevens te verzamelen. Tijdens het uitvoeren van dit kwalitatieve onderzoek zullen de volgende middelen ingezet worden: literatuuronderzoek, vragenlijsten en observaties. Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 10

13 2.3.1 Literatuuronderzoek Door middel van literatuuronderzoek wordt vastgelegd wat de kerndoelen en tussendoelen van het woordenschatonderwijs is. Tevens wordt achterhaald wat er bekend is over de didactiek van het woordenschatonderwijs en de verschillende methoden. Welke toepassingen er zijn en hoe ze kunnen worden ingezet. Als laatste wordt door middel van het samenvatten van de verzamelde literatuur een theoretisch kader geschetst wat gebruikt is voor het praktijkonderzoek Vragenlijsten Vragenlijsten kunnen gebruikt worden om kennis, opvattingen en meningen naar voren te krijgen. (Kallenberg, e.a., 2007). De bovenbouwleerkrachten van obs De Zandloper vullen een vragenlijst in zodat ik informatie zal krijgen over hun visie omtrent woordenschatonderwijs. Deze vorm van onderzoek wordt ook wel survey genoemd. Een survey-onderzoek levert snel informatie op over de kennis of gedachten van mensen over een bepaalde kwestie of onderwerp. Kenmerkend bij dit onderzoek is dat gewerkt wordt met uniforme vragenlijsten met een beperkt aantal vragen. (Kallenberg, et al, 2007) Observatie Observeren is een methode die vaak gebruikt wordt om informatie te verzamelen over het gedrag van bijvoorbeeld leerlingen en leerkrachten. (Kallenberg, e.a., 2007). Tijdens mijn stage observeer ik drie leerkrachten in de bovenbouw van mijn onderzoekslocatie. Tevens observeer ik een aantal leerlingen uit verschillende groepen tijdens het woordenschatonderwijs. Dit is een nietparticiperende observatie. Van te voren heb ik observatiepunten genoteerd, zodat ik gericht kan waarnemen. De registratie van de observatie vindt plaats in de vorm van een beschrijvend verslag. De observaties kunnen als ongestructureerd worden omschreven. Vooraf zijn er geen uniforme en strenge regels opgesteld. (van Eijkeren, 2005). Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 11

14 3 Het woordenschatonderwijs 3.1 Inleiding De doelen van het woordenschatonderwijs worden in dit hoofdstuk uiteen gezet. Ik wil weten welke uitgangspunten er voor het woordenschatonderwijs bestaan zodat ik goed onderzoek kan doen en genoeg kennis van zaken kan opbouwen. Zonder gedegen kennis van de literatuur kan ik geen verantwoorde aanbeveling doen over het woordenschatonderwijs en kan ik geen verantwoord woordenschatonderwijs ontwerpen en vormgeven. Allereerst vind ik het noodzakelijk de kerndoelen en de tussendoelen te bestuderen en te beschrijven. Zo ontstaat er voor mij een duidelijk beeld van waaruit ik mijn onderzoek kan starten. Belangrijk is het om juist deze doelen als handleiding te gebruiken bij het ontwerpen van mijn onderwijs. Handig is het om deze doelen aan te houden bij het vormgeven van mijn onderwijs. 3.2 Kerndoelen Kerndoelen zijn eisen, opgesteld en opgelegd door de overheid waaraan het primaire onderwijs moet voldoen. Ze geven een duidelijk beeld waar het in het onderwijs over gaat. In de kerndoelen wordt een globale beschrijving gegeven van de belangrijkste onderwijsinhouden. Ze geven een breed onderwijsaanbod aan. Dit aanbod behoort aan alle leerlingen te worden aangeboden, gedurende de tijd die ze in het primair onderwijs doorbrengen. Kerndoelen zijn streefdoelen en bieden leerkrachten een duidelijk houvast bij het vormgeven van hun onderwijs waaraan ze zelf hun didactische invulling mogen geven. Leerkrachten dienen hun leerstofaanbod zodanig in te richten en vorm te geven, dat de einddoelen aan het eind van het primair onderwijs zijn behaald. De kerndoelen stellen dus eisen aan leerkrachten en niet aan leerlingen. Deze doorgaande lijn in de kerndoelen wordt aangehouden omdat kinderen gebaat zijn bij een doorgaande lijn in hun ontwikkeling. Zo geven deze een ontwikkelingslijn aan in het primair onderwijs zelf en een doorgaande lijn tussen primair en voortgezet onderwijs. Dankzij de kerndoelen worden de kansen van de leerlingen duidelijker en kan daar beter en sneller op worden geanticipeerd. (tule.slo.nl, 2011). Het woordenschatonderwijs wordt specifiek uitgeschreven in kerndoel 12; De leerlingen verwerven een adequate woordenschat en strategieën voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden. Onder 'woordenschat' vallen ook begrippen die het leerlingen mogelijk maken over taal te denken en te spreken. ( Niet alleen kerndoel 12 handelt over woordenschatonderwijs. Het woordenschatonderwijs zit in veel verschillende kerndoelen verweven. Als we alleen al kijken naar het leergebied Nederlands, zien we dat er bijna in elk kerndoel al een beroep gedaan wordt op de woordenschat. Zonder de beschikking over de juiste informatie over een specifiek woord kan dat woord niet op de goede manier worden Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 12

15 ingezet. Zonder een goed ontwikkelde woordenschat (behorend bij de leeftijd) kan een leerling geen informatie verwerven zonder deze ook te begrijpen. Om de informatie vervolgens ook weer te gebruiken in de juiste context, vraagt ook om een goed begrip van het woord. Hij zal niet alleen het woord moeten kunnen gebruiken, maar ook in de juiste zinsbouw moeten kunnen plaatsen. Hieronder zet ik de drie hoofdgroepen van het kerndoel Nederlands uiteen waaruit blijkt hoe belangrijk een gedegen woordenschat is Kerndoelen Nederlands mondeling taalonderwijs en woordenschat Ondanks dat de ontwikkeling van schriftelijke taalvaardigheid van groot belang is, is de ontwikkeling van mondelinge taalvaardigheid zeker ook zeer belangrijk. Uitbreiding van de woordenschat, aandacht voor taal en denken, toepassen van luisterstrategieën, voorlezen en vertellen: allemaal activiteiten die de mondelinge taalvaardigheid verder ontwikkelen. Daarnaast zijn zij weer voorwaarden voor het schriftelijke domein. Leerlingen leren informatie uit gesproken taal te verwerven. Ze leren deze informatie in zich op te nemen, te verwerken en er op te reflecteren. Ze kunnen hierna de informatie weer gebruiken bij hun eigen gesproken of geschreven taal. Als leerlingen de gesproken taal niet begrijpen omdat ze de woorden niet snappen of omdat ze de woorden niet in de goede context kunnen plaatsen kunnen ze niet deelnemen aan de verwerking van de informatiestroom. Als er te weinig verbindingen gelegd kunnen worden met andere woorden uit de verschillende woordconcepten, zal het woord moeilijk beklijven en uiteindelijk niet geconsolideerd worden. Het kan ook voorkomen dat een woord niet goed wordt uitgesproken, omdat het niet goed is begrepen door degene die het gebruikt. Dan kan dat woord dus ook niet goed worden begrepen door degene voor wie het woord bestemd is. Zo kan er miscommunicatie ontstaan. Als gevolg kan het voorkomen dat als een kind niet wordt begrepen, er een gevoel van onmacht ontstaat wat het zelfvertrouwen van het kind weer kan aantasten. Ook is het van belang dat kinderen de juiste woorden leren gebruiken bij discussies en het overbrengen van informatie, hierdoor wordt een kind begrepen en kan het deelnemen aan (vervolg)gesprekken op (het eigen) niveau. Het is van belang, maar zeker ook heel erg leuk om met kinderen in gesprek te gaan. Door op die manier met taal om te gaan, leren kinderen impliciet hoe ze met woorden kunnen omgaan, hoe ze woorden kunnen gebruiken of inzetten. Daarbij heeft de leerkracht een voorbeeldfunctie. Wanneer leren impliciet plaatsvindt is de kans dat de kennis beklijft groot. Expliciet leren is een minder vanzelfsprekend proces; dat komt doordat de druk van buitenaf komt. Leren praten is een voorbeeld van het impliciet leren van taalregels. Impliciet leren gebeurt gemakkelijker, is leuker omdat het op een ongedwongen manier gebeurt, en met een sterkere motivatie dan expliciet leren. ( Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 13

16 3.2.2 Kerndoelen Nederlands schriftelijk taalonderwijs en woordenschat Het begrip geletterdheid komt regelmatig voor in de literatuur. Om een duidelijk beeld te krijgen van de betekenis volgt hieronder een uiteenzetting. Geletterdheid: Abstract: Kunnen lezen en schrijven Tekst: In het onderwijs wordt het begrip `geletterdheid` op vele manieren gehanteerd. Er wordt gesproken van functionele geletterdheid om aan te geven dat iemand zich voor wat betreft lezen en schrijven op een mimimaal niveau kan redden in de maatschappij. Bij ontluikende geletterdheid staat de ontwikkeling van de geletterdheid vanaf het moment dat geschreven taal een rol gaat spelen, centraal. Beginnende geletterdheid duidt op geletterdheid in de drie laagste groepen van het basisonderwijs, gevorderde geletterdheid op groep 4 tot en met 8. ( lokaal/10364&page=1) Geletterdheid stelt veel meer voor dan alleen maar lezen en schrijven. De ontwikkeling ervan begint eigenlijk al thuis, voor de basisschooltijd. Denk daarbij aan voorlezen en vertellen in de gezinssituatie. Schriftelijke taalvaardigheid neemt vanaf de laagste groepen in het onderwijs dus al een belangrijke plaats in. De leerlingen leren informatie te achterhalen uit informatieve en instructieve teksten. Als ze geen idee hebben waar de informatie over gaat, of ze herkennen de verschillende teksten niet als zodanig, kunnen ze de informatie niet goed begrijpen en op de juiste manier verwerken. De inhoud kan op die manier niet op zijn waarde geschat worden. Dit probleem treedt op als de woordkennis van de leerling niet voldoende is en er zal geleidelijk aan een achterstand optreden. Hieruit blijkt dat het van belang is dat de leerlingen een gedegen basiskennis moeten bezitten, willen ze mee kunnen met de lessen. Als de woordenschat van leerlingen goed is, is de kans ook groot dat ze meer plezier in het lezen en schrijven zullen krijgen. Plezier in taal zal leiden tot het makkelijker en gemotiveerder opnemen en verwerken, maar ook gebruiken van informatie. De algemene kennis van de leerling zal zich steeds meer uitbreiden waardoor de leerling meer kansen zal kunnen creëren in de maatschappij. De leerling zal zich veilig genoeg om zich te uiten. Door een goede woordenschat zullen de leerlingen leren relevante informatie en meningen te ordenen. Er worden verbindingen gemaakt met allerlei andere woorden en zo ontstaat er een nieuw woordconcept. Tevens leren de leerlingen relevante informatie en meningen te ordenen bij het schrijven van een brief, een verslag, een formulier of een werkstuk. Hoe groter de kennis van woorden, hoe duidelijker de overdracht van informatie zal zijn. Daarbij moet de leerling ook aandacht besteden aan zinsbouw en een correcte spelling. ( Kerndoelen Nederlands taalbeschouwing en woordenschat Beschouwing van taal en taalgebruik geeft kinderen gereedschappen die ze gebruiken om over taal te praten en na te denken, en taal zodanig te gebruiken, dat er een goed ontwikkelde spreektaal ontstaat. Het biedt ze inzicht in eigen en andermans taalgebruikstrategieën, zodat ze deze bewuster en doelgerichter in leren te zetten. Ze leren strategieën te herkennen, te verwoorden, te gebruiken en te beoordelen. Dat houdt in dat de leerlingen leren hoe te leren. De leerlingen Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 14

17 verwerven in het primair onderwijs een gepaste woordenschat. Ze leren verschillende strategieën aan, voor het begrijpelijk maken van voor hen onbekende woorden. ( Kerndoelen ICT Voor ICT bestaat er geen apart kerndoel. Voorop staat dat de toepassing van ICT wordt ingebed in de didactiek en de werkwijze van de school. Educatietechnologie is geen doel op zich, maar een middel om beter, doelgericht, anders leren te realiseren. (Loon, 2010) 3.3 Leerlijnen Er zijn referentiekaders geschapen om houvast te bieden. De leerkracht kan de ontwikkeling van een leerling veel beter volgen met de leerlijnen en tussendoelen als leidraad. De leerlijnen en tussendoelen dienen als hulpmiddel om de kerndoelen te halen. De kerndoelen zijn te algemeen geformuleerd en de leerlijnen en tussendoelen zijn duidelijker te gebruiken met minder grote stappen. Deze geven leiding aan de ontwikkeling van de leerlingen op de verschillende momenten. De tussendoelen en leerlijnen zijn ontwikkeld door Het Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling (SLO) in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Om scholen in het primair onderwijs te helpen bij het vertalen van de kerndoelen naar het daadwerkelijke onderwijs zijn leerlijnen en tussendoelen ontwikkeld. Een leerlijn geeft voor een leergebied aan hoe een leerling van beginniveau tot kerndoel komt. Bij het ontwikkelen van mijn woordenschatprogramma zal ik ook deze leerlijnen en tussendoelen in ogenschouw houden. Zoals hiervoor beschreven, is de rol van taal duidelijk geworden bij het kunnen verwerken van de leerstof voor alle vakgebieden, wat duidelijk te zien is in bijvoorbeeld de leerteksten van de zaakvakken en in rekentaal, denk hierbij aan de zogenaamde verhaaltjessommen. Taal is onlosmakelijk verbonden met het begrijpen van leerinhouden en zo dus voor het succes dat leerlingen ondervinden in het onderwijs en voor de plaats die ze later in de maatschappij zullen innemen. Volgens de informatie van het nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling loopt de taalverwerving en het taalonderwijs als het ware in cirkels. De leerinhouden hebben per leerjaar over het algemeen steeds dezelfde leerstof, maar omdat de complexiteit en de mate van beheersing steeds toeneemt worden de leerlingen zo steeds competentere taalgebruikers. Zodra leerlingen hun woordenschat niet op het gewenste niveau (kunnen) krijgen, zullen ze de steeds complexere leerstof niet voldoende kunnen verwerken. (SLO, 2009). 3.4 Tussendoelen Het Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling (SLO) heeft de tussendoelen en leerlijnen ontwikkeld in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Met de leerlijnen en tussendoelen kan een docent de ontwikkeling van een leerling beter volgen. Het zijn ook hulpmiddelen om de kerndoelen te halen. De kerndoelen zijn ingevoerd om meer eenheid in het onderwijs te creëren, beter en doelgerichter basisonderwijs aan te kunnen bieden en om een verbetering van de aansluiting met het voortgezet onderwijs te kunnen waarborgen. Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 15

18 De Inspectie van het Onderwijs (IvhO) houdt toezicht op de naleving van de kerndoelen. ( Tussendoelen zijn momenten in de leerlijn. Een leerlijn geeft voor een bepaald leergebied aan hoe kinderen van een bepaald beginniveau tot de kerndoelen komen. Belangrijke momenten op de leerlijn worden aangegeven als tussendoelen. Aan de hand van leerlijnen en tussendoelen kunnen leraren de ontwikkeling van hun leerlingen veel beter volgen en hebben zij een leidraad om de kerndoelen te behalen. ( onderwijs/termen/term/348/). 3.5 Woordenschat in het onderwijs Het woordenschatonderwijs is een onmisbaar onderdeel van het gehele (taal)onderwijs, zowel in mondelinge als in schriftelijke vaardigheden. Zonder begrip van en inzicht in betekenissen van woorden kunnen we niet tot informatieoverdracht en communicatie komen. Het is belangrijk woorden te leren die er toe doen, die je informatie geven en waarmee je jezelf kunt uitdrukken. Een uitgebreide woordenschat is een belangrijke basis voor het schoolsucces: nieuwe kennis kan op de juiste manier worden gekoppeld aan al bestaande kennis. Daarnaast heeft taal ook een sociale functie, leerlingen dienen hun taalvaardigheid te ontwikkelen om op gelijk niveau te kunnen communiceren. Hiervoor is het belangrijk om een goede taalvaardigheid en woordkennis te bezitten. Voor op school, maar ook voor straks in de maatschappij. Als leerkracht zijn beide disciplines natuurlijk dagelijkse bezigheden. Zonder goede kennis van woorden, inzicht in woorden en begrip van woorden, kunnen we geen onderwijs op niveau aanbieden. Het onderwerp van het woordenschatonderwijs is echter breder dan alleen het aanleren van nieuwe woorden. We leren kinderen: - nieuwe woorden (zelfstandige naamwoorden met het bijbehorende lidwoord en werkwoord met vervoeging); - veelvoorkomende combinaties van woorden (bijvoorbeeld: de telefoon opnemen); - uitdrukkingen (bijvoorbeeld: in de lappenmand zitten); - vaste zinnetjes (bijvoorbeeld: graag gedaan); - spreekwoorden (bijvoorbeeld: hoge bomen vangen veel wind). (Huizenga en Robbe, 2005) Het gebruik van woorden is in een digitale omgeving ook onmiskenbaar belangrijk. Steeds vaker maken ook jongeren gebruik van nieuwe media. De Nederlandse taal wordt via sms en chat vaak verbasterd. De site van het taaluniversum zegt hierover: met sms, chat en is in rap tempo de korte schrijftaal ontstaan. Deze nieuwe schrijftaal is voor een leek soms nauwelijks te begrijpen. Klinkers vallen weg en hoe korter, hoe beter. Veel jongeren communiceren via short message services, kortweg sms. Met soms waanzinnige snelheid tikken ze berichtjes in op hun mobiele telefoon. Nu rijst de vraag: in hoeverre heeft het veelvuldig gebruik van de sms-taal zijn weerslag op de Nederlandse taal? Er is nog geen onderzoek gedaan naar de invloed van sms-taal op Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 16

19 de schrijfwijze van het Nederlands onder jongeren. Toch merken sommige leerkrachten die het vak Nederlands verzorgen wel dat er enigszins sprake is van taalverloedering. (Lodik, taalunieversum.org/nieuws/1641). Het is dus voor ons leerkrachten op de basisschool, van belang de basis goed aan te leren. De woordenschat van de leerlingen zo groot mogelijk te maken. Vooral ook omdat de leerlingen steeds jonger en steeds vaker gebruik gaan maken van nieuwe media. Hoe leuker en interessanter je het woordenschatonderwijs op school maakt, hoe gemotiveerder de leerlingen zullen worden. Tegenwoordig is er ook op digitaal gebied veel aanbod van educatieve (oefen)programma s voor het woordenschatonderwijs. Zowel voor het digibord als voor de computers in de klas. In veel van die programma s krijgen de leerlingen op een speelse wijze nieuwe woorden, strategieën en oefeningen voor het uitbreiden van hun woordenschat aangeboden. Bewezen is het positieve gebruik van ICT bij taal in het onderwijs. Bij peuters al, neemt het verhaalbegrip, de woordenschat en de grammaticale kennis toe door het gebruik van pratende prentenboeken. (Verhallen, 2003). Het lezen van interactieve prentenboeken kan leerlingen uit de onderbouw helpen om hun woordenschat te vergroten en een beter inzicht te krijgen in verhaalstructuren. En heel belangrijk: Leerlingen onthouden een nieuw woord beter als ze het tegelijk met plaatjes krijgen aangeboden. Heel makkelijk hierbij is het inzetten van ICT. Het gebruik van deze nieuwe manier van informatie- en communicatiemiddelen roept voor taalonderwijs de noodzaak op tot nog betere woordenschat, schriftelijk en mondelinge communicatie, spelling, begrijpen en analyseren van teksten. (Bronkhorst, 2007). Goed doordachte woordenschatsoftware en andere digitale toepassingen bieden kansen die er nog nooit geweest zijn. Het is nu tijd om ze te benutten. (Cöp, 2009). Het gebruik bijvoorbeeld van mindmapsoftware voor het digibord is een handige tool. Zie voor goede mindmapsoftware de links op de site van Een belangrijke manier om woorden te leren is om ervoor te zorgen dat kinderen voldoende onbekende, maar wel functionele, woorden tegenkomen. Dat wil zeggen, woorden die in een redelijke frequentie gebruikt worden en qua vertrouwdheid niet te makkelijk en ook niet te moeilijk zijn. In een schoolse omgeving wordt het in contact komen met deze woorden veelal gelijkgeschakeld met het zorgen dat kinderen de juiste boeken en teksten lezen. Deze redenering klopt ten dele. Natuurlijk is het zo dat boeken en schriftelijke teksten altijd een belangrijke plaats hebben ingenomen om nieuwe woorden en begrippen tegen te komen. Maar met betrekking tot het mediagebruik weten we dat jongeren steeds minder tekst tegenkomen op papier en steeds meer taal van schermen lezen en beluisteren. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (Breedveld et al, 2006) naar de tijdsbesteding per mediavorm, blijkt dat het lezen in gedrukte media afneemt. Daar staat tegenover dat er een duidelijke opgaande lijn te zien is in het gebruik van de computer, de televisie, internet en audio. Dit betekent dus dat kinderen steeds vaker nieuwe woorden tegenkomen op beeldschermen en in geluidsbestanden in plaats van op papier. Dit heeft zeker betekenis voor het woordenschatonderwijs, want het is belangrijker dat kinderen Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 17

20 veelvuldig met nieuwe woorden in aanraking komen dan dat dit per se op papier zou moeten gebeuren. Schermen zijn niet meer weg te denken in de leefomgeving van jongeren. Sterker nog, voor veel van hen is het een van de plaatsen waar ze intensief talig bezig zijn. Waarom dus niet ook in de woordenschatles. (Cöp, 2009). Een ruime woordenschat is belangrijk voor alle taalvaardigheden. Een woord moet voor leerlingen een steeds diepere woordkennis krijgen. Dat betekent dat er een steeds groter beroep gedaan moet kunnen worden op een abstracte, hiërarchische organisatie van de verbanden tussen verschillende woordconcepten. Leerlingen moeten een woord niet als een product op zich te zien, maar onbewust al diverse verbindingen maken met andere woorden. Bijvoorbeeld: een mug is een insect en valt onder de groep dieren. Zogenoemde hiërarchische structuren. (Verhallen, 2005). Leerlingen leren teksten gemakkelijker te interpreteren als ze verbanden kunnen leggen. Teksten kunnen op die manier beter worden begrepen. Ze leren teksten in specifieke contexten te plaatsen, een manier om structuren aan te leggen in de informatiestroom op school. 3.6 Risicogroep Om zinvol woordenschatonderwijs te kunnen verzorgen, moet je als leerkracht weten hoe de beginsituatie van de leerlingen is. Welke kinderen hebben een beperkte woordenschat, welke kinderen hebben moeite met lastige woorden zoals verwijswoorden en woorden met een abstracte betekenis? Er zijn bepaalde groepen kinderen van wie bekend is dat ze uit een taalarmer milieu komen, zij zullen met een (veel) kleinere woordenschat op school komen. Het deelgebied waarin de school staat is zo n taalarm gebied. Een aantal leerlingen komt op school met een relatief kleine woordenschat. Hun woordenschat in het Standaardnederlands is vaak ontoereikend om het onderwijs goed te kunnen volgen. Drie mogelijkheden om in te spelen op de verschillen in de beginsituatie: pre-teaching; werken met niveaugroepen; inzet van computerprogramma s Pre-teaching houdt in dat je zwakke leerlingen voorbereidt op de leerstof. Je kunt pre-teaching alleen goed doen als je daar binnen het programma tijd voor vrij kunt maken. Ook het werken met niveaugroepen vergt extra tijd. Je zult een apart programma moeten inzetten voor de groep zwakke leerlingen. Sommige methoden hebben hiervoor speciale lessen ontwikkeld. Computerprogramma s zijn tegenwoordig een handig middel om de leerlingen individueel extra oefeningen te laten doen. Op die manier kunnen ze zelfstandig een deel van hun achterstand inhalen. (Huizinga, 2005). 3.7 Woordenschat op de basisschool Woordenschatonderwijs op de basisschool is niet alleen het aanleren van nieuwe woorden. Ook het leren gebruiken en toepassen van die nieuwe woorden is belangrijk. Daarvoor moeten de leerlingen Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 18

21 weten wanneer ze bepaalde woorden kunnen inzetten. Welke context er bij de woorden hoort en of het gebruik van die woorden zodoende ook duidelijk is voor degene voor wie de woorden bedoeld zijn. In de midden- en bovenbouw blijft het aanleren van nieuwe woorden belangrijk. In de literatuur wordt regelmatig aangegeven dat een woordenschat van zo n woorden aan het eind van de basisschool een mooi streven is. In de kerndoelen worden geen aantallen genoemd. Het wordt in de midden- en bovenbouw steeds belangrijker voor de leerlingen om de diepe woordkennis te stimuleren. Leerlingen moeten steeds vaker toe met een abstractere, hiërarchische organisatie van verbanden tussen woordconcepten. Leerlingen zullen over verschillende gradaties van woordkennis moeten gaan beschikken. Belangrijk hierbij is dan natuurlijk dat ze de juiste waarde aan het woord kunnen geven. Ze zullen steeds meer verbanden gaan leggen tussen de betekenissen van woorden en zodoende hun kennis kunnen verbreden. Dit is nodig om de steeds moeilijkere en uitgebreidere teksten, uit bijvoorbeeld de lesstof van de zaakvakken te kunnen begrijpen. (Verhoeven & Vermeer, 1996) 3.8 Woordenschat in de bovenbouw In de midden- en bovenbouw wordt steeds vaker een beroep gedaan op de woordleerstrategieën die de leerlingen zich eigen moeten maken. Woordleerstrategieën zijn strategieën die de leerlingen kunnen gebruiken bij het vinden van de betekenis van de voor hen nog onbekende woorden uit de verschillende teksten. Zodra zij zich deze strategieën eigen hebben gemaakt, zullen zij minder afhankelijk zijn van de onderwijssituaties om zich nieuwe woorden eigen te maken. Om effectief gebruik te kunnen maken van deze strategieën dient de leerling over een adequate woordkennis te bezitten van zo n woorden en moet daarbij een bepaald ontwikkelingsniveau hebben bereikt. (Kienstra, 2003) Taal speelt in alle vakken op de basisschool een cruciale rol. Het verwerven van kennis en vaardigheden in andere vakken is afhankelijk van het begrijpen van de leerstof. Teksten die bijvoorbeeld bij zaakvakken worden aangeboden bevatten een steeds ingewikkelder woordenschat. De teksten worden moeilijker en volgen een duidelijke opbouw in hun aanbod. Om de juiste woorden te kunnen aanbieden is het nodig om te onderzoeken welke woorden in aanmerking komen. Drie belangrijke aandachtspunten voor woordselectie zijn: De betekenis van een woord is onbekend voor tenminste een deel van de leerlingen in de groep. Het woord is functioneel, dat wil zeggen dat de leerlingen het woord daadwerkelijk ook zullen inzetten, in de context van een situatie, in de communicatie met anderen, of in een volgende les (frequentie, spreiding en nut). Het woord past in de context van een verhaal of thema. Of in een spontaan ontstane situatie naar aanleiding van bijvoorbeeld een gebeurtenis of actualiteit (pregnante context). (Verhallen, 2005). Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 19

22 3.9 Woordenschatonderwijs en de leerkracht Om goed woordenschatonderwijs te kunnen geven moeten leerkrachten over verschillende vaardigheden beschikken. Die woordenschatroutines zijn in alle vakken en door alle groepen heen toepasbaar: woordenschatuitbreiding kan dan in alle onderwijsleeractiviteiten plaatsvinden en loopt als een rode draad door het hele onderwijs. Eén van die basisvaardigheid is clusteren. Woordclusters zijn verbanden van verschillende woorden rond een thema. Door in plaats van één woord, tegelijk drie of vier nieuwe woorden die onderling nauw verbonden zijn te kiezen en aan te bieden, wordt woordenschat gekoppeld aan systematische opbouw van kennis en kan er zelfs een versnelling in de woordenschatuitbreiding worden bereikt. Dat levert zowel kwantitatief als kwalitatief winst op. (Verhallen, 2005) Om leerlingen betrokken te houden is het belangrijk dat de leerkracht samen met de leerlingen de woorden ordent op een woordmuur (categoriseren). Tevens zullen er doelwoorden worden geselecteerd (naar nut, frequentie, spreiding en relevante context). Daarna worden de begrippen en hun betekenissen volgens de viertakt aangeleerd. (Van den Nulft & Verhallen, 2009) Zie paragraaf Voorbewerken Semantiseren (uitleg van betekenis) Consolideren (inoefenen) Controleren. De leerkracht zal, behalve uit de woordenschatmethode, ook nieuwe woorden uit hedendaagse, betekenisvolle, contextrijke situaties moeten halen. Voorbeelden zijn: de media, actualiteiten in de klas en situaties uit het leven van de leerlingen, zoals sporten en hobby s. De leerkracht biedt door het geven van gerichte instructie de leerlingen gelegenheid om verschillende strategieën in te zetten voor het afleiden en onthouden van woordbetekenissen. Tevens worden de leerlingen gestimuleerd strategieën te gebruiken om de betekenis van nieuwe woorden af te leiden. De doelwoorden worden uitgezocht en in betekenisvolle contexten aangeboden. Verscheidene verwerkingen, zoals taaloefeningen, woordspelletjes, presentaties en dergelijke worden erbij gezocht en de leerlingen kunnen aan het werk. Het is belangrijk dat de leerlingen: Een ruime receptieve en productieve woordkennis verwerven. Strategieën verwerven om de betekenis van woorden af te leiden uit de context. Strategieën verwerven om de betekenis van woorden te onthouden. Reflecteren op hun eigen woordenschatontwikkeling. Wanneer een leerkracht de leerlijnen als leidraad gebruikt voor zijn onderwijs, zal hij zodra het woordenschatonderwijs betreft de volgende onderdelen ter hand moeten nemen. Er zal een rijke Woordenschat en ICT in het basisonderwijs 20