Beleidsinventarisatie Samenwerking Werk en Inkomen en Zorgprofessionals. datum juli 2012 status Definitief

Transcriptie

1 Beleidsinventarisatie Samenwerking Werk en Inkomen en Zorgprofessionals datum juli 2012 status Definitief

2 Colofon Programma Dienstverlenende overheid Datum juli 2012 Nummer N12/03a Projectleider mw. drs. J.F. Ruitenberg Pagina 2 van 26

3 Inhoud Colofon 2 Samenvatting en conclusies 5 1 Inleiding Probleemstelling 9 2 Onderzoeksverantwoording beleidsinventarisatie Methode van onderzoek beleidsinventarisatie 11 3 Gemeentelijk beleid Beleid voor bijstandsgerechtigden met multiproblematiek en/of psychische problemen Beleid voor bijstandsgerechtigden in trede 1 en Inkoop van speciale trajecten voor uitkeringsgerechtigden met psychische problemen 15 4 Inhoud van beleid Beleid vanuit andere beleidsterreinen (Wmo) 18 5 Beleid gericht op samenwerking met partners uit de GGZ, zorgen/of welzijn Relatie beleid voor bijstandsgerechtigden met psychische problemen en samenwerking met de (G)GZ, zorg en welzijn 23 6 Bevindingen beleid UWV 25 Pagina 3 van 26

4 Pagina 4 van 26

5 Samenvatting en conclusies Gemeenten Meer dan de helft (63%) van de bevraagde gemeenten heeft specifiek beleid voor de groep uitkeringsgerechtigden met multiproblematiek en /of psychische problemen. Van deze groep hebben nagenoeg alle gemeenten ook specifiek beleid voor uitkeringsgerechtigden met een zeer grote afstand tot de arbeidsmarkt (trede 1 en 2 van de participatieladder). De gemeenten zonder specifiek beleid voor deze groep, hebben ook geen specifiek beleid voor bijstandsgerechtigden in trede 1 en 2 op de participatieladder. Overigens is het niet zo dat deze gemeenten geen aandacht voor deze groep hebben. Vaak is bij deze gemeenten sprake van maatwerk zoals dat ook bij andere bijstandsgerechtigden met specifieke problemen het geval is. Het beleid betreffende de trajecten voor deze groep gaat meestal uit van een aanpak die inspeelt op de meervoudigheid van de problematiek. Als door de problemen de afstand tot de arbeidsmarkt (beoordeling met hulp van participatieladder) nog te groot is, wordt de leefsituatie eerst gestabiliseerd. Pas daarna beoordeelt men welke mogelijkheden er zijn voor arbeidsparticipatie. Alleen als het gaat om situaties waarin de problematiek zo ernstig is (en langdurig), is de focus op werk (blijvend) afwezig (rusttrajecten). Bij het beleid gericht op participatie vanuit andere beleidsterreinen is het meestal de Wmo die gemeenten hanteren om ondersteunende voorzieningen aan deze groep te bieden. Meerdere partijen zijn betrokken bij de dienstverlening op de verschillende leefgebieden en werken daarbij samen. Daarbij vervult W&I meestal niet de regiefunctie. Die rol wordt dan vervuld door een of meer van de dienstverleners op het gebied van zorg of welzijn. In de uitwerking van het beleid is sprake van verschillende vormen van samenwerking: van niet-structureel tot structureel via multidisciplinaire teams, inkoop bij (gespecialiseerde) re-integratiebedrijven tot participatie in zorgnetwerken. Op basis van de analyse is er geen verband tussen gemeenten met specifiek beleid en het beleid ten aanzien van samenwerking. Er is wel een sterk verband tussen gemeenten met specifiek beleid en de inkoop van trajecten voor deze groep. UWV In het focusdocument, geeft UWV aan het beleid in 2012 te focussen op de meest kwetsbare klantgroepen (mensen met een arbeidshandicap, mensen die in de WW terechtkomen omdat ze geen recht meer hebben op een arbeidsongeschiktheidsuitkering en langdurig werklozen) en niet specifiek op de groep uitkeringsgerechtigden met multiproblematiek en /of psychische problemen. UWV en GGZ Nederland hebben een Convenant afgesloten waarbij beide partijen zich hebben voorgenomen zich in te zetten voor hun gezamenlijke doelgroep, dit laat zien dat het belang van een goede samenwerking wel degelijk wordt ingezien. Pagina 5 van 26

6 Conclusies inspectie SZW : Gemeenten De inspectie concludeert dat de meeste gemeenten in hun beleid aandacht hebben voor werklozen met multiproblematiek en /of psychische problemen. Bij deze gemeenten sluit het beleid op trajecten beter aan op de doelgroep dan bij de gemeenten die geen specifiek beleid hebben. In de uitwerking van het beleid is sprake van verschillende vormen van samenwerking: van niet-structureel tot structureel via multidisciplinaire teams, inkoop bij (gespecialiseerde) re-integratiebedrijven tot participatie in zorgnetwerken. UWV UWV focust in 2012 het beleid op de meest kwetsbare klantgroepen en niet specifiek op de groep uitkeringsgerechtigden met multiproblematiek en /of psychische problemen. Blijkens een door UWV en GGZ Nederland afgesloten Convenant omtrent gezamenlijke inzet voor de doelgroep, wordt het belang van een goede samenwerking wel degelijk ingezien. Pagina 6 van 26

7 1 Inleiding In 2010 is de Inspectie Werk en Inkomen (IWI, de voorganger van de Inspectie SZW) gestart met meerjarig onderzoek naar de samenwerking tussen de sector voor werk en inkomen en de gezondheidssector, voor de dienstverlening aan uitkeringsgerechtigden met meervoudige problemen. De wetgever heeft in de Wet structuurorganisatie werk en inkomen (SUWI) aan de SUWI-uitvoeringsorganisaties opgedragen samen te werken met actoren buiten het SUWI-domein, vanuit de gedachte dat die samenwerking de participatie en activering van werkzoekenden met meervoudige problemen bevordert. 1 Dit onderzoeksprogramma is gestart naar aanleiding van signalen over niet-sluitende dienstverlening aan klanten met meervoudige problemen. Het eerste onderzoek van dit programma, getiteld Maatwerk bij meervoudigheid, heeft de inspectie in 2010 uitgebracht. 2 De inspectie kwam tot de conclusie dat het bij dienstverlening aan klanten met meervoudige problematiek belangrijk is dat de uitvoering: 1 In de nota worden voor deze groep de volgende termen gehanteerd: uitkeringsgerechtigden (met meervoudige problemen), klanten of cliënten. 2 Maatwerk bij meervoudigheid, IWI Pagina 7 van 26

8 - de problematiek vroegtijdig onderkent en waar nodig de cliënt doorverwijst naar gespecialiseerde dienstverleners en/of passende dienstverlening biedt; - zorg draagt voor klantmanagers / werkcoaches die voldoende competenties hebben om maatwerk voor deze groep tot stand te brengen; - zorg draagt voor een caseload die passend is bij het specialistische takenpakket van de klantmanager of de werkcoach; - effectief samenwerkt met organisaties buiten het domein van werk en inkomen, die nodig zijn voor een goede dienstverlening aan cliënten met meervoudige problematiek; - effecten van de dienstverlening transparant maakt, ook in termen van maatschappelijke opbrengsten. Fysieke en psychische gezondheidsproblemen (zware dan wel minder zware psychische problemen) zijn de meest voorkomende problemen bij werkzoekenden met meervoudige problemen. In het tweede onderzoek Samenwerken voor uitkeringsgerechtigden met gezondheidsproblemen heeft de inspectie ingezoomd op deze problemen. 3 De inspectie onderzocht innovatieve manieren waarop professionals van de sectoren werk en inkomen (W&I) en de gezondheidszorg samenwerken om uitkeringsgerechtigden met gezondheidsproblemen zo goed mogelijk te helpen bij het vergroten van hun kansen op de arbeidsmarkt. Het onderzoek bevestigt dat nauwe samenwerking tussen professionals uit de twee sectoren bijdraagt aan een effectievere en efficiëntere dienstverlening aan uitkeringsgerechtigden met gezondheidsproblemen. Het vergroot de kansen op de arbeidsmarkt, waarbij enkele initiatieven zelfs aantonen dat gezondheidsproblemen het beste zijn op te lossen als mensen gelijktijdig geactiveerd worden op de arbeidsmarkt, het zogenaamde first place, then train -uitgangspunt. De achterliggende gedachte bij dit uitgangspunt is dat activering mensen het zelfvertrouwen teruggeeft en dat ze meer perspectief zien in hun situatie. De effectiviteit en efficiëntie van de samenwerking is volgens uitvoerings- en beleidsprofessionals wel gebonden aan enkele randvoorwaarden. Zo moeten alle professionals ervan overtuigd zijn dat de samenwerking echt noodzakelijk is om de cliënt goed te helpen, een zogenaamde sense of urgency. Er moet ook een duidelijke gemeenschappelijk doel zijn. Verder is het van belang dat iemand in de rol van regisseur de vinger aan de pols houdt. Het werken in multidisciplinaire teams heeft voordelen boven informatie-uitwisseling tussen losse professionals. Bij een team heeft de cliënt bovendien te maken met minder contactpersonen. In de onderzochte initiatieven klinkt ook een pleidooi voor het creëren van voldoende tijd, plaats en ruimte voor een structurele inbedding van de samenwerking. Bovendien kan het proces van samenwerking eenvoudiger als er gemeenschappelijke instrumenten worden ontwikkeld. In de twee voorgenoemde onderzoeken is een beeld verkregen hoe de samenwerking kan gaan en van wat de knelpunten en succesfactoren daarbij zijn. Daar waar aan de orde zijn ook resultaten in beeld gebracht. In hoeverre de samenwerking breed (over een representatief aantal gemeenten en UWVregiokantoren) wordt toegepast, in welke vormen en met welke resultaten, en waar eventueel helemaal niet wordt samengewerkt, is het onderwerp van de afsluitende programmarapportage Samenwerken voor uitkeringsgerechtigden met gezondheidsproblemen, IWI Pagina 8 van 26

9 Beleidscontext De gemeenten zijn verantwoordelijk voor de ondersteuning bij de arbeidsinschakeling van uitkeringsgerechtigden met een WWB- uitkering. 4 Onder de groep uitkeringsgerechtigden met een WWB- uitkering zijn psychische problemen onderdeel van de meervoudige problematiek. 5 Uit onderzoek 6 blijkt dat na verloop van tijd psychosociale problematiek een primaire belemmering vormt voor de overgang naar werk. 7 In een brief aan de kamer waarin de resultaten van dit onderzoek bekend zijn gemaakt haalt de Staatssecretaris van SZW, deze conclusie nadrukkelijk aan. 8 Van UWV en gemeenten wordt verwacht dat zij maatwerk leveren opdat ook deze groep naar vermogen kan participeren Uit de uitkomsten van eerder onderzoek is gebleken dat de samenwerking tussen de terreinen werk en inkomen en zorg voor deze groep van belang is. 11 De vraag is hoe gemeenten en UWV de samenwerking met professionals uit de gezondheidszorg zoeken als dat voor de dienstverlening aan deze groep nodig is. 1.1 Probleemstelling Focus op werkzoekenden met psychische gezondheidsproblemen In het onderzoek wordt een focus aangebracht op de samenwerking, gericht op dienstverlening aan klanten met psychische gezondheidsproblemen. Het aandeel uitkeringsgerechtigden met psychische problemen in de cliëntpopulatie van UWV en gemeenten is substantieel, namelijk circa 25 tot 30 procent. 12 Ook de groep jongeren met psychische of gedragsproblemen en/of stoornissen en multiproblematiek dreigt de arbeidsmarkt niet of moeizaam te bereiken. Al in 2009 vroeg de Sociaal Economische Raad (SER) hier aandacht voor. Bij deze groep betekent het samengaan van psychische of gedragsproblemen en/of stoornissen van zeer diverse aard dat zij behoefte hebben aan ondersteuning op allerlei gebieden. Het risico is groot dat zij afhankelijk blijven van collectieve voorzieningen en dat hun talenten onbenut blijven. 13 Ook daarin kwam naar voren dat samenwerking tussen de verschillende sectoren van belang is voor de dienstverlening aan deze groep. In een congres dat in november 2011 werd georganiseerd door het UWV stond het thema arbeidsbemiddeling van uitkeringsgerechtigden met psychische problemen centraal. 14 Werkgevers zijn huiverig om uitkeringsgerechtigden met psychische problemen aan te nemen. 15 Ook het UWV ziet dat deze groep niet zo snel duurzaam aan het werk komt. Een geïntegreerde aanpak, gericht op gezondheid en arbeidsparticipatie werd daarom op het congres bepleit. Gezien de omvang van de doelgroep, de ernst en de toenemende problematiek bij voortduren van de werkeloosheid wordt de focus in dit onderzoek op deze groep gelegd. 4 WWB, artikelen 9 t/m 10 a 5 UWV-kwartaalverkenningen 2011 en Divosa Monitor Multiproblematiek bij cliënten, onderzoek door Astri- Meccano, juli resultaten onderzoeken Astri- Meccano en IWI onderzoek Maatwerk bij meervoudigheid) 8 Aanbiedingsbrief Minister SZW aan de Tweede Kamer, d.d. 22/11/2010 inzake resultaten onderzoeken Astri- Meccano en IWI onderzoek Maatwerk bij meervoudigheid) (TK , , nr 445 ) 9 Brief van de staatssecretaris van SZW dd (Kamerstukken II, , , nr. 445). 10 Regeerakkoord Kabinet Rutte- Verhagen, 30 september 2010, paragraaf 11. Werk en sociale zekerheid 11 Maatwerk bij meervoudigheid, programmarapportage UWV-kwartaalverkenningen 2011 en Divosa Monitor SER-advies nr. 2009/07: 18 december 2009 De winst van maatwerk: je kunt er niet vroeg genoeg bij zijn 14 UWV congres november 2011 Kansen op werk voor mensen met een psychische aandoening. 15 Sprank juli 2011 Pagina 9 van 26

10 Vraagstelling De centrale onderzoeksvraag van het onderzoeksprogramma is als volgt: Wat is de bijdrage van de huidige samenwerking tussen W&I professionals en professionals uit de gezondheidzorg aan een klantgerichte, efficiënte en activerende dienstverlening voor uitkeringsgerechtigden met psychische gezondheidsproblemen? Ondersteunend aan de centrale onderzoeksvraag is het huidige beleid geïnventariseerd. Onderzoek naar beleid is van belang omdat in het beleid tot uitdrukking komt de prioritering en (mate van) intensiteit die gemeenten en UWV geven aan ondersteuning van deze groep. Ook wordt daarin zichtbaar met welke instrumenten en samenwerking het beleid wordt gefaciliteerd. In deze nota worden de drie onderzoeksvragen beantwoord. 1. Hebben UWV en gemeenten beleid ten aanzien van hun dienstverlening aan cliënten met meervoudige problemen en/of ten aanzien van psychische problemen? 2. Hoe ziet dat beleid er uit? 3. Richt het beleid zich op samenwerking met andere sectoren? Zo ja, welke? In twee andere nota s van bevindingen die parallel aan deze nota worden opgeleverd wordt de huidige uitvoeringspraktijk op een kwantitatieve en kwalitatieve wijze beschreven. Pagina 10 van 26

11 2 Onderzoeksverantwoording beleidsinventarisatie 2.1 Methode van onderzoek beleidsinventarisatie Van de 62 voor het onderzoek a-select 16 geselecteerde gemeenten zijn aan het hoofd of teammanager van een afdeling van de sociale dienst 10 vragen voorgelegd. 17 De vragen zijn telefonisch en per voorgelegd. De vragen hebben betrekking op het door deze gemeenten gevoerde beleid betreffende bijstandsgerechtigden met psychische problemen. Tevens zijn vragen gesteld over de trajecten voor uitkeringsgerechtigden met psychische problemen en de samenwerking met de zorgsector. Voorts is hen gevraagd de inspectie documenten toe te sturen die betrekking hebben op het beleid met betrekking tot dit onderwerp. 18 Tevens heeft de inspectie beleidsinformatie verzameld via het raadplegen van de websites van gemeenten. Ook zijn er interviews gehouden met zes beleidsmedewerkers van zes casegemeenten, die zijn benaderd voor het kwalitatieve onderzoek. In de interviews is gevraagd naar een toelichting op hun huidige beleid, de achtergrond van bepaalde beleidskeuzes, en wat volgens hen wel of niet efficiënt en klantgericht is. Bij het UWV hebben in februari 2012 twee gesprekken plaatsgevonden tussen de inspectie SZW en medewerkers van het hoofdkantoor UWV over het beleid van UWV ten aanzien uitkeringsgerechtigden met psychische problemen. Er zijn n.a.v. deze gesprekken ook een aantal relevante (beleids-) stukken toegestuurd, waaronder het conceptconvenant tussen UWV en GGZ Nederland dat in juni 2012 is ondertekend. Daarnaast heeft de inspectie SZW (beleids-) informatie verzameld via het raadplegen van websites (o.a. focusdocument 2012 UWV). Verder zijn door de inspectie interviews gehouden met UWV- medewerkers die voor het kwalitatief onderzoek werden geselecteerd. In deze interviews zijn een aantal vragen gesteld over beleid en samenwerking tussen professionals W&I en Zorg. 16 Per gemeentegrootteklasse 17 Zie bijlage vragenlijst beleidsinventarisatie 18 In de toegestuurde documenten hebben de gemeenten geen onderscheid gemaakt tussen door de gemeenteraad vastgestelde beleidsplannen en andere documenten. Pagina 11 van 26

12 Verantwoording steekproef Er is een steekproef voor de beleidsinventarisatie getrokken van 62 gemeenten. De verdeling naar gemeentegrootte is als volgt. gemeente- Aantal gemeenten Aantal WWB-ers inclusief alle in- en uitstroom grootte aantal Lande- Steek- Lande- Steekklasse inwoners lijk proef Lijk proef in % 1 < ,4% ,7% ,1% ,8% 5 > ,0% Totaal ,4% De steekproef vertegenwoordigt een hoge dekkingsgraad qua aantal bijstandsgerechtigden (62,4%). Van de 62 gemeenten hebben er 58 meegedaan aan de beleidsinventarisatie (respons van 94%). Voorts zijn de resultaten van het kwalitatieve onderzoek bij gemeenten betrokken in de beleidsinventarisatie. Pagina 12 van 26

13 3 Gemeentelijk beleid In dit hoofdstuk wordt de eerste onderzoeksvraag beantwoord. Hebben UWV en gemeenten beleid ten aanzien van hun dienstverlening aan cliënten met meervoudige problemen en/of ten aanzien van psychische problemen? De belangrijkste resultaten staan in onderstaande tabel. Beleid Ja Nee (n 19 ) 1. Beleid 63% 37% 57 bijstandsgerechtigden met multiproblematiek en/of psychische problemen 2. Beleid trede 1/2 van de 76% 24% 25 participatieladder 3. Beleid t.a.v. specifieke 55% 45% 31 trajecten voor de doelgroep 4.Aandacht voor participatie in andere beleidsterreinen (meestal) WMO 94% 6% 48 Hieronder worden de cijfers per beleidsvorm verder uitgewerkt. 3.1 Beleid voor bijstandsgerechtigden met multiproblematiek en/of psychische problemen Meer dan de helft (63%) van de responderende gemeenten stelt beleid te hebben ontwikkeld voor uitkeringsgerechtigden met multiproblematiek en/of psychische problemen (verder in deze nota aangeduid met psychische problemen). Uit de telefonische interviews met de gemeenten die wel beleid hebben, is gebleken dat daarin meestal geen onderscheid wordt gemaakt tussen de groep met psychische problemen en klanten met multi-problematiek. Het beleid is dus vaak niet alleen op cliënten met psychische problemen gericht. gemeentegrootte- aantal klasse inwoners wel beleid geen beleid Totaal 1 < % 100% 100% % 44% 100% % 25% 100% % 33% 100% 5 > % 0% 100% Totaal (n=57) 63% 37% 100% 19 n = aantal gemeenten Pagina 13 van 26

14 Uit de bovenstaande tabel blijkt dat vooral grote gemeenten beleid hebben dat is gericht op bijstandsgerechtigden met psychische problemen en/of multiproblematiek. Kleine gemeenten hebben in absolute aantallen gemeten niet zoveel cliënten met psychische problemen en vinden het niet zinvol om voor deze categorie apart beleid te ontwikkelen. Bij de interviews die voor het kwalitatieve deel van het onderzoek zijn gehouden bleek eveneens dat de grote gemeenten wel specifiek beleid hadden en de kleinere gemeenten niet. Uit het gesprek met een beleidsmedewerker van een kleinere gemeente blijkt dat ook: " Geen specifiek beleid voor uitkeringsgerechtigden met psychische problemen. Het beleid is dus maatwerk, dat hebben we ook met andere doelgroepen. De nabijgelegen grotere gemeente kent projecten voor alleenstaande moeders met bijbehorende problemen. In onze gemeente komt dat sporadisch voor, dan ga je daar geen specifiek beleid op maken." Gemeenten geven zowel bij de telefonische enquête als bij de interviews aan beleid te hebben om te proberen de situatie bij bijstandsgerechtigden met psychische problemen in eerste instantie te stabiliseren om zodoende de problemen niet verder te verergeren. Indien deze stabilisatie is gelukt, dan is het gemeentelijk beleid om te proberen de mensen op een hogere trede op de participatieladder te brengen. Het uiteindelijke doel is om bijstandsgerechtigden weer terug te leiden naar de arbeidsmarkt. Over het algemeen wordt gezegd dat het lastig is om de groep aan het werk te krijgen: Een beleidsmedewerker verwoordt het zo: "De inzet op participatie is voor deze doelgroepen eerder een preventieve maatregel om verergering van de situatie te voorkomen. 20 " Dat laatste heeft betrekking op situaties van sociaal isolement en gevaar van overlast: dat kan ook betrekking hebben op uitkeringsgerechtigden met psychische problemen. 3.2 Beleid voor bijstandsgerechtigden in trede 1 en 2 Zoals gezegd, hebben van de gemeenten die beleid hebben voor bijstandsgerechtigden met psychische problemen vaak ook beleid voor bijstandsgerechtigden in trede 1 en 2 op de participatieladder. En analoog hebben de gemeenten die geen beleid hebben voor bijstandsgerechtigden met psychische problemen ook geen beleid (63%) voor bijstandsgerechtigden in trede 1 en 2 op de participatieladder. beleid trede1/2 wel beleid geen beleid Totaal beleid psych. problemen wel beleid 94% 6% 100% geen beleid 38% 63% 100% Totaal (n=24) 75% 25% 100% Bron: telefonische enquête (kleine gemeente in Noorden van het land) 21 De percentages in de totaal rijen en totaal kolommen van de kruistabellen hoeven niet noodzakelijkerwijs overeen te stemmen met de percentages in de frequentietabellen (bij de kruistabellen hebben de weergegeven percentages betrekking op de informatie die t.a.v. beide variabelen beschikbaar is). Pagina 14 van 26

15 In het beleid voor uitkeringsgerechtigden in trede 1 en 2 wordt de participatieladder gebruikt. De participatieladder is ontwikkeld als instrument waarmee inzichtelijk (gemeten) kan worden gemaakt wat het participatieniveau van een klant is. Met de uitkomst kunnen gemeenten gericht activering- en participatie-instrumenten inzetten 22. Om een indicatie te geven hoe de verdeling is van de bijstandsgerechtigden over de verschillende treden van de participatieladder de volgende tabel opgenomen met de gegevens per 1 januari 2011 : Trede op de participatieladder bijstandsgerechtigden in een traject in % 1 Zorg 12,0% 2 Maatschappelijke activering 24,8% 3 Arbeidsactivering 30,8% 4 Arbeidstoeleiding 18,0% 5 Regulier werk met ondersteuning 13,3% 6 Regulier werk zonder ondersteuning 0,9% Totaal (N= ) 100,0% Van de gemeenten die bij de inventarisatie konden aangeven of ze al dan niet beleid hebben ontwikkeld voor trede 1 en 2 van de participatieladder bleek 75% beleid te hebben voor bijstandsgerechtigden in trede 1 en 2 op de participatieladder. 3.3 Inkoop van speciale trajecten voor uitkeringsgerechtigden met psychische problemen Van de gemeenten die aan kunnen geven of zij met de toewijzing van trajecten al dan niet rekening houden met psychische problemen, geeft 55% van de gemeenten aan dit inderdaad als criterium voor de toewijzing te gebruiken en de overige 45% geeft dus aan hier geen rekening mee te houden. Gemeenten die beleid hebben voor bijstandsgerechtigden met psychische problemen, bieden ook vaak (67%) specifieke trajecten aan die zijn toegesneden op de problematiek van deze groep. Gemeenten die geen beleid hebben voor klanten met psychische problematiek, bieden ook geen trajecten aan die toegesneden zijn op de problematiek van deze groep. wel specifieke trajecten geen specifieke trajecten Totaal wel beleid 67% 33% 100% geen beleid 0% 100% 100% Totaal (n=30) 53% 47% 100% 22 De participatieladder maakt onderdeel uit van de reguliere levering van gegevens ten behoeve van de reintegratiestatistiek van het CBS en werd in eerste instantie nog niet door alle gemeenten gebruikt maar dit is thans wel het geval. Pagina 15 van 26

16 Voor de begeleiding bij de specifieke trajecten geven de meeste gemeenten aan dat deze klanten ook worden begeleid door klantmanagers of trajectbegeleiders 23 die zich specifiek richten op de dienstverlening aan deze groep. Voorbeelden van specifieke trajecten op psychische problematiek zijn: Specifieke trajecten die worden via IRO s (Individuele Re-integratie Overeenkomsten) worden ingekocht bij zorginstellingen of bij het Leger des Heils. Vrijwilligerswerk, als eerste stap naar werk. 24 Een succesbuffet, waarbij een sociaal activeringstraject wordt ingezet dat individueel start en uiteindelijk leidt tot een groepsgewijze benadering. Deze gemeente stelt dat het werken in groepen als een katalysator kan werken om een omslag bij mensen teweeg te brengen 25. Een pilot loondispensatie, die speciaal gericht is op klanten met psychische, lichamelijke, verstandelijke of psychosociale problemen. Naast deze pilot zijn er gerichte re-integratietrajecten ingekocht met een looptijd van een jaar, waarbinnen op basis van een modulaire aanpak multiproblematiek aangepakt wordt waarbij als voorbeeld wordt genoemd de combinatie van hulpverlening en werkervaring. 26 Bij de gemeenten zonder beleid, wordt niet gewerkt met specifieke trajecten. Deze gemeenten stellen geen onderscheid in doelgroepen te maken. De trajecten zijn er voor alle klanten. Een klantmanager geeft aan waarom ze juist geen rekening houden met psychische problemen bij de inkoop en toewijzing van trajecten : Er zijn mensen die graag een traject willen, maar hartstikke afgekeurd zijn (bijvoorbeeld vanwege psychische problemen). Dan bewaak ik dat ze het niet te gek maken maar dan gaat iemand gewoon op traject." De consulenten bepalen dan per klant de meest kansrijke weg naar werk Telefonische enquête)en kwalitatief onderzoek 24 Telefonische enquête)en kwalitatief onderzoek 25 Telefonische enquête 26 Bron: telefonische enquête 27 Telefonische enquête Pagina 16 van 26

17 4 Inhoud van beleid In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de tweede onderzoeksvraag: Hoe ziet dat beleid er uit? Bij de gemeenten die aangeven beleid voor de doelgroep te hebben ontwikkeld, kan globaal het volgende onderscheid aan worden gebracht. Er zijn gemeenten die het beleid voor deze groep onderbrengen bij het reintegratiebeleid zoals dat voor het gehele (reguliere) bestand is ontwikkeld. Andere gemeenten maken wel een onderscheid tussen het reguliere bestand en het zorg bestand. De groep die tot het reguliere bestand wordt gerekend, zijn veelal de uitkeringsgerechtigden met ( op termijn) perspectief op toetreding op de arbeidsmarkt. Voor de groep zorg heeft de dienstverlening vooral betrekking op het oplossen van de multi-problematiek. Beleid (vooral) gericht op deelname aan de arbeidsmarkt. Als het beleid (vooral) gericht is op deelname aan de arbeidsmarkt komt dat tot uiting in de begeleiding en het type traject. Soms is sprake van een gecombineerde of parallelle aanpak waarbij zowel gerichtheid is op werk als op behandeling van psychische problemen. Doel is steeds de verbinding met de arbeidsmarkt te handhaven zodat terugkeer of betreding mogelijk zijn. Voorbeelden van beleid gericht op de deelname aan de arbeidsmarkt: Een relatief grote gemeente in de Randstad heeft in haar beleid opgenomen dat werklozen met multiproblematiek en/of psychische problematiek een reintegratietraject van maximaal 18 maanden krijgen (inclusief nazorg). Cliënten worden met behulp van de inzet van begeleiding/coaching en indien nodig een opleiding en/of training voorbereid op het verrichten van betaald werk. Een belangrijk onderdeel van het traject is dat alle deelnemers zo snel mogelijk van start gaan met een werkstage voor zoveel uren als de mogelijkheden van de deelnemers dit toelaten. De werkstage wordt net zo lang voortgezet totdat de deelnemers klaar zijn voor bemiddeling naar betaald werk. 28 Beleid gericht op het oplossen van de multi-problematiek (maar waar de weg naar werk niet is uitgesloten). Indien er binnen een gemeente specifieke beleidsaandacht is voor de groep uitkeringsgerechtigden met psychische problemen is die aandacht niet altijd (direct) gericht op werk. 29 Binnen de groep met meervoudige problematiek is er namelijk een groep die zo ernstig beperkt is in hun maatschappelijke participatie (psychiatrische en psychosociale patiënten, dak- en thuislozen en verslaafden) dat het niet altijd mogelijk is volledig te participeren in de samenleving. De dienstverlening voor deze groep is vaak zo ingericht dat de leefgebieden waar de problemen zijn, bepalend zijn voor de aanpak. Meerdere (gemeentelijke) partijen zoals schuldhulpverlening, afdeling welzijn/zorg en de afdeling werk en inkomen kunnen zijn betrokken bij de dienstverlening. De afdeling werk en inkomen heeft bij zo n aanpak meestal niet de regie/coördinatie. Dat is het onderdeel waar de meeste problemen spelen en de behoefte aan stabilisatie het grootst is. 28 Bron: telefonische enquête 29 Bron: telefonische enquête en kwalitatief onderzoek Pagina 17 van 26

18 Het komt voor dat een projectmatige aanpak /pilots en/of wijkgerichte benadering is ontwikkeld. Deze projecten of pilots zijn bedoeld om de doelgroep toe te rusten voor zelfredzaamheid, maatschappelijke participatie en (mogelijk) deelname aan de arbeidsmarkt. Voorbeelden van specifieke programma s: Een gemeente in de Randstad 30 noemt de werk- en activeringsprogramma s die zijn geïndiceerd door de regionale GGZ. Het gaat dan om een Regionaal Kompas dat is onder meer is gericht op het maken van een verbinding van de aanpak van de problemen van multiproblematiek en het aan het werk krijgen van deze groep. Dagbesteding, activering en werk worden in onderlinge samenhang in dit Kompas besproken. Een gemeente in het Oosten van het land heeft een pilot ontwikkeld om de aansluiting van de AWBZ- gefinancierde dagbesteding op het arbeidsmarktinstrumentarium te verbeteren. Het gaat om een pilot die de gemeente samen met het Leger des heils heeft ontwikkeld en dat er toe moet leiden dat dagbesteding beter voorbereidt op de arbeidsmarkt. Een andere gemeente heeft een multidisciplinair overleg (Sociale Teams) waarbij binnen die aanpak werk/participatie één van de levensgebieden is die aan bod komen. Als het gezien de problematiek haalbaar is om deel te nemen aan de arbeidsmarkt dan gaat de werkcoach de cliënt(en) op dit gebied begeleiden. Een andere gemeente (in het Zuiden) zet eerst een programmamedewerker met contacten in de lokale zorgstructuur aan het werk om de problematiek van de klant in kaart te brengen waarna het individuele programma (en doelen) voor de klant wordt vastgesteld. Na afronding van het programma neemt de klantbegeleider het stokje over en start met eventuele vervolgacties. Er zijn gemeenten die, parallel aan de hulpverlening in het kader van de meervoudige problematiek, bekijken of er mogelijkheden tot activering zijn. Als de klant er toe in staat is, kan gelijktijdig worden gewerkt aan de oplossing van de psychische problemen en aan toetreding tot de arbeidsmarkt. Zo is er bijvoorbeeld een ISD 31 die een samenwerking heeft met een re-integratiebedrijf waarbij de aanpak van de psychische problematiek voorop staat, maar daarnaast ook de richting naar het arbeidsproces in beeld blijft. 4.1 Beleid vanuit andere beleidsterreinen (Wmo) Bij meervoudige problematiek speelt ook andere wetgeving een rol bij de activering. Daarom is in de telefonische interviews tevens gevraagd naar andere beleidsterreinen waarin aandacht is voor de participatie van deze groep. Daaruit blijkt dat het beleid en trajecten voor deze groep met name zijn gebaseerd op de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Een van de prestatievelden van deze wet is dat mensen met een beperking, chronisch psychisch of psychosociaal probleem, maatschappelijk kunnen participeren. Voor deze groep biedt de Wmo dan ook meerdere voorzieningen, zoals wijkgerichte opvang, tijdelijke huisvesting en psychische begeleiding. In het aanbod van voorzieningen Wmo noemen de gemeenten vaak de groepen met een zorgvraag op het gebied van maatschappelijke participatie: de groep die in een sociaal isolement verkeerd. Tot deze groep behoren ook bijstandsgerechtigden die, alvorens zij op de arbeidsmarkt kunnen participeren, uit hun isolement moeten worden gehaald. Daarbij leggen de gemeenten de verbinding tussen het beleid voor werk en inkomen en het Wmo-beleid. 30 Bron: telefonische enquête 31 Intergemeentelijke Sociale Dienst Pagina 18 van 26

19 Een beleidsmedewerker van een middelgrote gemeente verwoordt de verbinding tussen het Wmo-beleid en het beleid van de sociale dienst als volgt: de Wmo is een wet die het mogelijk maakt om mensen met beperkingen zodanig te compenseren dat ze voldoende zelfredzaam zijn en aangehaakt kunnen blijven c.q. mee kunnen blijven doen aan de samenleving. De verbinding tussen het beleid voor werk en inkomen en de Wmo bestaat uit de koppeling van het Wmo-beleid aan het beleid gericht op arbeidsparticipatie. Een voorbeeld van deze koppeling is de gemeente die een participatieplein 32 heeft opgezet waarbij de maatschappelijke participatie van kwetsbare burgers centraal staat. Het gaat dan niet direct om het creëren van een fysieke participatieplaats, maar om het inhoud en vorm geven aan, en organiseren van een netwerk van voorzieningen en diensten voor en door burgers, die er toe bijdragen, dat mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen en zo goed mogelijk kunnen meedoen aan de samenleving. Naast de Wmo zijn er ook andere vormen van ondersteuning aan deze groep en het gaat dan vooral om het voorzieningen die liggen op het welzijnsterrein. 32 Telefonische enquête Pagina 19 van 26

20 Pagina 20 van 26

21 5 Beleid gericht op samenwerking met partners uit de GGZ, zorgen/of welzijn In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de derde onderzoeksvraag: Richt het beleid zich op samenwerking met de gezondheidszorg? Zo ja, welke? Het beleid dat zich richt op samenwerking met partijen uit de GGZ 33, zorg en/of welzijn, betreft verschillende vormen van samenwerking: van samenwerking op casusniveau (niet structurele vorm van samenwerking) 34 tot structurele vormen als samenwerking in multidisciplinaire teams en inkoop bij (gespecialiseerde) reintegratiebedrijven. De meer structurele vormen van samenwerking bestaan uit samenwerking door inkoop van (re-integratie) dienstverlening, door het werken binnen een multidisciplinaire team of door deelname aan een zorgnetwerk 35. Bij de samenwerking met deze partijen worden contracten of convenanten afgesloten met een of meerdere partijen. 36 In het contract of convenant zijn de partijen met wie en de voorwaarden van de samenwerking opgenomen. De meeste gemeenten zeggen beleid te hebben op samenwerking met instanties uit de GGZ, zorg en welzijn. Voor de gemeenten waar informatie beschikbaar is, ligt dit percentage op 77%. Voor wat betreft samenwerking met de (g)gz is er geen duidelijk verband naar gemeentegrootte. 33 Geestelijke gezondheidszorg 34 Telefonische enquête en kwalitatief onderzoek 35 Er is overigens weinig informatie over de samenwerking specifiek met professionals uit de gezondheidszorg. 36 Telefonische enquête en kwalitatief onderzoek Pagina 21 van 26

22 gemeente- aantal wel geen grootte- inwoners samen- samenklasse werking werking Totaal 1 < % 0% 100% % 33% 100% % 13% 100% % 33% 100% 5 > % 0% 100% Totaal (n=57) 77% 23% 100% De kleinste gemeenten geven alle aan samen te werken en de grootste gemeenten ook. Daarna volgt met 88% de middelste gemeente grootteklasse (drie) en vervolgens klasse twee en vier waar tweederde samenwerkt. Er zijn verschillende vormen van beleid gericht op samenwerking. Hieronder worden drie vormen besproken. Samenwerking in de vorm van opdrachtgeverschap In het beleid voor deze groep zijn er gemeenten die samenwerken met reintegratiebedrijven waarmee contracten zijn afgesloten voor deze groep. In de contracten worden afspraken gemaakt speciaal voor deze groep 37. Zo heeft een ISD een specifieke aanpak en koopt de trajecten in bij een psychosociaal begeleidingsbureau dat samenwerkt met de ggz en dat de begeleiding van mensen met psychische problematiek verzorgt. Verwijzing vindt plaats door de huisarts zodat de trajecten via de zorgverzekeraar betaald kunnen worden. Terugkoppeling en afstemming over de trajecten vindt structureel plaats aan de sociale dienst. Als voordelen van deze opzet worden genoemd: de korte lijnen en voortdurende terugkoppeling, de financiering ( de inkoop van deze trajecten is alleen op deze wijze te continueren), en het niet last hebben van het medisch beroepsgeheim. 38 Multidisciplinair team Er is beleid dat zich richt op de samenwerking in een multidisciplinair team. Er is een gemeente 39 die in het beleid heeft opgenomen dat professionals W&I en professionals uit de (geestelijke) gezondheidszorg samen werken in een multidisciplinair team bij de begeleiding van deze groep. Het gaat daarbij wel om cliënten met uitzicht op uitstroom naar werk. In dit team zijn onder andere klantmanagers van de sociale dienst, maatschappelijk werkers, SPV ers 40 en psychologen opgenomen. Bij andere vormen van (lokale) van samenwerking (multidisciplinair team) werken de partners samen in het Zorg- of Veiligheidshuis. Voordeel van deze vorm van samenwerking is volgens deze gemeenten dat de medewerkers elkaar kennen en dat op casusniveau wordt afgestemd en overlegd. In het Veiligheidshuis werken 37 Telefonische enquête en kwalitatief onderzoek 38 Telefonische enquête en kwalitatief onderzoek 39 Telefonische enquête en kwalitatief onderzoek 40 Sociaal psychiatrisch verpleegkundige Pagina 22 van 26

23 verschillende organisaties samen die (primair) bij veiligheid en handhaving zijn betrokken. Gezorgd wordt voor institutionalisering van de samenwerking en een regievoering op uitgezette trajecten. Ook andere partijen dan die zijn gericht op handhaving kunnen participeren in een Veiligheidshuis. Het Veiligheidshuis is veelal ontstaan vanuit de preventie van overlast waarbij het terrein van werk en inkomen maar een van de betrokken leefgebieden is. Coördinatie en regie liggen dan vaak bij de partners op het terrein van veiligheid. Zorgnetwerken De groep uitkeringsgerechtigden met meervoudige en psychische problematiek is breed van samenstelling. De problemen van deze groep zijn vaak ook zo uniek dat standaardoplossingen niet werken. Daarom gaan meerdere gemeenten over tot een meer integrale aanpak van de problematiek van deze groep. Er is een insteek waarbij via een wijkgerichte aanpak wordt getracht de meervoudige problemen integraal en preventief aan te pakken door de verschillende hulpverleners bij elkaar te brengen onder regie/coördinatie van een hulpverlener (kan wisselen). De problematiek van de klant vormt daarbij het uitgangspunt en niet de organisaties die bij de dienstverlening zijn betrokken. Zo zijn in de pilot Wraparound Care coördinatie, hulp en coach in één hand gebracht: de gezinswerker gaat in het gezin met deze drie rollen aan de slag. Dat betekent volgens die gemeente dat meer kan worden bereikt door minder hulpverleners. Werk en inkomen is een van de participerende domeinen maar heeft meestal niet de regiefunctie. Een gemeente geeft dan ook aan dat in de praktijk de rol van de sociale dienst vaak niet verder gaat dan inkomensvoorziening. Slechts incidenteel kan de sociale dienst een bijdrage leveren aan activering. Dit komt omdat enerzijds de klantproblematiek te groot is en uitstroom niet het hoofddoel is van de betreffende instellingen. En anderzijds zijn er vaak maar weinig arbeidsplaatsen voor mensen met problemen. 5.1 Relatie beleid voor bijstandsgerechtigden met psychische problemen en samenwerking met de (G)GZ, zorg en welzijn We zagen al dat meer dan de helft van de gemeenten beleid heeft voor uitkeringsgerechtigden met psychische problemen (63%) en dat eveneens een groot deel beleid heeft op samenwerking met de (g)gz en andere zorgverleners (77%). De relatie tussen dit beleid en deze samenwerking is voor de gemeenten waarvan beide variabelen bekend zijn als volgt: wel beleid samenwerking geen beleid samenwerking Totaal wel beleid psychische problemen 75% 25% 100% geen beleid psychische problemen 80% 20% 100% Totaal (n=56) 77% 23% 100% Pagina 23 van 26

24 Van de gemeenten die wel beleid t.a.v. psychische problemen hebben, heeft 75% beleid om samen te werken. Van de gemeenten die geen beleid t.a.v. psychische problemen hebben heeft 80% beleid om samen te werken. De percentages verschillen dus maar weinig. Op grond van deze cijfers kan dan ook niet worden gesteld dat er een verband is tussen beleid op psychische problematiek en beleid ten aanzien van samenwerking. Van de gemeenten die aangeven geen beleid te hebben ontwikkeld (15 ), maar wel samen werken met (g)gz en andere zorgverleners, gaat het meestal om de samenwerking in een zorgnetwerk. Pagina 24 van 26

25 6 Bevindingen beleid UWV Beleidcontext UWV heeft de zorg voor mensen die door arbeidsongeschiktheid, ziekte of werkloosheid aangewezen zijn op een uitkering. Daaronder vallen mensen met gezondheidsproblemen die hun inschakeling in de arbeid mogelijk kunnen belemmeren. UWV bevindt zich op het moment van het huidige onderzoek van SZW in een ontwikkelingsproces van integrale naar complementaire dienstverlening. Met complementaire dienstverlening versterken de gemeenten (VNG, Divosa) en UWV de samenwerking: beide partijen doen waar ze het beste in zijn en zetten dat in voor de ander. In een koersdocument wordt de visie van de programmaraad (VNG, UWV en Divosa) op deze toekomstige samenwerking tussen gemeenten en UWV gepresenteerd. 41 UWV heeft in zijn beleid, een focusdocument 42 aangegeven dat door bezuinigingen keuzes in de dienstverlening moeten worden gemaakt. De focus bij UWV verschuift naar groepen met een arbeidshandicap zoals WIA (WGA) en Wajong. In hetzelfde focusdocument wordt ook ingegaan op multiproblematiek. Psychische problemen staan arbeidsparticipatie vaak in de weg. De dienstverlening voor deze groep zal vooral bestaan uit: behandeling en begeleiding naar werk van mensen met een psychische aandoening, samenwerking met gemeenten voor wat betreft de schuldhulpverlening, kennisuitwisseling over de sociaal-medische beoordeling, vertaling van uit onderzoek gebleken belemmeringen en stimulerende factoren voor de groep met multiproblematiek op spreekkamerniveau van de verzekeringsarts. Dit alles vraagt om specifieke kennis en deskundigheid en om nauwe samenwerking met sociale partners, gemeentes en werkgevers. In 2012 is het Convenant tussen UWV en GGZ Nederland afgesloten 43. Doel van het Convenant is de samenwerking tussen UWV en GGZ- instellingen te verbeteren en de gezamenlijke doelgroep, te weten de mensen met ernstige psychische aandoeningen, naar werk te begeleiden. Dit geeft des te meer aan dat het belang van een goede samenwerking tussen de professionals W&I en Zorg wordt ingezien. Onderwerpen van samenwerking zijn het wederzijds werkproces, kennisoverdracht over de functie van het werk in het kader van het herstelproces, het vergroten van kennis over psychiatrische aandoeningen bij UWV professionals en maatwerk bij inzet van trajecten en behandelingen met het oog op behoud van werk of effectieve re-integratie. Er zijn nog meer ontwikkelingen die raakvlakken hebben met het onderwerp samenwerking. Bijvoorbeeld het experiment Fit-4-Work dat naar verwachting in september 2012 zal starten voor mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt veroorzaakt door multiproblematiek. Dit experiment beoogt een versterking van de samenwerking van professionals vanuit W&I en Zorg. 41 Koersdocument Complementaire Dienstverlening, visie Programmaraad november 2011 Naar de nieuwe samenwerking tussen gemeenten en UWV 42 Focusdocument UWV Convenant tussen UWV en GGZ Nederland april 2012 Pagina 25 van 26

26 Verder zijn naar aanleiding van interdepartementaal overleg over multiproblematiek en de betrokkenheid van UWV nog allerlei zaken in ontwikkeling. De samenwerking met kenniscentra is opgepakt en er is een handreiking gemaakt voor gemeenten. Er is onlangs ook een interdepartementaal initiatief afgerond om de kosten en opbrengsten van deze doelgroep inzichtelijk te maken, specifiek toegespitst op arbeid. Pagina 26 van 26