MAATREGELEN TER VOORKOMING BLAUWALGEN WERKEN ONVOLDOENDE NEDERLANDS DRINKWATER UIT CHINESE KRANEN MILLENNIUMDOELEN: DRINKWATER VERSUS SANITATIE?

Transcriptie

1 nº 7 / ste jaargang / 4 april 2008 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER thema drinkwater MAATREGELEN TER VOORKOMING BLAUWALGEN WERKEN ONVOLDOENDE NEDERLANDS DRINKWATER UIT CHINESE KRANEN MILLENNIUMDOELEN: DRINKWATER VERSUS SANITATIE?

2 Ziet u de vissen? Wij zien ook een uitdaging om duurzaam met het water op aarde om te gaan. Veolia Water zuivert en levert wereldwijd elke dag meer dan 17 miljard liter drinkwater. We recyclen daarnaast afvalwater voor de industrie en landbouw en zijn voortdurend op zoek naar oplossingen om uitputting van natuurlijke bronnen tegen te gaan. In Nederland zijn we betrokken in het eerste Publiek Private Samenwerkingsproject in de afvalwater sector, de Harnaschpolder. We zijn trots om als hoofdaannemer samen met onze partners aan dit project te werken. Milieubescherming is een industriële uitdaging.

3 Geld Geld maakt niet gelukkig, zegt mijn moeder regelmatig. Een goede gezondheid wel. Toch zijn er in de water(schaps)wereld verschillende mensen die blijkbaar alsmaar meer geld willen. Waaraan ze het besteden, is de grote vraag. De directie van de Nederlandse Waterschapsbank verdient ongeveer een half miljoen euro bruto per persoon. Een half miljoen euro! Wat moet je daar toch mee? Weggeven aan goede doelen en mensen die moeite hebben om maandelijks alle lasten te betalen? Discussies over geld gaan vaak over een tekort aan geld. Maar in de hele wereld is volgens mij nog nooit een tekort aan geld geweest. Alleen is het geld slecht verdeeld: heel veel bij heel weinig mensen en heel weinig bij veel mensen. Het is een verdelingsvraagstuk. Maar geld maakt dus niet gelukkig. Misschien worden de directieleden van de Waterschapsbank zelfs gelukkiger als ze een flink deel van hun salaris weggeven. Dan houden ze nog meer dan genoeg over om heel riant te leven. Op 24 april zal het ministerie van Financiën een voorstel indienen tijdens de algemene aandeelhoudersvergadering van de Waterschapsbank om de lonen te matigen. Een groot deel van de waterschappen wil (al lange tijd) hetzelfde. Overigens haalde de bank in 2007 een omzet van ruim zeven miljard euro een nettowinst van 70 miljoen. Waaraan hebben ze dat verdiend? Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Vereniging van Waterbedrijven in Nederland - Koninklijke Vereniging voor Waterleidingbelangen in Nederland - Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Gerda Pieters Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactieadres en uitgeverij Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: s-gravelandseweg XT Schiedam Redactiecommissie Harry Tolkamp (voorzitter/nva) André Struker (KVWN) Frits Vos (VEWIN) Gerda Sulmann (Kiwa Water Research) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) Sigrid van der Kind (010) fax (010) / Maatregelen ter voorkoming blauwalgen werken onvoldoende Edwin Kardinaal, Martin de Haan en Hans Ruiter 8* / Nederlands drinkwater uit Chinese kranen Ronald Wielinga en Jorden Splinter 10* / Kunstmatige infiltratie veelbelovend Nederlands exportproduct Jan Willem Kooiman, Hein de Jonge, Marco Kortleve, Harrie Rolf, Theo Olsthoorn en Pieter Stuyfzand 14* / Jan Vreeburg: Vervuiling distributienet komt uit de zuivering Maarten Gast 16* / Stand van de techniek rond beheer waterleidingnet Mirjam Blokker en Irene Vloerbergh 22* / Vlaams-Nederlandse samenwerking bij bouw grote UV-installatie in Antwerpen 28* / Wereldwaterdag: bijna acht miljoen euro voor projecten op het gebied van drinkwater en sanitatie inhoud nº 7 / 2008 / *thema 8 14 Abonnementenservice Pauline Roos (010) Tini van Schijndel (010) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 99,- per jaar excl. 6% BTW 131,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out Den Haag mediagroep b.v., Rijswijk Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2008 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 32* / Drinkwater versus sanitatie 36 / Verenigingsnieuws 41* / Nitraatproblemen op zandgronden verder gekwantificeerd Martin de Jonge en Kees Vink 44* / Verblijftijden in vertakt en vermaasd distributienet op basis van EGV Hendrik Beverloo, Mirjam Blokker en Maurice van der Roer 47* / Nieuwe spoelinzichten leiden tot betere kwaliteit bij snelfilters Petra Scholte, Steven van Duijvenbode, Eric Baars en Joost Kappelhof 51 / Vluchtplaatsen in zelfredzame cellen als oplossing bij overstromingen Maartje van Reedt Dortland, Wout de Fijter en Arjen Hoekstra 56 / Agenda 28 Bij de omslagfoto: Bij het renoveren van de waterleiding bij Andijk koos PWN voor de subline -techniek. Dit bezorgt de omwonenden minder overlast en PWN is voordeliger uit (zie pagina 21) (foto: BAM Nelis Infra).

4 Maatregelen ter voorkoming blauwalgen werken onvoldoende Gedurende de zomer van 2007 zijn in diverse rijkswateren maatregelen getroffen ter bestrijding van blauwalgen en de daarmee samenhangende drijflagen. De maatregelen waren in eerste instantie gericht op het voorkómen van ophoping van drijflagen op stranden en in havens. De toegepaste technieken waren behandeling met ultrasoon apparatuur, het afsluiten van baaien met oliekeringschermen en het afzuigen van water met drijflagen (skimmen). De maatregelen leverden geen significante verbetering op en werkten in sommige gevallen zelfs averechts. Blauwalgen zijn oeroude organismen die van nature voorkomen in oppervlaktewateren. Er zijn veel verschillende soorten, waarvan het grootste deel onschuldig. Blauwalgen die in Nederlandse wateren overlast kunnen veroorzaken, zijn Microcystis, Aphanizomenon, Anabaena en Planktothrix. Deze soorten bevatten giftige stoffen (toxines) die bij (langdurige) blootstelling schadelijk kunnen zijn voor de lever en al bij korte blootstelling irritatie kunnen veroorzaken aan ogen, oren en huid. Sommige blauwalgen beschikken over drijfvermogen, waardoor ze drijflagen kunnen vormen. Die drijflagen bevatten gevaarlijk hoge concentraties toxines en kunnen na enige tijd bovendien gaan rotten en daarbij hinderlijk gaan stinken. Waterbeheerders lijken in toenemende mate problemen te ervaren met de bloei van blauwalgen en de daarmee samenhangende drijflagen. Het zijn vooral de drijflagen die de voornaamste problemen veroorzaken in recreatiewateren. Cyanotoxineconcentraties in drijflagen kunnen de richtlijn van 20 μg Microcystine per liter wel meer dan 50 keer overschrijden (zie afbeelding 1). De aanwezigheid van drijflagen en hoge cyanotoxineconcentraties hebben op diverse locaties geleid tot het ontraden om te gaan zwemmen en zelfs het sluiten van stranden. Daarnaast hopen blauwalgen zich veelal op in (jacht)havens en andere luwtes. Het gevolg is dat bij afsterven omwonenden weken lang stankoverlast ervaren. De Europese Zwemwaterrichtlijn stelt waterbeheerders verplicht om bij eventuele gezondheidsrisico s passende maatregelen te treffen. Dergelijke maatregelen zijn onder andere gericht op het voorkómen van blootstelling van zwemmers en overige recreanten aan cyanobacteriebloeien en drijflagen. Maatregelen kunnen grofweg op drie niveaus worden uitgevoerd: Aanpak bij de bron (het reduceren van de groei van cyanobacteriën); Voorkómen van drijflaagvorming (het verhinderen van ophoping van blauwalgen); sluiting en voorlichting (het informeren van het publiek over het risico van het Afb. 1: Concentraties Microcystine, gelijktijdig gemeten in water en in drijflagen op diverse locaties in Nederland in de periode zwemmen in water met hoge dichtheden van cyanobacteriën en daarmee voorkomen dat mensen worden blootgesteld aan die cyanobacteriën). Het bij de bron aanpakken van de blauwalgen is niet eenvoudig. Hoge temperaturen en hoge concentraties van voedingsstoffen zijn de belangrijkste voorwaarden voor groei van blauwalgen. Drijflagen ontstaan bovendien bij rustig weer en weinig doorstroming. Aan de steeds warmer wordende zomers kunnen we niets doen. Verlaging van de concentraties voedingsstoffen voor effectieve remming van de blauwalgengroei is essentieel. Deze verlaging is vrijwel overal onhaalbaar of het effect van maatregelen gericht op verlaging van dergelijke concentraties laat lang op zich wachten. Het afgeven van zwemontradingen of zwemverboden heeft (vergaande) economische consequenties. Bovendien worden ook problemen ervaren met hoge dichtheden van cyanobacteriën op locaties waar niet wordt gezwommen of gerecreëerd. Bijvoorbeeld in havens en sluizen, waar ophoping van drijvende blauwalgen plaatsvindt, is bij afsterving van de drijflagen veel stankoverlast. In Nederland zijn veel van de ontplooide initiatieven gericht op preventie van de vorming van drijflagen. Dergelijke maatregelen kunnen op korte termijn effect hebben en leiden er dan toe dat stranden niet hoeven te worden gesloten. Veel van de initiatieven worden echter op ad-hoc basis ingezet zonder dat een beeld bestaat over de effectiviteit van de in te zetten maatregel. In de zomer van 2007 is op diverse locaties in Nederland wel aandacht besteed aan de effectiviteit van de genomen maatregelen. Maatregelen In dit artikel zijn maatregelen beschreven voor de haven en het strand van Almere Haven aan het Gooimeer, de haven van Tholen langs het Schelde-Rijnkanaal nabij het Zoommeer en de Gouden Ham langs de Maas bij Megen. Alle drie locaties hebben een jarenlange historie van Microcystis-drijflagen. In de beide havens zijn het de omwonenden en havengebruikers die stank ervaren. Op de stranden van Almere Haven en in de Gouden Ham 4 H 2 O /

5 actualiteit zijn het vooral zwemmers die gezondheidsrisico s lopen. Eerder getroffen maatregelen hebben een totaal zwemverbod voor de Gouden Ham en grootschalige vissterfte in de haven van Almere Haven niet kunnen voorkomen. Om dergelijke overlast vorig jaar te voorkomen, waren door diverse initiatiefnemers de volgende maatregelen getroffen: Oliekeerschermen Deze zijn ingezet in de haven en nabij het strand van Almere Haven en in de Gouden Ham. In de haven van Almere Haven zijn de schermen ingezet als een soort verlenging van de havenmond. In dit gebied migreerden de drijflagen langs de kust en dijk en werden vervolgens de haven ingeblazen. In de Gouden Ham en nabij het strand van Almere Haven zijn de schermen gebruikt om een (binnen)baai af te zetten. Om te voorkomen dat blauwalgen onder de schermen door migreerden, is in de Gouden Ham een worteldoek gespannen tussen de kering en de bodem. Blauwalgendrijflaag op het strand van Almere Haven (foto: Edwin Kardinaal). locatie geografie beheerder initiatiefnemer haven van Almere Haven aan het RWS dienst gemeente strand van Almere Haven Gooimeer IJsselmeergebied Almere haven van Tholen langs Schelde- RWS dienst RWS Rijnkanaal, nabij Zeeland Zeeland Zoommeer Gouden Ham langs Maas, RWS dienst particulieren nabij Megen Limburg Geen ernstige gezondheidsklachten Om de relatie te bepalen tussen de aanwezigheid van blauwalgen in water en het optreden van gezondheidseffecten is meer onderzoek nodig. Het wordt echter onwaarschijnlijk geacht dat mensen ernstige gezondheidsklachten krijgen na contact met door blauwalgen verontreinigd water. De meeste mensen zijn namelijk terughoudend met zwemmen in en zeker met drinken van troebel en stinkend water. Dat is de conclusie van een onderzoek naar de gezondheidseffecten op blauwwieren, waarvan het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde afgelopen najaar de resultaten publiceerde (nr 31, pag. 151). De meest gerapporteerde gezondheidsklachten na het zwemmen in met blauwalgen verontreinigd water zijn huidirritatie, maag- en darmklachten, hoofdpijn en koorts. Ernstige symptomen zijn vrijwel altijd het gevolg van inname van substantiële hoeveelheden met blauwalgen verontreinigd water. Daarom wordt geadviseerd nooit oppervlaktewater in te slikken. Honden en andere dieren lopen een groter risico dan mensen om een toxische dosis blauwalg binnen te krijgen, omdat ze minder terughoudend zijn bij het contact met verontreinigd water. Cyanobacteriën zijn in staat stoffen te produceren die toxisch zijn voor de mens. Veel kennis omtrent de werkingsmechanismen van deze toxische stoffen is echter afkomstig van waarnemingen bij dieren. Bij gezondheidsklachten bij de mens die mogelijk het gevolg zijn van blootstelling aan cyanotoxinen, is vaak onduidelijk om welke soort blauwalgen het precies ging. Ook zijn geen laboratiumanalyses uitgevoerd van het water waarin de blootstelling plaatshad. Het gevaar van blauwalgen in de Nederlandse situatie lijkt vooral te schuilen in drijflagen die door de wind in de zwemzone van recreatieplassen terecht kunnen komen. Voor een goede risico-inventarisatie van deze drijflagen dienen de cyanotoxinen en de soortensamenstelling van de cyanobacteriën in de drijflaag te worden onderzocht, omdat niet alle drijflagen gevormd worden door toxineproducerende cyanobacteriën. Voor meer informatie: professor Meulenbelt (030) Bellenscherm Een bellenscherm is aangelegd in de monding van de haven van Almere Haven tussen de oliekeerschermen. Het bellenscherm is alleen ingezet bij een zuidenwind (recht op de opening van de haven), wanneer in theorie drijflagen vanaf het Gooimeer de haven ingeblazen kunnen worden. Door de pompen te koppelen aan een weerstation wil men de inzet van het bellenscherm automatiseren. Skimmers Skimmers zijn een soort omgekeerde waterstofzuigers die net onder het wateroppervlak drijven en die verontreinigingen aan het wateroppervlak kunnen verwijderen. De skimmers zijn in de haven van Almere Haven aangesloten op een centrifugaalpomp. De installatie heeft een pompcapaciteit van 30 kubieke meter per uur. Het watermengsel met de blauwalgendrijflaag wordt afgevoerd naar een mobiele waterzuiveringsinstallatie. De skimmers zijn geplaatst in de hoek die de oliekeerschermen (zie hierboven) maken met de dijk. Accumulerende drijflagen kunnen zodoende verwijderd worden. De-icers De-icers zijn onderwaterpropellers die water in beweging houden. In de haven van Almere Haven zijn die in horizontale richting, op kritische punten in de haven, geplaatst. De mixers zuigen het water inclusief drijflagen aan en mengen dit met grote kracht. De apparaten moeten goed worden afgesteld anders ontstaat er geluidsoverlast of cavitatie. Het bereik is ongeveer 15 meter. Ultrasoon behandeling Behandeling met ultrasoon geluid is er op gericht de vacuoles van cyanobacteriën te laten knappen en er zodoende voor te zorgen dat het drijfvermogen van de cellen verloren gaat. In de haven van Tholen zijn in april 14 ultrasoon transducers opgehangen. Het verloop van de proef is gevolgd door middel van een uitgebreid monitoringsprogramma. In het programma zijn naast het fytoplankton chemische/fysische parameters geanalyseerd. Ook in een binnenbaai van de Gouden Ham H 2 O /

6 zijn drie transducers geplaatst. Het bereik ervan op beide locaties bedroeg ongeveer 200 meter rondom de ultrasooninstallatie. Irrigatiesysteem Op het strand van de grootste zwemwaterlocatie in de Gouden Ham (de Maaslanden) heeft men evenwijdig aan de waterlijn een lange buis geplaatst met om de twee meter een uitstroomopening. Door de buis is met kracht (ongeveer 10 bar) water gepompt. De waterstralen moeten voorkomen dat drijflagen van blauwalgen op het strand terechtkomen. De installatie is alleen ingezet wanneer drijflagen werden gesignaleerd en (veel) publiek werd verwacht. Effectiviteit In de zomer van 2007 is de blauwalgenproblematiek in Nederland redelijk beperkt geweest. Mogelijk werd dit veroorzaakt doordat in ieder geval juli tot één van de natste julimaanden van de laatste eeuw behoorde. Desondanks zijn in de Haven van Tholen en in de Gouden Ham drijflagen geconstateerd. Ook in de haven van Almere Haven zijn drijflagen van cyanobacteriën waargenomen, maar vele malen minder ernstig dan in Afb. 2: Schattingen van Mycrocystis-dichtheden, gemeten op diverse locaties in de haven van Tholen in Om de effectiviteit van maatregelen objectief in te schatten, zijn tellingen in onbehandelde en behandelde gebieden nodig. Dergelijke data zijn niet altijd voor handen. Het inschatten van effectiviteit gebeurt op basis van waarnemingen van waterbeheerders en andere betrokken partijen. Oliekeerschermen Zowel nabij het strand van Almere als in de Gouden Ham heeft men waargenomen dat drijflagen van cyanobacteriën niet worden tegengehouden door de schermen. De blauwalgen migreren onder de schermen door en vormen achter de schermen opnieuw drijflagen. Bij aflandige wind drijven drijflagen over het algemeen weer weg van de strandlocaties, maar door de aanwezigheid van de schermen worden drijflagen juist gevangen in de baaien. In deze gevallen blijven de blauwalgen langer in het systeem en heeft de maatregel dus een averechts effect. Ook de toepassing van worteldoek heeft de blauwalgen niet tegen kunnen houden. Bellenscherm Het bellenscherm in Almere Haven is in 2007 sporadisch ingezet. Er is vanuit het Gooimeer geen serieuze bedreiging geweest van drijflagen van cyanobacteriën. Uit onderzoek uit 2006 blijkt dat het zuurstofgehalte van het water in de haven afneemt wanneer het bellenscherm veel aanstaat. Dit impliceert dat dan geen uitwisseling meer bestaat tussen havenbekken en het Gooimeer. Skimmers De skimmers zijn net als het bellenscherm in 2007 beperkt gebruikt. De effectiviteit hangt af van de capaciteit van de achterliggende pompen. Bovendien kunnen tijdens het gebruik problemen ontstaan om het water met zeer hoge dichtheden blauwalgen af te voeren. In Almere heeft men daarvoor een speciale waterzuiveringsinstallatie gebouwd. Van de effectiviteit van deze installatie is tot Afb. 3: Schattingen van Mycrosystis-dichtheden, gemeten op diverse locaties in de baai van het Groene Eiland, Gouden Ham in dusver weinig bekend. Voor dit jaar staat een monitoringsprogramma gepland. De-icers Van de de-icers is gebleken dat zij effectief zijn in het voorkomen van drijflagen in dode hoeken in de haven. De reikwijdte van de apparaten is beperkt: circa 15 meter. De propellers zijn gevoelig voor verstoring, bijvoorbeeld wanneer ze plastic of andere drijvend afval aanzuigen. Ultrasoon behandeling De aanwezigheid van de transducers heeft in de zomer van 2007 problemen door drijflagen in de haven van Tholen niet kunnen verhinderen. Of deze problemen erger waren dan voorgaande jaren, is door het ontbreken van meetgegevens niet te zeggen. De metingen in 2007 wijzen niet op effectieve vermindering van Microcystisdichtheden (zie afbeelding 2). Hoge dichtheden cyanobacteriën bij de controle gaan altijd samen met eveneens hoge dichtheden op één of meer behandelde locaties. Waarschijnlijk vindt voortdurende aanvoer van blauwalgendrijflagen plaats vanuit het Zoommeer. De eventuele werking van de transducers is in ieder geval onvoldoende om drijflagen in de haven te voorkómen. In de Gouden Ham is in één van de baaien op drie locaties een ultrasoon apparaat geïnstalleerd. In dezelfde baai zijn op drie locaties gedurende de zomer van 2007 monsternames uitgevoerd en het fytoplankton geanalyseerd. De baai was met behulp van oliekeerschermen afgesloten van de rest van de Gouden Ham (zie hierboven). Buiten de baai was een vierde meetpunt dat in dit onderzoek is beschouwd als controle. Afgezien van de tweede helft van de maand augustus en eind september is de dichtheid Microcystis op de locaties die behandeld zijn met ultrasoon, niet significant lager dan op de onbehandelde locatie (zie afbeelding 3). Bovendien heeft de aanwezigheid van de ultrasoonapparatuur niet kunnen verhinderen dat in de baai drijflagen zijn ontstaan, waardoor het strand tijdelijk moest worden gesloten voor het publiek. Mogelijk zijn de waargenomen dichtheidsverschillen tussen testlocaties en controlelocatie in augustus toe te schrijven aan de aanwezigheid van het oliekeerscherm. 6 H 2 O /

7 actualiteit zorgvuldig te kunnen evalueren. Dergelijke monitoring zou bij voorkeur al moeten starten voordat de problemen zich serieus manifesteren. In ieder geval zal voordat de maatregel ingezet gaat worden de ernst van de situatie beoordeeld moeten worden. Monstername en analyse tijdens en na inzet van de maatregel geeft vervolgens een goed beeld van de effectiviteit van de maatregel. De dichtheid van de blauwalgen en het voorkomen van drijflagen zijn in dergelijk onderzoek de belangrijkste parameters. Edwin Kardinaal en Martin de Haan (DHV) Hans Ruiter (Rijkswaterstaat Waterdienst) Oliekeerscherm en skimmer bij Almere Haven (foto: Edwin Kardinaal). Irrigatiesysteem Op zonnige dagen met veel publiek is de pomp die het water door de leidingen perst, s ochtends vroeg gestart. Vanwege de afwezigheid van drijflagen in de zwemzone lijkt de installatie aanvankelijk te functioneren. Maar als de drijflagen vanuit de Gouden Ham bij zuidwestelijke wind richting het strand drijven, is er geen effect van de installatie meer waarneembaar. Het strand is in 2007 opnieuw enkele weken gesloten voor het publiek. Conclusies In veel watersystemen met blauwalgen zijn beheerders geneigd ad-hoc maatregelen te nemen, zonder dat zij een beeld hebben van de effectiviteit van de maatregel. In dit artikel is een aantal maatregelen besproken Irrigatie installatie Gouden Ham (foto: Cees Roffelsen). waarvan blijkt dat ze niet significant bijdragen aan het voorkómen dan wel het verminderen van de ervaren blauwalgenproblemen. Van ultrasoon transducers is geen significant effect aangetoond. Het permanent plaatsten van oliekeerschermen lijkt zelfs een averechts effect te hebben. Het pakket aan maatregelen zoals dat is genomen in Almere, lijkt matig positief: er zijn slechts dunne drijflaagjes blauwalgen aangetroffen. De zomer van 2007 was echter zeer nat en niet bijzonder warm. Daarom is van een serieuze test van de maatregelen geen sprake geweest. Welke maatregelen het beste kunnen worden ingezet, zal per locatie moeten worden beschouwd. Goede monitoring is essentieel om effectiviteit van de maatregelen Eendenkroos wordt veevoeder Eendenkroos, een waterplant die in de zomer voor problemen kan zorgen omdat ze sloten overwoekert, is volgens Waterschap Vallei & Eem uitstekend geschikt om veevoer van te maken. Dat blijkt uit een onderzoek dat de universiteit van Wageningen uitvoerde. Afgelopen woensdag (2 april) hebben koeien de eerste brokken eendenkroos geproefd, uit handen van minister Gerda Verburg van LNV. In de zomer groeit het eiwitrijke plantje explosief en verstikt wateroppervlakken. Waterbeheerders halen het kroos met regelmaat weg. Nu lijkt een nuttige oplossing voor het overschot te zijn gevonden. Uit het onderzoek blijkt dat het kroos gedroogd kan worden en verwerkt tot veilig veevoer. Het projectteam, met daarin vertegenwoordigers van de universiteit en het ministerie van LNV, Waterschap Vallei & Eem en twee melkveehouders, werkt nu verder om de productiemethode efficiënter en goedkoper te maken, zodat de eendenkroos-brokken kunnen concurreren met regulier krachtvoer. Ook wordt gekeken naar betere methoden om het kroos uit de sloten te verwijderen. Op dinsdag 15 april wordt het product officieel gepresenteerd in het praktijkcentrum Zegveld, onderdeel van de Wageningen Universiteit. Tot de eendenkroosfamilie behoort onder andere dwergkroos. Dat plantje wordt door enkele waterbeheerders als problematisch gezien. Vooral in voedselrijke en half beschaduwde stilstaande wateren, in steden en landgoederen, treedt dwergkroos steeds dominanter op. In Rivierenland vormt deze waterplant het grootste exotenprobleem. De universiteit van Wageningen verwacht dat de soort op veel plekken problemen gaat veroorzaken (zie ook pagina 4 van de vorige uitgave van H 2 O). H 2 O /

8 Nederlands drinkwater uit Chinese kranen De wereld heeft behoefte aan compacte, efficiënte technieken voor de productie van drink- en proceswater. De Nederlandse watersector neemt de leiding in de ontwikkeling van deze technieken. Op 28 februari is een tweetal contracten ondertekend tussen de Nederlandse en Chinese watersector. De ontwikkeling en toepassing van nieuwe technologie staat hierin centraal. Kenmerkend voor de werkwijze en belangrijke succesfactor is co-makership tussen eindgebruikers, technologieleveranciers en kennisinstellingen ter plaatse en in Nederland. Allen participeren in de ontwikkeling en zijn daardoor vanaf het begin nauw betrokken bij het proces. De gehele Nederlandse watersector heeft voordeel van deze innovaties. van de bron. Het tweede project betreft de introductie van UV-oxidatie om de waterkwaliteit in Shanghai te verbeteren. Naar verwachting begint na de zomer het pilotonderzoek. Afgesproken is dat beide technologieën gedemonstreerd zullen worden tijdens de World Expo, die in 2010 in Shanghai plaatsvindt. Dit betekent wereldwijde publiciteit voor Nederlandse watertechnologie. De ondertekening van de twee contracten tussen de Nederlandse en Chinese watersector. De contracten behelsen de uitvoering van twee projecten in Shanghai. Het eerste project, waarvan de uitvoering deze maand begint, Waterkwaliteitsmonitoring richt zich op het opzetten van een Early Warning System voor de drinkwaterbron van de stad, Huangpu. Geprobeerd wordt meer inzicht te krijgen in de waterkwaliteit Milieuproblemen in het algemeen en een verslechtering van de waterkwaliteit in het bijzonder zijn momenteel zeer actueel in China, mede dankzij de discussies over luchtkwaliteit die zijn ontstaan rondom de organisatie van de Olympische Spelen in Beijing deze zomer. Economische groei legt een zware druk op de natuurlijke hulpbronnen. Milieumonitoring staat in China nog in de kinderschoenen. Daarom blijven de gevolgen vaak onvoldoende bekend. De Chinese overheid heeft de milieuproblematiek inmiddels wel hoog op de nationale agenda geplaatst. De waterkwaliteit in de rivieren Huangpu en Yangtze (de belangrijkste drinkwaterbronnen voor Shanghai) staan zwaar onder druk als gevolg van industriële verontreinigingen, pesticiden uit de landbouw en lozingen van huishoudelijk afvalwater. Om inzicht te krijgen in de probleemstoffen en hun concentratieniveaus, wordt een brede screening uitgevoerd naar de chemische en biologische waterkwaliteit om de referentiesituatie vast te leggen. Op basis van de resultaten en een inventarisatie van de industriële en landbouwactiviteiten langs de rivieren wordt een overzicht opgesteld van de meest kritische parameters en biologische effecten die met een routinematig monitoringsprogramma bewaakt moeten worden. Voor deze parameters wordt vervolgens een meetprogramma opgesteld, dat gedeeltelijk in het laboratorium en gedeeltelijk in een nieuw te bouwen monitoringsstation direct aan de rivier uitgevoerd wordt. Hierbij zullen de meest succesvolle technieken op het gebied van waterkwaliteitsmonitoring worden ingezet, gebruikmakend van de nieuwste technische (sensor)ontwikkelingen. De monitoringsresultaten worden vertaald naar concrete acties. Tevens worden aanbevelingen gedaan om de belasting van het rivierwater door (industriële) lozingen te verminderen. Voor meer informatie: Corina de Hoogh (Kiwa Water Research) (030) en Marc van Eekeren (Optiqua) Vertrouwen winnen Veel visitekaartjes uitwisselen, eet- en drinkafspraken en wederzijdse familie ontmoeten hoort bij het opbouwen van een relatie in China. De samenwerking tussen Nederland en China begon toen het College van Opdrachtgevers van het bedrijfstakonderzoek drinkwaterbedrijven China in 2004 bezocht. De directeuren stelden vast dat China een enorme groeipotentie heeft en een interessante partij is om gezamenlijk innovatieve (onderzoeks)projecten mee op te zetten. Oplossingen voor de uitdagingen in China komen op termijn ook in Nederland van pas. Daarom werken sinds begin 2006 Kiwa Water Research, TU Delft, Science Alliance, Shanghai Engineering Center (ERC) en Tongji University samen aan nieuwe plannen voor de drinkwatervoorziening van Shanghai. De partijen worden ondersteund door eindgebruikers uit Nederland (onder meer Evides en DZH) en China (Shibei Waterworks), Nederlandse bedrijven (Philips, Optiqua en UV-LIT) en de Nederlandse (EVD) en Chinese overheid (Shanghai Water Authority). De belangrijkste doelstelling van het project is het bereiken van guanxi - het winnen van vertrouwen en het creëren van een sterk samenwerkingsverband. Concreet De circa 20 miljoen inwoners van Shanghai verbruiken circa miljoen kubieke meter drinkwater per jaar. Die enorme hoeveelheid water wordt geleverd door vier waterleidingbedrijven, onder supervisie van de Shanghai Water Authority (SWA). SWA heeft de ambitie dat haar drinkwatervoorziening in 2010 aan de Europese normen voldoet. Deze ambitie is groot, zeker gezien de problemen waarmee Shanghai momenteel wordt geconfronteerd. Hoewel er geen compleet inzicht is in de kwaliteit van de drinkwaterbron, staat in 8 H 2 O /

9 *thema achtergrond UV-oxidatie Water onttrokken uit de Huangpu rivier wordt momenteel gezuiverd door coagulatie/sedimentatie, snelfiltratie en chloring. Vanwege de hoge industriële belasting is de rivier sterk vervuild met giftige stoffen en geur- en smaakstoffen. Aangezien de zuivering niet op dergelijke stoffen is ingesteld, wordt drinkwater met een ongewenste lage kwaliteit geproduceerd en gedistribueerd. Ingegeven door nieuwe richtlijnen voor de drinkwaterkwaliteit vastgesteld in 2006, wordt nu geïnventariseerd welke technologie de kwaliteit van het drinkwater kan optrekken tot dit gewenste niveau. In 2012 dienen de waterkwaliteitsrichtlijnen uit 2006 te zijn vertaald naar Chinese normen voor drinkwater. Binnen tien jaar zou het drinkwater in Shanghai aan de Nederlandse normen moeten voldoen. Geavanceerde oxidatie met UV-licht en waterstofperoxide gevolgd door actieve-koolfiltratie heeft inmiddels bewezen een effectieve barrière voor organische microverontreinigingen te zijn, zónder de vorming van ongewenste bijproducten. Naast de aanwezigheid van organische microverontreinigingen bevat het ingenomen water echter ook hoge concentraties organische stof en ammonium. Om de stoffen van verschillende aard effectief en efficiënt te verwijderen, is een integrale aanpak noodzakelijk. De aanwezigheid van organische stof en ammonium is een punt van aandacht. Organische stof heeft een negatief effect op de werking van het UV-proces. Dit betekent dat de concentratie al in de voorzuivering moet worden verlaagd. Door optimalisatie van de voorzuivering en toepassing van biologische actieve-koolfiltratie wordt ammonium uit de waterfase verwijderd. In samenwerking met Nederlandse partijen wordt een pilot in Shanghai gebouwd gericht op verbetering van zowel de voorzuivering (TOC, ammonium) als de hoofdzuivering (geur en smaak, giftige stoffen). Het doel is om een veilige, smaakvolle en biologisch stabiele drinkwaterkwaliteit te produceren, waarvoor dosering van chloor alleen nog nodig is om kwaliteitsvermindering in het distributienet te beperken. Voor meer informatie: Guus IJpelaar (Kiwa Water Research) (030) en Henk Provoost (UV-LIT) (040) ieder geval vast dat deze zwaar vervuild is met nutriënten, organische microverontreinigingen en andere voor de zuivering problematische stoffen. De huidige zuiveringsstations zijn niet of onvoldoende in staat alle verontreinigingen te verwijderen. Om de doelstellingen van Shanghai te realiseren, is in 2006 een gezamenlijk masterplan voor de drinkwatervoorziening van Shanghai opgesteld. Dit is gebaseerd op Nederlandse expertise, innovaties en een filosofie voor drinkwaterproductie. Het plan bevat enkele scenario s voor de toekomstige drinkwatervoorziening (zie H 2 O nr. 20 uit 2006). Twee studenten van de TU Delft hebben enkele laboratoriumtesten uitgevoerd om een eerste inschatting te kunnen maken van de haalbaarheid van het opgestelde masterplan. Dit plan is positief ontvangen door de Chinese partijen en overheid. De daaropvolgende activiteiten (twee bijeenkomsten en een training), grotendeels gefinancierd uit de Azië-faciliteit voor China (een subsidieprogramma van de EVD) waren gericht op het opzetten van toekomstige samenwerkingsprojecten. Dit alles leidde tot de ondertekening van de twee contracten op 28 februari, bij de EVD in Den Haag. Beide projecten zijn best practice -projecten, die op termijn ook in andere, armere, delen van China kunnen worden ingezet. Relevantie voor Nederland Shanghai vormt een ideale proeftuin voor ontwikkeling en toepassing van bestaande en nieuwe technologie en kennis. Nieuwe technologie kan worden getest op zwaar vervuilde bronnen, zowel op kleine als extreem grote schaal. Bovendien ontstaat in Shanghai een groene weide -situatie; door de grootschalige herstructurering zijn er mogelijkheden om nieuwe concepten te testen en toe te passen. De samenwerking tussen China en Nederland biedt werknemers van Nederlandse waterbedrijven de mogelijkheid om hun expertise verder te ontwikkelen. In Nederland is de drinkwatervoorziening immers prima in orde; in Shanghai moet nog veel worden gerealiseerd. De ambitieuze doelstellingen in Shanghai bieden verder mogelijkheden voor de toepassing van in Nederland ontwikkelde technologie. Hoewel de projecten niet uitsluitend zullen worden uitgevoerd door de partijen die de contracten hebben ondertekend, is de ondertekening van beide contracten door sterke (MKB-)bedrijven een goed voorbeeld van de export van Nederlandse watertechnologie. Ronald Wielinga (Kiwa Water Research) Jorden Splinter (EVD) Tussen de Chinese gastheren v.l.n.r. Henk Ketelaars (Evides), Luuk Rietveld (TU Delft), Hein de Jonge (DZH), Ronald Wielinga (Kiwa Water Research), Corina de Hoogh (Kiwa Water Research), Jarno de Jonge (Waterschap De Dommel), Guus IJpelaar (Kiwa Water Research), Marc van Eekeren (Optiqua), Arco Wagenvoort (AqWa), Melchior van Wijlen (Optiqua), Henk Provoost (UV-LIT) en Jaroslav Slobodnik (Environmental Institute, Slowakije). H 2 O /

10 Kunstmatige infiltratie veelbelovend Nederlands exportproduct Wereldwijd moeten waterbeheerders omgaan met veranderingen in het klimaat en de waterkwaliteit en moeizame bestuurlijke processen. Daarbij kan de Nederlandse kennis en ervaring met kunstmatige infiltratie van (voor gezuiverd) oppervlaktewater in de ondergrond uitstekend van pas komen. Nederlandse technieken voor ondergrondse opslag van (drink) water en kennis van het gedrag van gevaarlijke stoffen als geneesmiddelen en pesticiden én arseen tijdens bodempassage vormen een prachtig exportproduct. Een aantal Nederlandse infiltratiedeskundigen vindt het tijd daar meer werk van te maken en ziet mogelijkheden voor samenwerking met deskundigen uit onder meer Australië, de Verenigde Staten en Duitsland. Hun suggesties vindt u hier gebundeld, gecombineerd met een impressie van het internationale symposium ISMAR6. Riparian Preserve in de omgeving van Phoenix, waar afval- en irrigatiewater na zuivering hergebruikt wordt om de natuur niet te laten verdrogen. Ongeveer 50 jaar geleden begon in Nederland de kunstmatige infiltratie van (voorgezuiverd) oppervlaktewater op grote schaal, met infiltratiegebieden in de duinen. De waterleidingbedrijven van Den Haag, Amsterdam, Noord-Holland en Zeeland stelden daarmee hun watervoorziening veilig. In de decennia daarvoor waren de problemen van watertekort in de duinen en van verzilting steeds groter geworden. Gekozen werd voor grootschalige infrastructurele werken om die problemen op te lossen. In de afgelopen 50 jaar is veel kennis en ervaring opgedaan over ontwerp, aanleg, onderhoud en de (hydrologische en chemische) werking, door een combinatie van (wetenschappelijk) onderzoek, veldexperimenten en de praktijk. Met deze kennis en ervaring lopen we wereldwijd voorop. Dit bleek enkele maanden geleden nog tijdens ISMAR6 (International Symposium on Managed Aquifer Recharge) in Phoenix, VS. ISMAR is de driejaarlijkse, technisch georiënteerde bijeenkomst, waaraan deze keer circa 250 infiltratiedeskundigen uit de hele wereld deelnamen. Waterkwaliteit tijdens bodempassage Veruit de meeste aandacht ging tijdens ISMAR6 uit naar de (veranderingen in de) waterkwaliteit tijdens de bodempassage, één van de achilleshielen van infiltratiesystemen (de laatste tijd wordt steeds vaker gesproken over MAR-systemen of Managed Aquifer Recharge). De belangrijkste redenen voor deze aandacht zijn de strenge(r wordende) wet- en regelgeving voor vergunningverlening, het gebruik van nieuwe bronnen zoals gezuiverd afvalwater en regenwater, en de eisen voor de drinkwaterzuivering (na bodempassage). Arseen is wereldwijd een probleemstof aan het worden. In Florida zijn al verscheidene infiltratiesystemen stilgezet vanwege te hoge arseenconcentraties in het teruggewonnen water. De precieze oorzaken zijn nog niet in beeld, maar vaststaat dat pyriet een grote invloed heeft. Daarnaast groeit de belangstelling voor gedrag en verwijdering van prioritaire stoffen, zoals pesticiden, hormoonverstoorders en geneesmiddelen, die veelvuldig in oppervlaktewater voorkomen. Voor de verwijdering van deze stoffen tijdens de bodempassage blijken de redoxzones en de watertemperatuur van cruciaal belang te zijn. Relevant onderzoek hiernaar is verricht in de Nederlandse duingebieden van DZH, PWN en Waternet door Pieter Stuyfzand (Kiwa Water Research / Vrije Universiteit Amsterdam). Ook voor de verwijdering van virussen, micro-organismen en natuurlijk organisch materiaal is blijvende aandacht nodig. Paul van der Wielen (Kiwa Water Research) presenteerde de resultaten van het onderzoek van de Nederlandse waterleidingbedrijven naar de minimumverblijftijd voor virusverwijdering, met als belangrijke conclusie dat de 60-dagenzone in een aantal situaties te kort is. Vanwege waterkwaliteitsproblemen is in de Verenigde Staten overigens een tendens ontstaan naar meer vooronderzoek voorafgaand aan een infiltratieproject. Dit was in Nederland en Europa altijd al gebruikelijk. Verstopping van infiltratiemiddelen Het grote (technische) probleem bij MAR-systemen is nog altijd het risico op verstopping van de infiltratiemiddelen, zowel panden/vijvers als putten. Theo Olsthoorn (Waternet / TU Delft) presenteerde de resultaten van een onderzoek naar verstopping van de drains in de Amsterdamse Waterleidingduinen, die na 50 jaar nog steeds in bedrijf zijn. Een onderzoek uit Australië leverde criteria tot hoever infiltratiewater moet worden voorgezuiverd 10 H 2 O /

11 *thema opinie om een duurzame infiltratie met putten te realiseren. De verstopping van pandbodems was onderwerp van een Amerikaans onderzoek met kolomexperimenten en modellen, met toepassingsmogelijkheden voor Nederlandse infiltratiegebieden. Bestuurlijk en maatschappelijk draagvlak Op veel plaatsen in de wereld verloopt het krijgen van vergunningen en ontheffingen voor infiltratiesystemen moeizaam. Er is vaak geen of te weinig wetgeving, de vergunningverleners ontberen voldoende kennis en zijn bevreesd voor onomkeerbare processen met zeer nadelige gevolgen. In Zuid-Afrika is recent een strategisch beleidsdocument opgesteld in samenwerking met beleidsmakers en vergunningverleners, dat er naar verwachting voor zal zorgen dat men vergunningen in de toekomst sneller verleent. In het document wordt aandacht geschonken aan tien aspecten, zoals techniek, milieu, wet- en regelgeving en economie. In Australië wil men dit probleem oplossen met wetenschappelijk onderzoek en het opstellen van een richtlijn voor het bestuurlijke traject. In de Verenigde Staten geeft men eerst een voorlopige vergunning met als voorwaarde dat de waterkwaliteit uitgebreid wordt gemonitord op schadelijke stoffen, zoals arseen, alvorens een definitieve vergunning te verlenen. Voor vergunningen zijn ook tracers van groot belang om het geïnfiltreerde water goed te volgen. Presentaties uit Duitsland en de VS lieten zien dat daarvoor multiple-tracermethoden nodig zijn, wanneer één tracer niet voldoet. Deze resultaten komen goed overeen met recent onderzoek door PWN en Kiwa Water Research in het duingebied van Castricum*. Voor Nederland relatief nieuwe tracers zijn zwavelhexafluoride en boriumisotopen. Technische optimalisaties Op technisch gebied is sprake van een voortgaande optimalisatie. Zo kwam David Pyne, de geestelijke vader van ASR (Aquifer Storage and Recovery oftewel de ondergrondse opslag van water en terugwinning met dezelfde put) met het TSV-concept (Target Storage Volume) om bij opslagsystemen veel sneller tot de uiteindelijk haalbare efficiëntie te komen. Tot op heden duurde het veel (te) lang voordat een systeem rendabel draaide. In Californië, met veel infiltratiesystemen in dichtbevolkte gebieden, wordt een optimalisatie uitgevoerd door het infiltratiewater verder voor te zuiveren (iets wat in Nederland al gemeengoed is). Ook komen steeds meer praktische methoden en (reken) instrumenten op de markt voor ontwerp en exploitatie van MAR-systemen. Een tot nu toe niet zo bekend fenomeen is de zogeheten Vadose Well Injection. Hierbij wordt water geïnfiltreerd in de onverzadigde zone, waarna het wegzakt in de richting van het grondwater in de verzadigde zone. Deze techniek wordt vooral toegepast in droge gebieden met een dikke onverzadigde zone. Voordelen zijn een geringe putdiepte (kostenbesparing) en een langdurige bodempassage door de aerobe zone, met positieve gevolgen voor de waterkwaliteit. Nadeel is de moeilijke ontstopping of regeneratie. MAR wordt volwassen techniek Opvallend was ook het grote aantal presentaties over reguliere MAR-systemen die al in gebruik zijn genomen of in ontwerp zijn. Het betreft veel opslagsystemen in de Verenigde Staten, waar - onder leiding van David Pyne - al meer dan 30 jaar deze systemen worden aangelegd. Het zijn zowel kleine lokale systemen met een enkele put als grote systemen zoals het Las Vegas Valley Water District met circa 40 ASR-putten. In ontwikkeling is het CERP (Comprehensive Everglades Restoration Project) in Florida met 330 ASR-putten. De infiltratietechniek, als onderdeel van het veel bredere integraal grondwaterbeheer, is daardoor in de afgelopen jaren steeds volwassener geworden. Kortgeleden is door het in Nederland gevestigde International Groundwater Resources Assessment Centre (IGRAC) een wereldwijde inventarisatie van infiltratiesystemen gepresenteerd, waaruit blijkt dat deze techniek op zeer veel plaatsen in de wereld wordt toegepast. Op ISMAR6 waren, in tegenstelling tot voorgaande afleveringen, relatief weinig presentaties uit aride (droge) gebieden zoals India, Iran, het Midden-Oosten, het zuidoosten van Azië en Afrika, hoewel bekend is dat de MAR-techniek juist in aride gebieden goed toepasbaar is en ook al wordt toegepast. Vanuit UNESCO wordt gestimuleerd dat MAR-technieken (nog) meer worden gebruikt in derde wereldlanden in droge regio s, om bestaande en dreigende watertekorten te helpen opvangen. Tijdens ISMAR6 werden afspraken gemaakt om De Nederlandse deelnemers aan ISMAR6: v.l.n.r. Marco Kortleve, Hein de Jonge, Jan Willem Kooiman, Pieter Stuyfzand, Harry Rolf en Theo Olsthoorn. H 2 O /

12 daaraan gevolg te geven, onder andere door het instellen van zes werkgroepen. Thema s zijn bijvoorbeeld het vertalen van MAR-publicaties in het Spaans en Chinees, het maken van een promotievideo over infiltratiesystemen en het zoeken naar oplossingen voor de verstoppingsproblemen. MAR in droge gebieden ISMAR6 werd gehouden in Phoenix (Arizona), één van de droogste staten van de VS. Tijdens de veldexcursie in de omgeving en uit lezingen bleek de grote inspanning die nodig is om op duurzame wijze met het water om te gaan. De neerslag is veel te gering om aan de watervraag te voldoen. In de directe omgeving zijn ook onvoldoende rivieren. Met grote kanalen van het CAP (Central Arizona Project) wordt water vanuit de Colorado River over enkele honderden kilometers getransporteerd naar het zuiden van Arizona, waar grote hoeveelheden water met infiltratieprojecten in de ondergrond worden opgeslagen als voorraad. Tevens is hergebruik ver doorgevoerd. Afval- en irrigatiewater worden na gebruik gezuiverd en wederom gebruikt, onder andere voor het sproeien van golfbanen en natuurprojecten. In Gilbert (een voorstad van Phoenix met inwoners) is The Riparian Preserve aangelegd, waar veel oorspronkelijke vegetatie en vogels een habitat hebben gevonden. Op veel plaatsen in de wereld wordt, net zoals in Arizona, veel met water gesleept, want kwantiteit is een gigantisch probleem: er is gewoon te weinig water. Opvallend is wat in Arizona duurzaam genoemd werd: niet meer dan 300 ft (circa 100 meter) daling van de grondwaterstand in 100 jaar. Hoe verder? Door onvoldoende kennis van grondwatersystemen bij de autoriteiten is het verlenen van vergunningen voor onttrekken en infiltreren van (grond)water op veel plaatsen een groot probleem. De in Nederland ontwikkelde technieken voor ontwerp, voorzuivering, infiltratie, onttrekking en waterkwaliteitsbewaking (zowel oppervlaktewater áls grondwater) en de hoogwaardige kennis van het gedrag van water in de ondergrond kunnen uitstekend gebruikt worden om genoemde problemen (mede) op te lossen, en vormen daarmee een prachtig exportproduct. Brengen en halen De Nederlandse watersector loopt nog steeds voorop als het gaat om kennis over infiltratiesystemen en die positie kan sterk blijven door verder onderzoek. Binnen het gezamenlijk onderzoek van de duinbedrijven DZH, PWN en Waternet is de afgelopen jaren veel kennis opgedaan over de duurzaamheid van kunstmatige infiltratie en over de waterkwaliteitsveranderingen tijdens de bodempassage. Ook is binnen de waterleidingwereld veel kennis en ervaring aanwezig over de relatie tussen kunstmatige infiltratie en de natuurontwikkeling. Binnen het bedrijfstakonderzoek van de waterleidingbedrijven vindt onderzoek plaats naar de verwijdering van virussen en organische Een infiltratiepand bij Phoenix. stoffen tijdens bodempassage. Ook wordt de laatste jaren veel onderzoek gedaan naar de vermindering van mechanische putverstopping en wordt gezocht naar een beter putontwerp. Momenteel worden in het kader van het TTIW (Technologisch Topinstituut Watertechnologie) projectvoorstellen gemaakt om ondergrondse opslag van water (drinkwater, afgekoppeld regenwater) en energie efficiënter te maken en om de chemische putverstopping (een wereldwijd probleem) te verminderen. Gezocht wordt naar win- en infiltratieputten die weinig onderhoud vergen. Voor infiltratieputten is het bijvoorbeeld van cruciaal belang dat snel en robuust de vereiste infiltratiewaterkwaliteit kan worden verkregen. Toch viel er voor de Nederlandse drinkwatersector ook zeker wat te halen tijdens de ISMAR6, zoals resultaten van onderzoeken op het gebied van waterkwaliteit uit landen die min of meer een gelijke problematiek kennen (Duitsland), resultaten van onderzoeken op het gebied van de infiltratietechniek (Australië en de VS) en mogelijkheden voor export van kennis en technieken. Rol voor Nederlandse waterbedrijven Veel waterbedrijven in Nederland zijn actief in de derde wereld om zo een bijdrage te leveren aan een goede watervoorziening (millenniumdoelen) (DZH: Soedan; PWN: Rwanda, Indonesië; Waternet: Egypte; Vitens: Ghana, Jemen; etc). Voor veel aride (droge) gebieden is MAR één van de weinige mogelijkheden om efficiënt met de beperkte hoeveelheid (grond)water om te gaan. Het is ongelofelijk hoe de vraag naar water blijft stijgen in gebieden waar geen of zeer weinig water is. De kwestie is daar niet óf je het effluent van de rwzi hergebruikt, maar hóe. Er wordt daarom veel onderzoek gedaan op het gebied van waterkwaliteit en bodempassage. Deels vindt men daar het wiel weer uit. Dat zien we als een gemiste kans voor de Nederlandse kennis. Deels heeft men dezelfde vragen als wij en zijn antwoorden die worden gevonden dus ook interessant voor de Nederlandse sector. MAR-systemen kunnen een belangrijke rol spelen in het (ondergronds) opslaan van water voor de drinkwatervoorziening. Bovengrondse opslag in watertanks of open bassins is duur, geeft veel waterverlies door verdamping, leidt tot slechtere waterkwaliteit door lange verblijftijden, hoge temperaturen en verontreiniging vanuit de omgeving, en kan bij grote stuwmeren in aardbevingsgevoelige gebieden aanleiding geven tot grote overstromingen. Hoewel deze problemen niet optreden bij ondergrondse wateropslag, is toch geen sprake van een sterke toename van MAR-systemen. Redenen daarvoor kunnen zijn onvoldoende kennis van de ondergrond(se mogelijkheden) en onvoldoende vertrouwen in de duurzaamheid. De inbreng vanuit de Nederlandse waterbedrijven kan van doorslaggevende betekenis worden, zeker als de deskundigen van de verschillende waterbedrijven door samenwerking en afstemming de Nederlandse kennis en ervaring gaan bundelen. De Nederlandse deelnemers aan ISMAR6 willen daaraan graag hun medewerking verlenen. Jan Willem Kooiman (Kiwa Water Research) Hein de Jonge en Marco Kortleve (DZH) Harrij Rolf (PWN) Theo Olsthoorn (Waternet / TU Delft) Pieter Stuyfzand (Kiwa Water Research / Vrije Universiteit Amsterdam) * Groot S., P. Stuyfzand, J. Lebbink en H. Rolf (2007). Herkenning van kunstmatig geïnfiltreerd water. H 2 O nr. 25/26, pag H 2 O /

13 Allround in relining Reparatietechieken injectietechniek robottechniek reparatieringen/manchetten deelrenovatie Renovatietechnieken schaaldelen sliplining lange buislengtes sliplining korte buislengtes wikkelbuis-methode close-fit lining kousmethode flexibele slangmethode cementeren/resin lining putrenovatie renovatie van gemalen, kelders en bassins pipecracking Kennis van techniek Nelis Infra bv Haarlemmerstraatweg MK Halfweg Postbus 105, 1160 AC Zwanenburg T (020) F (020) info@nelisinfra.nl Binnen de sector BAM Infra brengt Nelis Infra bv haar expertise in op het gebied van de sleufloze leidingrenovatie. Kennis van de beschikbare technieken, gekoppeld aan de jarenlange ervaring met het leggen van leidingen, stelt haar in staat tot het maken van maatwerk. Van advies, engineering tot en met de uitvoering blijft zij verantwoordelijk voor het complete project inclusief tijdelijke pompinstallaties, aansluiting op bestaande leidingen en de overige civiele werkzaamheden. Voor advies, design en construct en turnkeyoplossingen

14 JAN VREEBURG, ONDERZOEKER/DOCENT DRINKWATERDISTRIBUTIE: Vervuiling distributienet komt uit de zuivering Het is geen vanzelfsprekendheid dat het met veel zorg bereide drinkwater ook schoon en helder uit de kraan komt. Tussen de reinwaterkelder en die kraan zit namelijk het stelsel van transport- en distributieleidingen dat ook goed ontworpen, aangelegd en onderhouden dient te worden. Zeker niet het onderdeel van de drinkwatervoorziening dat de meeste aandacht krijgt. Wel een wereld met een eigen leven. Ook het onderdeel waar iedere klant direct mee te maken heeft. Aanleiding om voor dit themanummer een gesprek te hebben met dr. ir. Jan Vreeburg, senior onderzoeker bij Kiwa Water Research, tevens als onderzoeker / docent aan de TU Delft verbonden. Vorig jaar gepromoveerd op de resultaten van jarenlang onderzoek naar het functioneren van het distributiestelsel. Onderzoek naar de distributie is redelijk uniek. Dat is zelfs de rode draad in mijn werk, want over het functioneren van het distributienet is weinig bekend. Onderzoek gaat doorgaans uit naar de bronnen, de zuiveringsmethodieken en het natuurbeheer, niet naar dat stelsel van pijpleidingen. Mijn interesse daarvoor is ontstaan in Kiwa werd toen betrokken bij problemen met bruin water bij het toenmalige Nutsbedrijf Regio Eindhoven, dat energie en drinkwater in Eindhoven en omgeving verzorgde. Het nutsbedrijf had een goede klachtenregistratie. Over bruin water bleken in die tijd zo n klachten per jaar binnen te komen. Sommige van die klachten kwamen bij de geschillencommissie en één van die klagers gaf niet op. Hij ging door tot de rechter. Uiteindelijk zei de rechter, toen hij alle verhalen van het bedrijf zelf en van de ingeschakelde deskundigen gehoord had: Jullie weten niet wat er gebeurt in het net en jullie weten niet wat de oorzaak van de bruine vlekken in het wasgoed is. Die rechter had gelijk. Wij, de drinkwatermensen, wisten het echt niet. Duizend klachten per jaar klinkt mij nogal hoog. Dat kan ik mij voorstellen. Als in Amsterdam klachten per jaar binnenkomen, had dat tot grote problemen geleid. Maar de CV 1960 geboren in Den Haag studie Gezondheidstechniek TU Delft stafmedewerker afdeling Distributie DWL 1989-heden senior onderzoeker distributie Kiwa Water Research 2001-heden onderzoeker / docent distributie TU Delft 2007 promotie TU Delft systemen van klachtenregistratie zijn vaak niet deugdelijk. Want hoe gaat het? Als iemand opbelt met een klacht over bruin water, wordt die doorverbonden met de afdeling Distributie. Het betreffende rayon zegt: Dat klopt. Wij zijn daar aan het werk. Het is binnenkort weer over. Die klacht wordt dan niet als klacht geregistreerd, want voor het gevoel van de medewerker die de telefoon aannam, klopt het. En feiten die kloppen, worden niet als klacht gezien. Als een veel zeldzamer klacht over de smaak van het kraanwater binnenkomt, gaat die naar het laboratorium. Dat zit verder weg, komt na enige tijd een monster nemen en dan is de aanleiding voor de klacht doorgaans alweer weg. Door deze formele weg wordt dit soort klachten wel geregistreerd. Bovendien houden mensen op met klagen als iets regelmatig voorkomt. Je hebt dan af en toe bruin water en dat hoort er gewoon bij. Even de kraan laten lopen en het is weer weg. Een betrouwbare klachtenregistratie is dus erg moeilijk. Het voordeel van Nutsbedrijf Regio Eindhoven was dat door het verticale karakter, van straatverlichting tot drinkwater, veel meldingen binnenkwamen en echt alles genoteerd werd. Iedereen in de regio kende dat nummer. Dat neemt niet weg dat ook daar achter iedereen die klaagt nog zeker tien anderen zitten die dezelfde ervaring hebben maar niet klagen. Wat hebben jullie toen gevonden? Samen met Theo van den Hoven is een uitvoerig monitoringsprogramma opgezet. Ook het nutsbedrijf - in de persoon van Kees Maasakkers - wilde weten wat er aan de hand was. Bruin water werd altijd gekoppeld aan gietijzeren leidingen, maar die had het nutsbedrijf in Eindhoven niet. Wij vonden toen dat bruin water ontstaat door opwerveling van deeltjes die uit het zuiveringsproces komen. Ook in distributienetten die wel gietijzeren leidingen bevatten. IJzer is het meest algemeen voorkomende metaal op aarde; het zit in het grondwater en wordt door de oppervlaktewaterbedrijven gebruikt in de coagulatie. Van de deeltjes die wij onderzochten, bestond de ene helft uit ijzer en de andere helft uit organische stof. Die deeltjes komen uit de zuivering en bezinken in de distributieleidingen. In de grotere transportleidingen is meestal nog wel voldoende snelheid en beweging; in de distributieleidingen staat het water vrijwel stil. Door een incident wervelen die deeltjes op en dan krijg je bruin water. Waardoor staat het water in de distributieleidingen stil? Hoofdreden is dat vanouds onze distributienetten geen drinkwater- maar bluswaternetten zijn. De grootte van de leidingen wordt voor 80 procent bepaald door de vraag van de brandweer. Daarbij komt dat netten vanouds vermaasd werden aangelegd: alle leidingen in de straten aan elkaar gekoppeld, voeding van onttrekkingspunten van alle kanten en water dat voortdurend in de leiding heen en weer kan pendelen. Wij zijn toen twee dingen gaan doen: met de brandweer praten over de benodigde bluscapaciteit en netten anders gaan ontwerpen. Ook bij de brandweer liep je tegen gewoonten en tradities aan. Als uitgangspunt werd gehanteerd dat op een brandkraan 60 kubieke meter water per uur beschikbaar moest zijn, in Amsterdam zelfs 90 kubieke meter. De capaciteit van een tankauto met spuit is echter maximaal 15 kubieke meter per uur. Als men bij een grote brand heel veel bluswater nodig heeft, zoekt men altijd open water op. Je moet dan denken aan pompen van 100 of 200 kubieke meter per uur. Het voorstel aan de brandweer was dus om die eis van 60 kubieke meter per uur nog eens kritisch te bezien en te kijken of - zonder dat de veiligheid wordt aangetast - 30 kubieke meter niet voldoende is. Netten anders ontwerpen wil zeggen dat je strengen maakt die naar een einddoel toe lopen en niet meer allemaal met elkaar in verbinding staan. Leidingen kunnen dan naar het einde toe kleiner worden. Je hebt minder afsluiters nodig om gedeelten af te kunnen sluiten bij werkzaamheden of calamiteiten. Dat levert zo n 20 procent besparing op de materiaalkosten op. Is schoonmaken nuttig? Wij hebben meetmethoden ontwikkeld om te kunnen zien of maatregelen effect hebben en zo ja, welk effect. In Eindhoven had men indertijd een oudere fitter die een ronde door de stad maakte en periodiek stukken leiding spuide. Als je goed naar het patroon van de klachten keek, kon je de gang van deze man door de stad volgen. Waar hij geweest was, ontstonden de klachten. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn. Als je schoonmaakt, moet je het goed doen. Af en toe een brandkraan openzetten, helpt niet. Evenmin als spoelen met een te lage snelheid of een wijze van spoelen waarbij je niet alles meeneemt. Als 20 procent van het vuil achterblijft, blijft de leiding vuil. 14 H 2 O /

15 *thema interview programma Aleid, maar al snel kwam ik terecht bij de kwaliteitsmetingen in het net. In 2001 ben ik twee dagen per week aan de TU Delft gaan werken. Het onderzoek in Delft kan de onderbouwing leveren voor de praktijkervaringen bij Kiwa Water Research en de waterleidingbedrijven. Bovendien draag je je kennis uit aan volgende generaties deskundigen. Vorig jaar ben ik gepromoveerd. Hans van Dijk heeft mij aangespoord om mijn ervaringen van een kleine 20 jaar op te schrijven en daar een samenhangend, onderbouwd verhaal van te maken. Ik ben meer een prater dan een schrijver, dus het was goed dat iemand mij daartoe aanzette. Discolouration in drinking water systems: a particular approch luidde de titel van mijn dissertatie. Ik heb altijd geloofd dat er veel te verbeteren was, dat bruin water niet het gevolg was van corrosie maar met andere Jan Vreeburg. We hebben nu drie regels opgesteld voor het schoonmaken van leidingen. De snelheid van het water door de buis moet minimaal 1,5 meter per seconde bedragen. Je moet gebruik maken van een schoonwaterfront, dat wil zeggen alleen water aanvoeren via leidingen die al schoongemaakt zijn. De derde regel is dat het totale spuivolume twee à drie maal het volume van de leiding moet zijn. Ik heb op bijeenkomsten gemerkt dat deze regels inmiddels vrij algemeen bekend zijn. Is het voldoende om alleen met water te spuien? Ja, het met water en lucht spoelen is een methode die beter lijkt maar het niet is. Met lucht breng je een element in het stelsel dat je er niet in wilt hebben en dat je maar heel moeilijk kwijt raakt. Er blijft altijd lucht achter en die geeft weer onaangename effecten. Ander nadeel is dat je in gietijzeren leidingen de beschermende corrosielaag weghaalt. Je creëert dan een dubbel probleem: de extra bezinking en de extra corrosie van de leiding. Als je erbij staat, is het spectaculair. Je ziet heel veel vuil de leiding uitkomen. Vraag is echter niet wat eruit komt, maar wat achterblijft, wat eruit had moeten komen. Dat wist niemand. Daarvoor hebben wij nu een getal ontwikkeld: de opwervelingspotentie. Je verhoogt de snelheid in de leiding, die normaliter een paar centimeters per seconde bedraagt, gedurende 15 minuten tot 35 centimeter per seconde en kijkt dan hoe het losgekomen sediment het water vertroebelt en vervolgens bezinkt. Er ontstaat altijd een specifiek patroon, variërend naar hoogte van de piek, tijd van bezinken, etc. Als er veel zwaar slib is, krijg je een korte piek. Veel licht sediment blijft lang in suspensie en vormt dus lang een risico. Alle verschillende elementen worden samengebracht in een getal, variërend tussen 0 en 15. Dat getal is de opwervelingspotentie. Als je vòòr het schoonmaken de waarde 13 vond en nadien 0, dan is er goed schoongemaakt. Ik ben drie dagen per week voor Kiwa Water Research werkzaam en twee dagen per week voor de TU Delft. Door die combinatie was Kiwa in Nieuwegein goed in staat om onderzoek naar de vragen uit de praktijk aan te vullen met wetenschappelijk onderzoek. Samen met collega s kon ik niet alleen de effecten van schoonmaakmethoden maar ook gebieden vergelijken, leidingmaterialen en zelfs waterkwaliteiten. In Franeker hebben wij in twee wijken het effect van drinkwater op het distributienet vergeleken met ultrafiltratiewater dat geen deeltjes meer bevat. Bij het laatste bleef het stelsel schoon. De zuivering moet dus beter? De grote bron van de vervuiling van het leidingnet in Nederland is het water zelf. Hoe beter de zuivering werkt, des te minder deeltjes het waterleidingnet ingaan. Ik denk persoonlijk dat er nog veel te winnen is bij verbetering van de bedrijfsvoering van snelfilters. Dat ook daar heel veel dat in de praktijk gebeurt, gebaseerd is op overlevering en op aannames in plaats van op een duidelijke doelstelling: wat wil ik bereiken, hoe doe ik dat en hoe meet ik het resultaat? In mijn proefschrift laat ik een grafiek zien van een continue bemonstering van een groter pompstation. Daar zie je voortdurend piekjes in de troebelheid. Alle waarden blijven keurig binnen de norm. Maar al die piekjes bij elkaar, die samenhangen met het regiem van terugspoelen van de filters, leiden er wel toe dat het net dat erachter zit om de 1,5 jaar geschoond moet worden. Daar valt dus nog van alles te verbeteren. Heb je altijd in het onderzoek gezeten? Ik ben in 1960 geboren in Den Haag. Ik studeerde van 1979 tot 1986 gezondheidstechniek aan de TU Delft. Het hoofdonderzoek bij mijn afstuderen lag echter op het gebied van de vloeistofmechanica. Van 1987 tot 1989 werkte ik bij het toenmalige DWL in Den Haag als stafmedewerker op de afdeling Distributie. In 1989 ben ik bij het Kiwa in dienst gekomen. Daar werkte ik eerst aan het Apart bluswaternet maatschappelijke verspilling dingen samenhing. Nu weten wij waar het over gaat, dat ontwerpen anders moeten, dat schoonmaken anders uitgevoerd moet worden en dat drinkwater en bluswater goed te combineren zijn als de capaciteit van brandkranen beperkt wordt tot 30 kubieke meter per uur, wat ruim voldoende is. Aanleg van een apart bluswaternet zou een maatschappelijke verspilling zijn. Waar ben je nu mee bezig? In april gaan Kiwa Water Research, TU Delft en enkele (inter)nationale waterbedrijven in Riga en Lissabon een meetprogramma opzetten in het kader van Techneau en ons deeltjesconcept introduceren. Het waterleidingbedrijf van Singapore toont ook belangstelling. Binnenkort gaan we nieuwe ontwerprichtlijnen introduceren bij de Engelse bedrijven. In Nederland onderzoeken we de invloed van de zuivering en kijken we wat we daaraan kunnen doen. Het effect van terugspoelen en schakelen van filters gaan we in Hardenbroek (Flevoland) bestuderen. Ook bij pompstation Spannenburg (Friesland) onderzoeken we wat daar gebeurt. We beginnen met een nulmeting. Die is al moeilijk genoeg, omdat er veel invloeden zijn en omdat elke meting op zich verstorend werkt. Dus veel meten, op meerdere locaties, in duplo, etc. Vroeger nam men vaak genoegen met weinig metingen. Om gefundeerd antwoorden op vragen te kunnen geven, moet je echter altijd voldoende gemeten hebben. Het mooie van veel meetervaring is, dat je steeds beter weet hoe dat moet. Maarten Gast H 2 O /

16 Stand van de techniek rond beheer waterleidingnet Op internationaal (onderzoeks)gebied bestaat volop belangstelling voor de ondergrondse leidingen, zo bleek uit de vele bijdragen tijdens de tweede IWA-conferentie Leading Edge Strategic Asset Management (LESAM), die vorig jaar oktober plaatsvond in Lissabon. De conferentie gaf een goed overzicht van de internationale activiteiten op het gebied van kosten en baten van ondergrondse leidingen. Dit artikel geeft een overzicht van de huidige stand van de techniek en evalueert het Nederlandse onderzoek op het gebied van ondergrondse infrastructuur mede vanuit internationaal perspectief. Samenwerken met de juiste (buitenlandse) partijen kan de Nederlandse drinkwatersector nog veel vooruitgang opleveren. Nederlandse waterbedrijven beschrijven assetmanagement als de afweging voor kosten en prestaties over de levensduur van het leidingnet bij een veranderende omgeving. Internationaal blijkt dat iedereen een eigen definitie evenals eigen drijfveren heeft om assetmanagement toe te passen. Bovendien gelden telkens andere randvoorwaarden, bijvoorbeeld de aan- of afwezigheid van een toezichthouder en of een bedrijf publieke of private eigenaars heeft. Daarnaast zijn de waterleidingen soms nieuw of juist heel oud en zijn er verschillende (natuurlijke) omstandigheden (grondsoorten, gebruikte leidingmaterialen, waterdruk, etc.). Dit maakt het lastig om over dé ondergrondse infrastructuur te praten en ook om (inter)nationaal en interdisciplinair van elkaar te leren. Zes basisvragen Het wordt eenvoudiger om over asset management te praten als we kijken naar deelaspecten. Dat geeft meer grip op de onderzoeksbehoefte en op gevonden oplossingen in het buitenland of in andere sectoren. Dana Vanier (van het Canadese onderzoekscentrum NRC) stelde dat het bedrijven van asset management kan worden beschouwd als het beantwoorden van de volgende zes basisvragen: Welke leidingen bezit je en waar bevinden ze zich? Wat zijn ze waard? Wat is de conditie ervan? Wat is de restlevensduur? Wat is het risico? En welke leidingen pak je het eerst aan? Hoe het met de beantwoording van deze vragen van Vanier staat, bleek tijdens de conferentie. Een groot internationaal bedrijf als Thames Water, dat onder andere de drinkwatervoorziening van Londen verzorgt, heeft grote moeite om de wat en waar -vraag te beantwoorden: 50 procent van het leidingbestand is ouder dan 100 jaar en is slecht of gewoon niet gedocumenteerd. Het onderzoeksdoel van dit bedrijf is derhalve de ontwikkeling van (goedkope) methodes voor plaatsbepaling van leidingen. De waarde van de waterleidingen is niet altijd eenvoudig aan te geven; die is sterk afhankelijk van het perspectief van het waterleidingbedrijf. Leidingen gaan over het algemeen enkele generaties mee: dat compliceert het bepalen van de kosten en baten over hun levensduur. Het maakt daarnaast ook nog uit op welke termijn een waterbedrijf de (financiële) planning maakt. Veel discussie is er ook over hoe de waarde van een leiding kan worden bepaald: is het de restwaarde of de boekwaarde, is het de vervangingswaarde of is het de onderhoudsbehoefte? Daarnaast is de vraag naar de waarde niet te beantwoorden zonder een gedegen inzicht in antwoorden op de drie resterende vragen. Slechts éénderde van de bijdragen op de LESAM-conferentie hield zich bezig met het beantwoorden van die vragen. Evenals op de eerste conferentie in 2005 blijken data nog steeds te ontbreken of van onvoldoende kwaliteit te zijn. Conditiebepalingen op basis van visuele inspectie of storingshistorie dienen op veel meer plekken te worden toegepast en geëvalueerd om goed te kunnen inschatten hoe de waarneming naar een echte conditie kan worden vertaald. Een bepaalde techniek optimaliseren voor één bepaalde leiding is in internationaal perspectief niet waardevol als de techniek niet ook toepasbaar is op andere locaties. Een ander voorbeeld met betrekking tot de interpretatie van data komt uit de riolering. Marie Claire ten Veldhuis heeft als TU Delft-promovenda visuele inspecties van rioleringen nader geanalyseerd. Het betrof een vergelijking van inspecties van dezelfde leidingen met een aantal jaar verschil zonder dat noemenswaardige werkzaamheden zijn uitgevoerd (volgens de officiële documentatie). Door subjectieve interpretaties en mogelijk verloren gegane documentatie over werkzaamheden bleek dat van de historische visuele inspecties gemiddeld 30 procent niet betrouwbaar was. Dit toont aan dat naast de inspecties zelf, het betrouwbaar documenteren en opslaan van de gegevens over langere tijd een absloute noodzaak is. In een land als Japan wordt de restlevensduur daarentegen volledig bepaald door de bestendigheid tegen aardbevingen en dus zijn ook de vragen naar de conditie van de leidingen en het risico van niet vervangen van een andere aard dan in Nederland. De laatste vraag, Wat gaan we morgen doen, is uit bedrijfsmatig oogpunt de belangrijkste. Veel van de (inter)nationale literatuur gaat dan ook hierover evenals tweederde van de presentaties tijdens de conferentie. Toch kan deze vraag pas goed beantwoord worden als de overige vragen voor een belangrijk deel zijn behandeld. De enige manier om de laatste vraag nu te beantwoorden, is met veel aannames, experts en een subjectieve afweging. De (wetenschappelijke) basis wordt dan wankel en de gekozen oplossingen zijn vaak zeer bedrijfsspecifiek en daarom nauwelijks overdraagbaar. Extra vraag De door Vanier geformuleerde vragen zou aangevuld moeten worden met een extra vraag: hoe/op basis van welke veronderstellingen en principes zijn de leidingen ontworpen en aangelegd? Het belang van het stellen van die vraag is terug te vinden in de vuistregel die Paul Conroy (Halcrow Group Ltd, UK) gebruikt: een euro extra uitgeven bij ontwerp spaart vijf euro uit bij aanleg; een euro extra besteden tijdens aanleg bespaart vijf euro aan onderhoud, enz. Door bijvoorbeeld de monteurs goed op te leiden en goede voorschriften te geven worden leidingen beter gelegd. Dit zal lekverliezen verminderen, zodat geen dure lekdetectietechnieken ingezet hoeven worden. In Nederland bestaat op dit punt een lange traditie die ook op kortere termijn zijn vruchten afwerpt, zoals de Hygiënecode voor het werken aan het distributienet (Kiwa Mededeling 91 en zijn opvolgers) die het aantal bacteriologische afkeuringen sterk beperkt. De aanleg van distributienetten volgens het zelfreinigende principe, die Mirjam Blokker op de LESAM-conferentie presenteerde, bespaart kosten bij aanleg (door met name kortere leidinglengtes te leggen), levert een betere prestatie (namelijk een beter waterkwaliteit, geen bruinwaterklachten meer) en bespaart ook onderhoudskosten (er hoeft niet gespuid te worden). Men kan in de eerste levensfase al rekening houden met de verwachte levensduur en de bijbehorende kosten en risico s. Kennis en onderzoek in Nederland De Nederlandse waterbedrijven komen behoorlijk ver met de beantwoording van de zes basisvragen. Binnen het bedrijfstakonderzoek en het Technologisch TopInstituut 16 H 2 O /

17 *thema achtergrond prestatie-indicator Ondermaatse LeveringsMinuten kan de kosten goed afwegen tegen de gevolgen voor de levering. CAVLAR is een hulpmiddel om kritische afsluiters te identificeren. Ook het in Europees verband ontwikkelde CARE-W is een hulpmiddel bij het beantwoorden van deze ultieme vraag. Voor de implementatie dient de gebruiker zijn data goed op te schonen, zodat enkele eenvoudige kennisregels met betrekking tot conditie, restlevensduur en risico (leveringszekerheid) kunnen worden toegepast. Ook hier zijn de onderliggende kennisregels nog onvoldoende uitgewerkt. Wat zijn de conditie en de restlevensduur van deze leiding? Water krijgen de antwoorden vorm, zodat prioriteiten kunnen worden gesteld: Welke leidingen bezit het waterbedrijf en waar bevinden ze zich? Deze eerste vraag kunnen de meeste Nederlandse waterbedrijven goed beantwoorden; van alle leidingen zijn ten minste de x-y-coördinaten bekend en digitaal beschikbaar. Om de ligging in het horizontale vlak nauwkeuriger en ook de diepteligging voor sommige leidingen te kunnen achterhalen, wordt binnen het TTIW een onderzoek gestart naar de plaatsbepaling van leidingen. In de ontwerpfase vertaalt de eerste vraag zich meer in de vraag: waar leg je welke leidingen? Daarbij zijn materiaalkeuze en ontwerprichtlijnen van belang; Wat zijn de waterleidingen waard? Het antwoord op de tweede vraag is vooral afhankelijk van financiële en administratieve keuzes van het waterbedrijf. Hier wordt dan ook geen collectief onderzoek naar uitgevoerd; Wat is de conditie van de leidingen? Die kan worden bepaald middels destructieve methodes die afgelopen jaren binnen het bedrijfstakonderzoek zijn ontwikkeld voor gietijzer, asbest-cement en PVC. Het huidige onderzoek binnen BTO en TTI-W richt zich op continue en niet-destructieve (inspectie)technieken, niet alleen op het leidingmateriaal maar ook koppelingen en appendages; Wat is de restlevensduur? De vertaling van de conditiebepaling naar de restlevensduur van een (individuele) leiding wordt onderzocht door te kijken naar het verloop van de degradatie van leidingen en naar wat een voor de klant acceptabele eindconditie is. Met name dit laatste aspect is echter sterk bedrijfsgebonden en krijgt dus minder aandacht in het onderzoek, maar des te meer in de individuele implementatie van de resultaten. Ook de registratie van storingen geeft een indruk van de conditie van leidingen; middels statistisch onderzoek naar de relatie tussen leeftijd en het aantal storingen kan iets worden gezegd over de restlevensduur van het leidingenbestand en in de toekomst wellicht van een individuele leiding. De bijdrage van Irene Vloerbergh tijdens de LESAMconferentie ging hierover. Binnen het bedrijfstak onderzoek wordt hiertoe het Kennis Systeem LevensduurBepaling ontwikkeld en wordt ook gestreefd naar meer uniforme storingsrapportages, zodat gegevens goed vergelijkbaar worden; Wat is het risico? Binnen het BTO-project Risicoanalyse en -beheer worden hulpmiddelen ontwikkeld om het risico van een leidingbreuk, dat wil zeggen de kans daarop, en het effect van een leidingbreuk, zoals onderbreking van levering én externe effecten, zo veel mogelijk te beperken. De hulpmiddelen zijn zowel geschikt voor het analyseren van individuele leidingen als voor het gehele leidingnet; Wat moet het eerst aangepakt worden? De uiteindelijke beslissing is aan de waterbedrijven en is, zoals gezegd, afhankelijk van de bedrijfsfilosofie. Er is wel behoefte aan en ruimte voor beslissingsondersteunende kennisregels. Voor het prioriteren van saneringen van leidingen kan gebruik worden gemaakt van het hierboven genoemde kennissysteem, waarin ook rekening wordt gehouden met de beschikbare middelen. De binnen het bedrijfstakonderzoek ontwikkelde Prioriteren en samenwerken Welke vragen leven nog in Nederland? Welke partijen bieden de Nederlandse watersector de beste mogelijkheden om samen te werken of iets te leren? Het blijkt moeilijk om van de ervaringen van anderen te leren als het om de laatste vraag gaat. Het meest duidelijk is dat in vergelijking met de Britse waterleidingbedrijven. Deze zijn volledig gericht op wat de economische regelgever (OFWAT) en waterkwaliteitregelgever (DWI) aan normen opstelt. De trend van deze normen is veelal consumentgericht: een leveringsonderbreking wordt beboet als deze langer duurt dan zes uur. Dit bepaalt daarmee zeer locatiespecifiek de uitvoering van het assetmanagement, waarvan de resultaten maar zeer beperkt overdraagbaar zijn. In dit geval is de (onderzoeks)aandacht geconcentreerd op het beperken van de storingsduur tot zes uur en niet op het voorkomen van storingen. Onderzoeksmethoden die zich bezighouden met de meer fundamentele vragen, zijn veel minder van belang voor de Britse bedrijven. De invulling van de eerste twee vragen lijkt voor Nederland minder van belang; waarschijnlijk kunnen anderen nog een hoop leren van Nederland. De overige vragen zijn wel erg interessant. Het is kostbaar om een nieuwe (inspectie)techniek te ontwikkelen. Om de kosten te kunnen dekken, is het daarom van belang dat de techniek breed toepasbaar is, dat wil zeggen voor verschillende leidingmaterialen van verschillende leeftijden in verschillende grondsoorten en wellicht ook bij verschillende media (drinkwater, afvalwater, gas, etc.). Reeds in de ontwikkel- en testfase moet daarom samenwerking worden gezocht met verschillende partners in binnen- en buitenland, zoals dat in BTO en TTIW-verband wordt nagestreefd, maar ook in lopende projecten als TECHNEAU en Delft Cluster. Een andere benadering als storingsanalyse vraagt ook om veel data in het ontwikkel- en validatietraject. Samenwerking is ook hier zeer gewenst en kan geheel nieuwe partners in beeld brengen. De LESAM-conferentie en de aansluitende WSSTP- en TECHNEAU-bijeenkomsten hebben hiervoor veelbelovende contacten opgeleverd. Mirjam Blokker en Irene Vloerbergh (Kiwa Water Research) H 2 O /

18

19 Nieuwe kranen goed doorspoelen Nieuwe kranen, ook die met een Kiwa-keur, moeten voor gebruik van het water eerst goed doorgespoeld worden. Dat adviseert keuringsinstituut Kiwa. Uit een onderzoek in opdracht van het tv-programma Radar bleek dat enkele nieuwe kranen teveel lood en nikkel aan het drinkwater toevoegen. In een reactie op het onderzoek stelt Kiwa dat dit inderdaad in sommige gevallen kan gebeuren, maar uitsluitend bij nieuwe kranen. Bij oudere kranen worden geen ontoelaatbaar hoge gehaltes nikkel en lood gevonden. Van een acuut gezondheidsrisico is geen sprake, ook niet bij de kranen die in de test teveel metalen produceerden. Toch raadt Kiwa aan nieuwe kranen eerst een tijdje door te spoelen. Ook verdient het aanbeveling, als het water een tijd heeft stilgestaan, het eerste kopje water weg te gooien en niet te consumeren. Behalve dit advies adviseert Kiwa de consument om in de bouwmarkt altijd te vragen om kranen met het Kiwakeur. Het keurmerk moet op de kraan zijn aangebracht. Kiwa zal de leveranciers adviseren op de verpakking duidelijker aan te geven of een bepaalde kraan inderdaad door Kiwa is gekeurd. Het Kiwakeur laat zien dat de kraan aan de overige voor Nederland geldende eisen voldoet (akoestiek, functionaliteit, duurzaamheid, etc.), maar ook dat het productieproces wordt gecontroleerd. Kiwa heeft ook de bouwmarkten op het hart gedrukt om medewerkers beter te instrueren over de inhoud van het Kiwakeur en ook op de points of sale de informatie te verbeteren. Gamma en Karwei spelen hier direct op in door onder andere op de prijslabels aan te geven dat kranen al dan niet door Kiwa zijn gecertificeerd. Andere bouwmarkten hebben nog geen reactie gegeven. Volgens Kiwa is de overheid bezig met aangepaste testmethoden en materiaalnormen. In een reactie laat het ministerie van VROM weten dat de huidige normen gebaseerd zijn op levenslange blootstelling. Toch zijn de gemeten overschrijdingen *thema actualiteit ook voor een korte duur niet acceptabel. Uit eigen onderzoek van VROM blijkt dat drinkwater in nieuwbouwwoningen verontreinigd kan zijn doordat zowel de nieuwe kranen als de leidingen teveel metaal afgeven. Na wat langer gebruik stopt deze afgifte. Een commissie van deskundingen is bezig met de gebruikte materialen voor kranen. Het ministerie wil daarvoor in Europees verband maatregelen nemen. Ook zij raadt consumenten aan nieuwe kranen goed door te spoelen. Sanitairfabrikant Grohe sluit zich aan bij de roep om Europese regelgeving. Eén van haar kranen overschreedt de normen voor lood (niet voor nikkel overigens), hoewel deze kraan voldoet aan Kiwa-richtlijn BRL K606/02. Omdat zowel op nationaal als Europees niveau nog geen overeenstemming bestaat over zowel de meetwaarden als de testmethodiek juicht Grohe elk vorm van standaardisatie toe. De overschrijding van de norm voor lood komt volgens de fabrikant door het verchromen van de kranen. Grohe adviseert dan ook de kranen na montage goed door te spoelen. Rijnland onderzoekt belastingheffing via drinkwaterverbruik Het hoogheemraadschap van Rijnland gaat onderzoeken of het mogelijk is de hoogte van de verontreinigingsheffing direct te koppelen aan het drinkwaterverbruik. Het onderzoek richt zich op de gevolgen voor de huishoudens en op de gevolgen die dat voor de bedrijfsvoering van het hoogheemraadschap heeft. Nu betaalt een eenpersoonshuishouden één vervuilingseenheid. Een huishouden dat uit twee of meer personen bestaat, betaalt drie vervuilingseenheden. Veel tweepersoonshuishoudens vinden dat onrechtvaardig. Het onderzoek richt zich op de gevolgen die heffing op basis van het drinkwaterverbruik heeft voor de hoogte van het tarief van huishoudens, of een dergelijke heffing leidt tot besparing op het watergebruik en dus de gevolgen voor de belastinginkomsten van het waterschap en of een dergelijke besparing consequenties heeft voor de volksgezondheid. Daarnaast kijken de onderzoekers wat de gevolgen zijn voor de bedrijfsvoering van het waterschap. Onderwerpen die daarbij aan de orde komen, zijn de aanpassingen in de computersystemen, afspraken met de waterleidingbedrijven over de levering van gegevens en de manier waarop het waterschap moet omgaan met onbemeterde woningen en gecombineerde aansluitingen. Het onderzoek moet in het najaar zijn afgerond. H 2 O schenkt aan Aqua for All Sjef Ernes van Aqua for All ontving op 25 maart uit handen van uitgever Rinus Vissers van Nijgh Periodieken (de uitgever van dit vaktijdschrift) een cheque van euro, een deel van de advertentie-inkomsten van de jubileumuitgave van H 2 O nummer 25/26 van 28 december Aqua for All steekt het geld in haar jubileumproject Safi Sana. De stichting wil drinkwater- en sanitatieblokken laten bouwen in stedelijke sloppenwijken die door de omwonenden beheerd worden. De aangeboden basisinstallaties omvatten toiletten, douches en drinkwater tegen een voor de doelgroep aanvaardbare prijs. Het plan voorziet in een eventuele uitbreiding van de gebouwen met modules voor hergebruik van ingezamelde urine en fecaliën voor energieproductie, meststoffen voor de landbouw of mineralenwinning. Tijdens de bijeenkomst van Unicef op Wereldwaterdag (zie pagina 28 e.v.) kreeg het plan van Aqua for All veel steun. Voor de zomer wil de stichting met de uitvoering beginnen. V.l.n.r. Uitgever Rinus Vissers van Nijgh Periodieken, accountmanager Roelien Voshol, Sjef Ernes en hoofdredacteur van H 2 O Peter Bielars (foto: Ries van Wendel de Joode). H 2 O /

20 Water en energie Dat de kwaliteit en de kosten niet de enige belangrijke kwesties zijn bij de behandeling van (afval)water, bleek op de workshop Energie en Water op 20 en 21 februari in Londen. De Global Water Research Coalition (GWRC) verzorgde de bijeenkomst vanwege de verwachte ontwikkeling van het klimaat en de emissie van broeikasgassen, maar ook vanwege de stijgende prijs van energie. Leden en gastsprekers dachten onder leiding van GWRC-directeur Frans Schulting na over de mogelijkheden om de energie-efficiëntie te vergroten en de uitstoot van broeikasgassen terug te brengen. De workshop leidde tot een gezamenlijke langetermijnvisie en voorstellen voor projecten om de watersector te ondersteunen bij het optimaliseren van de energiehuishouding in de watercyclus. In het Kyoto-protocol is destijds overeenstemming bereikt over een emissiereductie van 60 procent voor kooldioxide in Zo moet het mogelijk zijn de globale temperatuurstijging te beperken tot maximaal drie graden. Om die reductie te bereiken, is een forse bijsturing van het energieverbruik nodig. In Europa wordt momenteel namelijk nog een forse toename van het energieverbruik in de watercyclus voorspeld. Nieuwe technologieën bij de drinkwaterproductie en uitbreiding van rioolwaterzuiveringen om te kunnen voldoen aan de eisen van de Kaderrichtlijn Water zijn daarvan de oorzaak. Voor het Verenigd Koninkrijk wordt in 2015 een verdubbeling verwacht ten opzichte van het huidige niveau. Internationaal is het besef groot dat het thema water en energie onmiddellijke aandacht verdient. Zelfs in de Verenigde Staten, waar de federale overheid niets wil weten van energiemaatregelen en het Kyoto-protocol, blijken lokale overheden wel na te denken over energiebesparing. Zo hebben onlangs de acht grootste waterbedrijven van de VS een alliantie gevormd om de invloed van klimaatverandering op de drinkwatervoorziening te onderzoeken. Deze Water Utility Alliance wil voorbereid zijn op gevolgen van een ander klimaat. Klimaatverandering wordt ook door de Nederlandse watersector inmiddels erkend als een vaststaand feit. De sector zoekt naar allerlei mitigatiemaatregelen. Nieuwe technologie ontwikkelen De bijeenkomst werd ingeleid door een drietal presentaties. De eerste werd gegeven door Elise Cartmell van Cranfield University (UK). Zij ging in op de rol van energie in de watercyclus en de wijze waarop daarmee in het Verenigd Koninkrijk wordt omgegaan. Onder druk van de regelgever zijn de waterbedrijven daar de energiehuishouding van de watercyclus in beeld aan het brengen. Uit haar inventarisatie van het energieverbruik bleek dat bij drinkwater ongeveer 70 procent wordt veroorzaakt door het verpompen van water. Bij de afvalwaterzuivering is ongeveer 60 procent van het energieverbruik afkomstig van de beluchting van actiefslibsystemen. Cartmell gaf aan dat - om te kunnen voldoen aan de eisen van het Kyoto-protocol - een radicale omwenteling in het denken in de watersector nodig is. Zij stelde dat nu teveel nadruk ligt op het optimaliseren van de infrastructuur en energiemanagement. De oplossing zou echter gezocht moet worden in de ontwikkeling van nieuwe technologie, waarmee energie kan worden (terug) gewonnen uit het water. Watergebruik uitsluiten De tweede presentatie werd gehouden door Rob Renner, directeur van het onderzoeksinstituut AwwaRF. Hij meldde dat de (onder lokale politieke invloed staande) waterbedrijven in de Verenigde Staten klimaatverandering tot prioriteit hebben verheven. Zij verwachten innovatieve bijdragen van AwwaRF. Renner onderschreef dat een paradigmaverandering in de sector noodzakelijk is. Belangrijke onderzoekspunten die hij noemde, waren het gebruik van alternatieve en duurzame energiebronnen. Ook riep Renner op om na te denken over de wijze waarop water nu wordt benut. Waarom gebruiken we schoon water, vervuilen het vervolgens om het later weer te moeten reinigen? vroeg hij zich af. Zijn er toepassingen waar we het gebruik van water kunnen uitsluiten, zoals een composteringstoilet? Zuiveringsslib Als derde presenteerde Lauren Fillmore van de Water Environmental Research Foundation de resultaten van GWRC-onderzoek naar de stand van zaken op het gebied van het terugwinnen van energie en grondstoffen uit zuiveringsslib. Momenteel zijn met name de processen die gericht zijn op de omzetting van zuiveringsslib in biogas het meest veelbelovend. Technologie die gericht is op het gebruik van afvalwater voor het produceren van olierijke algen - gevolgd door omzetting in biobrandstof - is in opkomst. Vervolgens hielden de GWRC-leden een korte presentatie over de activiteiten in hun land. Voor Duitsland sprak Sebastian Sturm (TZW) over de productie van biobrandstoffen en de gevaren die dat met zich meebracht, zoals vervuiling van waterwingebieden door het plaatsen van de vergistinginstallaties voor biodiesel in die gebieden, maar ook door verontreinigingen van het oppervlakteen grondwater door de teelt van de grondstoffen voor biodiesel. Harry Seah (PUB Singapore) ging in op de situatie in Singapore. Waterschaarste maakt daar geavanceerde ontzoutingstechnologieën en waterhergebruik onontkoombaar. Omdat deze technologieën veel energie kosten, wordt veel aandacht geschonken aan de ontwikkelingen van energie-efficiënte technologieën. Als voorbeeld noemde hij het door TNO ontwikkelde Memstill. Voor Nederland gaf Jan Hofman (Kiwa Water Research / Waternet) een presentatie over nieuwe energie-efficiënte technologie voor drinkwaterproductie, zoals lagedruk UV-oxidatie en membraantechnologie. Ook ging hij in op Blue Energy en de verwachte ontwikkeling van koude-warmteopslag. Vanuit STOWA benadrukte Bert Palsma de noodzaak om vooral oog te houden voor interacties tussen de diverse elementen van het stedelijke water. Warmte terugwinnen uit huishoudelijk afvalwater biedt bijvoorbeeld de mogelijkheid het energieverbruik in huishoudens te reduceren, maar zal een negatief effect hebben op de prestaties van de zuivering. Zou het daarom niet verstandiger zijn om warmte terug te winnen uit het effluent? Dat internationaal reeds aandacht bestaat voor deze interacties binnen de stedelijke waterkringloop bleek uit de presentatie van Tom Voskamp (Waterschap Regge en Dinkel). Op de tweede dag zijn projecten geformuleerd rond het thema water en energie. Voorgesteld is om op korte termijn vast te leggen welke kennis al aanwezig is, maar ook welke initiatieven wereldwijd al genomen worden. Het delen van deze kennis kan de individuele bedrijven in de watersector ondersteunen bij het optimaliseren van bestaande systemen tot de huidige stand der techniek. Belangrijk voor het realiseren van doorbraken is om voorbeeldprojecten vorm te geven en uit te dragen. Hierbij werd gerefereerd aan het project nieuwe sanitatie in Sneek. Jan Hofman (Kiwa Water Research / Waternet) Bert Palsma (STOWA) Tom Voskamp (Waterschap Regge en Dinkel) Theo van den Hoven (Kiwa Water Research) GWRC is een samenwerkingsverband van 14 vooraanstaande onderzoeksinstituten op het gebied van drink- en afvalwater uit Australië, Zuid-Afrika, de Verenigde Staten, Singapore en een vijftal landen in Europa. Nederland is vertegenwoordigd door STOWA en Kiwa Water Research. Sinds de oprichting in 2002 is GWRC uitgegroeid tot een platform waarbinnen de deelnemers kunnen inspelen op actuele waterthema s, gezamenlijk onderzoeksstrategieën ontwikkelen voor mondiale waterproblemen en samenwerken bij de uitvoering van dit onderzoek. Via GWRC hebben de deelnemers toegang tot internationale kennis en fondsen. 20 H 2 O /