Het consultatiebureau voor ouderen

Transcriptie

1 Het consultatiebureau voor ouderen Inventarisatie van vijftien consultatiebureaus voor ouderen (CbO s) Geraldine Visser Alice Schippers

2 December 2005 Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn / NIZW Zorg Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs. Foto s: Alice Schippers Auteurs: Geraldine Visser Alice Schippers Kenniscentrum Ouderen (KCO) Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn / NIZW Zorg Catharijnesingel 47 Postbus DD Utrecht T (030) of F (030) a.schippers@nizw.nl g.visser@nizw.nl O=

3 Voorwoord Op diverse terreinen in Nederland is er in de afgelopen jaren aandacht besteed aan het consultatiebureau voor ouderen (CbO). Ouderen zelf hebben initiatieven genomen via ouderenbonden en patiëntenorganisaties, thuiszorgorganisaties hebben consultatiebureaus georganiseerd, GGD en zijn actief met het oprichten en het uitvoeren van onderzoek naar CbO s en lokale, provinciale en landelijke overheden hebben veel interesse. Ook zorgverzekeraars hebben steeds meer belangstelling voor preventie. Het Kenniscentrum Ouderen heeft in 2004 een expertmeeting georganiseerd en hieruit vloeide het idee voort om initiatieven van CbO s te inventariseren. In totaal zijn vijftien CbO s bestudeerd, maar er zijn veel signalen dat er veel meer initiatieven voor CbO s in oprichting zijn. We willen de volgende mensen hartelijk bedanken voor het meewerken aan deze inventarisatie: Ella van der Horst (TKN), Peter du Bois (GGD Fryslân), Liesbeth Rogge (Carint), Gerard Ligthart (ziekenhuis Hilversum), Peter Slingeland (Thebe Consult), Elise Mensink en Marij Huigen (De Zorgboog), Ludka Lyskawa (STSU), Anja Prins (Evean), Ellie Biemans (De Volckaert), Annemarie Kruls (Zuwe), Marja Kraakman en Judith Tjepkema (STGR), Eric Kuypers (Rivas), Ingrid van Putten (Maatzorg), Henriëtte Bleumink (RPCP DWO), Christine Dingemanse (GGD Zeeland), Paula van de Mheen en Telma van de Graaf (Opmaat). P=

4 Inhoud Voorkomen is beter dan genezen 5 1. Initiatieven 7 2. Naamgeving 7 3. Doelen 8 4. Doelgroepen 9 5. Werving, aanmelding en pr Uitvoering van het consult: vaardigheden en taken Voorbereiding van het consult Wie doet het consult? Vaardigheden voor het afnemen van een consult Taken Vorm en inhoud van het consult Meetinstrumenten Advisering Doorverwijzing Follow-up en evaluatie Locatie en accommodatie Samenwerking Kosten Financiering Evaluatie van twee CbO-initiatieven Aanbevelingen 23 Lijst van geïnventariseerde initiatieven 26 Literatuurlijst 27 Bijlagen van geïnventariseerde initiatieven 29 Pagina Q=

5 Voorkómen is beter dan genezen De politiek en de wetenschap krijgen steeds meer aandacht voor de preventie van gezondheidsproblemen bij ouderen. In het huidige tijdsbeeld is dat ook nodig. Onze samenleving vergrijst de komende jaren sterk, steeds meer mensen hebben een ongezonde leefstijl en het aantal mensen met een chronische ziekte zal stijgen. De verwachting is dat als de epidemiologische trends uit het verleden doorzetten de gemiddelde leeftijd van mensen nog wel zal stijgen, maar dat er meer kans is op ziekte, voornamelijk diabetes mellitus, hartziekten, astma en chronische bronchitis / longemfyseem. In iets mindere mate ziekten van het bewegingsapparaat en ernstige gevolgen van een ongeval (Van den Berg Jeths en Hoeymans 2004, p. 51). In het bijzonder ook het opheffen van sociaal-economische gezondheidsverschillen wordt zeer belangrijk geacht door diverse onderzoekers. Van den Berg Jeths en Hoeymans stellen bijvoorbeeld dat als het percentage rokers onder alle 65-plussers het niveau bereikt van het huidige percentage onder de hoogst opgeleide 65-plussers zouden er in 2020 onder ouderen minder patiënten met kanker zijn, minder met hartziekten, minder met een beroerte en minder met chronische bronchitis / longemfyseem. Indien het percentage personen met overgewicht onder alle 65-plussers het niveau bereikt van het huidige percentage onder de hoogst opgeleide 65-plussers, zouden er in 2020 onder ouderen minder patiënten met kanker zijn, minder met diabetes, minder met hartziekten, minder met beroerte en minder met ziekten van het bewegingsapparaat (Van den Berg Jeths en Hoeymans 2004, p. 51). Gekoppeld aan de steeds duurder wordende gezondheidszorg en de nadruk die de overheid legt op de eigen verantwoordelijkheid van de burger, is de tijd rijp om acties te nemen om gezondheidsproblemen, zowel op lichamelijk geestelijk als sociaal niveau bij ouderen te voorkomen of de effecten ervan te verminderen door preventieve activiteiten. Consultatiebureau voor ouderen gewenst kopt het rapport Lang zullen we leven! Van de themacommissie Ouderenbeleid. Deze commissie is voorstander van het organiseren van CbO s. Het CbO kan de functie van een meldpunt vervullen en in de keten van de eerstelijnszorg een grote rol spelen op het terrein van preventie, monitoring en signalering. Het CbO zo ook een stimulerende taak kunnen vervullen bij het meer bewegen en sporten door ouderen. Daarbij benadrukt de commissie ook het belang van welzijn. Welzijn is voor iedereen belangrijk, beleid behoort dan ook gericht te zijn op verbetering van het welzijnsniveau voor alle burgers (Themacommissie Ouderenbeleid, 2005, p. 51). In de aanbevelingen van dit rapport zijn twee punten opgenomen over consultatiebureaus voor ouderen: - Start consultatiebureaus voor ouderen voor preventie, monitoring, signalering, informatie, advies en het leveren van diensten voor wonen, welzijn en zorg. De overheid dient voor de startfase een specifieke regeling te treffen. - Het kabinet moet meer geld investeren in preventie. Eerder genoemde CbO s kunnen met preventieprogramma sociaal-economische gezondheidsverschillen bestrijden. In de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (WCPV) dient de doelgroep ouderen te worden opgenomen. Welke gezondheidsproblemen hebben ouderen? Veel voorkomende gezondheidsproblemen bij ouderen zijn hoge bloeddruk, gewrichtsslijtage en suikerziekte (CBS, Statline, 2005). Maar ook andere chronische ziekten zoals hart- en vaatziekten, CVA en kanker komen veelvuldig voor (De Klerk, 2001). Naarmate mensen ouder worden, neemt de kans toe dat ze chronische ziekten krijgen. Ook co-morbiditeit het hebben van meerdere chronische R=

6 aandoeningen komt vaak voor. Van de jarigen lijdt 23% aan twee of meer chronische aandoeningen, bij jarigen 25% en bij mensen van 80 jaar en ouder 32% (De Klerk, 2001). Maar het hebben van een chronische aandoening zegt weinig over de gevolgen daarvan voor het dagelijkse functioneren. Lichamelijke beperkingen doen dat wel. Deze komen ook vaak voor, variërend van 22% bij 55-plussers tot 70% bij 80-plussers (De Klerk, 2001, p. 122): problemen met mobiliteit, stabiliteit en vallen, visus en gehoor en incontinentie (De Klerk, 2001). Naast chronische en lichamelijke problemen komen problemen met de geestelijke gezondheid ook vaak voor bij ouderen. Depressie, cognitieve problemen en angsten zijn de drie meest voorkomende problemen. Depressie komt bij 14% van de 65-plussers voor en dan gemiddeld vaker bij vrouwen dan bij mannen en vaker pas op hogere leeftijd (75+). Cognitieve problemen en angsten komen bij ruim 10% van de ouderen voor, waarbij cognitieve problemen vaker bij vrouwen voorkomen en angsten vaker bij mensen ouden dan 75 jaar. Veel ouderen hebben vaak symptomen van depressie en angst, zonder dat deze symptomen voldoen aan de formele criteria voor het krijgen van een diagnose. Deze zogenoemde subklinische vormen van depressie en angst hebben bijna net zoveel negatieve gevolgen voor het functioneren als de klinische vormen (Van den Bergh Jeths en Hoeymans 2004, p. 50). Ook de leefstijl bij een groot deel van de ouderen is ongezond. Sinds eind jaren tachtig is het percentage rokers onder ouderen nauwelijks gedaald. Het voedingsgedrag van ouderen is verre van optimaal en een groot deel van de ouderen beweegt te weinig (Van den Berg Jeths en Hoeymans 2004, p. 50). Tot slot hebben ouderen ook regelmatig met sociale problemen te maken. Zo is ruim een mijloen ouderen regelmatig eenzaam ofwel bijna één op de drie ouderen (De Jong Gierveld, 1999). Maar ook lopen ouderen die zelf mantelzorg verlenen meer risico op gezondheidsproblemen door de belasting van de mantelzorg (Nitsche e.a., 2004). Niet alleen komen ze vaak in een sociaal isolement als ze zorgen voor een zieke partner, maar ze lopen zelfs meer risico om te overlijden als gevolg van belasting door de mantelzorg (Schulz en Beach, 1999). Preventie bij ouderen Volgens Van den Berg Jeths en Hoeymans (2004) is er nog aanzienlijke gezondheidswinst te behalen met gezondheidsbevordering en het beter benutten van bestaande werkzame interventies. Uit onderzoek naar het voorkomen van hart- en vaatziekten in Engeland en Wales blijkt bijvoorbeeld dat het stimuleren van een gezonde leefstijl (stoppen met roken en gezonde voeding) veel effectiever is dan het opsporen van mensen met een verhoogd risico en het dan tijdig behandelen. Met andere woorden: primaire preventie lijkt veel effectiever dan secundaire preventie. Een van de initiatieven die voor ouderen ontwikkeld zijn, is het consultatiebureau voor ouderen (CbO): een multidisciplinaire consultatie, waarbij diverse facetten van gezondheid aan de orde komen: beweging, voeding, cognitie, hart- en vaten, valongevallen en botbreuken, psychisch en sociaal functioneren, visus, gehoor en bijvoorbeeld ook mantelzorgproblemen. Visie achter dit CbO is dat ouderen zichzelf meer bewust worden van hun gedrag en dat (zo nodig) aanpassen en tevens beter de weg weten te vinden naar de diverse welzijns- en zorgvoorzieningen. Het CbO wil bereiken dat de oudere meer de regie neemt over zijn of haar leven, beter inzicht heeft in de eigen gezondheid en hoe die te bevorderen. Inventarisatie Vanuit diverse hoeken komen vragen over deze CbO s, zowel vanuit de politiek, ouderenbonden en zorginstellingen, als vanuit gemeenten (bijvoorbeeld GGD en). Door middel van een inventarisatie van initiatieven van consultatiebureaus voor ouderen wil het Kenniscentrum Ouderen (KCO) organisaties en overheden die zich richten op ouderenzorg en preventie informatie verschaffen over de verschillende vormen van CbO s: hoe zijn deze opgezet, door wie worden ze uitgevoerd, hoe worden S=

7 ze gefinancierd, wat zijn de effecten, hoe is de waardering et cetera. Het KCO wil daarmee de mogelijkheden en de onmogelijkheden van het CbO weergeven. Voor deze inventarisatie is gekeken naar een vijftiental consultatiebureaus voor ouderen dat al gestart is of binnenkort start. Er zijn ook initiatieven opgenomen in dit rapport die inmiddels al gestopt zijn of niet van de grond gekomen zijn. Omdat de informatie uit deze initiatieven toch relevant is, zijn ze wel meegenomen. 1. Initiatieven Thuiszorgorganisaties nemen in de meeste gevallen het initiatief om een CbO op te zetten, maar ouderenbonden en cliënten- of patiëntenorganisaties spelen hierbij een belangrijke rol. Zij signaleren behoeften bij ouderen om een plek te hebben waar op een laagdrempelige manier de gezondheid preventief gecontroleerd kan worden of waar ze informatie kunnen krijgen over gezond ouder worden. In sommige situaties wordt vanuit een samenwerkingsverband van diverse zorgorganisaties het initiatief genomen, ook wel door huisartsen en brede ouderenzorginstellingen. GGD en in opdracht van gemeentes zijn in enkele situaties eveneens de initiatiefnemers. Ook enkele ziekenhuizen zijn betrokken bij (plannen voor) CbO s. Schema 1.Stand van geïnventariseerde initiatieven voor consultatiebureaus voor ouderen. Consultatiebureau ouderen voor Looptijd Kop van Noord-Holland Gorinchem Zaanstreek Waterland Leiden Structureel aanbod Structureel aanbod Structureel aanbod Structureel aanbod Pijnacker Nootdorp Proef januari 2004 januari 2005 Woerden Najaar 2005 eind Zwijndrecht Dordrecht Proef najaar 2004 voorjaar Er worden wel verschillende alternatieven voor vervolg overwogen Thebe Proef januari 2005 januari 2006 Dongen Proef januari 2005 januari 2006 Dinkelland Proef maart 2005 najaar 2005 Friesland Proef oktober 2005 februari Zeeland Onderzoek / proef Helmond Proef najaar Utrecht Hilversum Proef december 2004 december De raad van bestuur heeft inmiddels besloten het consultatiebureau voor senioren te continueren en uit te gaan breiden. Niet gestart vanwege bezuinigingen 2. Naamgeving De namen die organisaties geven aan de projecten variëren nogal. Ongeveer de helft van de geïnventariseerde initiatieven heeft het een consultatiebureau voor ouderen, senioren of volwassenen genoemd. Maar er komen ook verschillende variaties van periodieke gezondheidscontrole of - consultatie voor senioren voor. Andere benamingen zijn preventief gezondheidsonderzoek voor T=

8 senioren/ouderen, het seniorenconsult, testdagen voor senioren of preventieve gezondheidsconsultatie. De initiatieven gebruiken in meer dan de helft van de gevallen de term senioren in plaats van ouderen. Het woord consultatiebureau zou te veel met ouder- en kindzorg geassocieerd worden. Maar ouderen zelf zo blijkt uit een evaluatie hebben er geen problemen mee. 3. Doelen De initiatieven streven doelen na op vier verschillende niveaus, gericht op: A. De ouderen zelf: Voor vroegtijdige opsporing van gezondheidsproblemen, preventie en gezondheidsbevordering; Voor behoud van eigen regie en zeggenschap. B. De beoordeling/evaluatie of het consultatiebureau voor ouderen een geschikte methode is. C. De inzet van personeel. D. Het gezondheidszorgbeleid en de financiering ervan. A. De ouderen zelf De doelen die organisaties stellen voor de consultatiebureaus voor ouderen zijn vooral gericht op vroegtijdige opsporing van gezondheidsproblemen niet alleen op fysiek, maar ook op geestelijk en sociaal niveau en op preventie en gezondheidsbevordering: - Vroegtijdige signalering van problemen op somatisch en psychosociaal gebied bij de ouder wordende mens. - Vroegtijdige erkenning kan gezondheidsklachten voorkomen. - Stimuleren van gezond gedrag door middel van leefregels en activiteiten die door senioren zelf kunnen worden uitgevoerd. - Er op tijd bij zijn: door mogelijke problemen op lichamelijk, geestelijk en sociaal gebied tijdig te signaleren kunnen ouderen gezondheidsklachten zo veel mogelijk voor blijven. Daarbij is het behoud van de eigen regie en zeggenschap een belangrijk na te streven resultaat: - Inzicht in de eigen gezondheid - Langer gezond blijven - Toename van zelfmanagement van de cliënt - Zo lang mogelijk zelfstandig blijven in goede gezondheid - Maatschappelijk blijven meetellen Deze doelen passen goed binnen het kader van de nieuwe Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO) waarin ook gestimuleerd wordt dat de burger eigen verantwoordelijkheid neemt en zo lang mogelijk zelfstandig blijft meedraaien in de maatschappij. Ook wordt met het CbO beoogd om ouderen te informeren over de mogelijkheden op het gebied van zorg- en welzijnsvoorzieningen en om opname in een zorginstelling uit stellen of zelfs te voorkomen: - informatie en voorlichting geven: voorlichting over het op peil houden of verbeteren van de gezondheid en over acties die ouderen zelf kunnen ondernemen om gezond te blijven (voeding, sociale contacten, lichaamsbeweging, cursus gezond ouder worden, enzovoort). - ouderen wegwijs te maken in de sector zorg en welzijn en zo nodig tijdig te verwijzen naar gezondheids- en welzijnsinstanties. - aanvragen voor verblijfsindicatie te verminderen dan wel uit te stellen. U=

9 - ziekenhuisopnames te voorkomen. B. Beoordeling/evaluatie van de methode Omdat het veelal pilots of proeven betreft wordt ook als doel gesteld om te kijken of deelnemers adviezen opvolgen en tevreden zijn over het CbO en of een CbO voorziet in een behoefte en dus wenselijk is. Organisaties evalueren dit om dan op lange termijn te zoeken naar een mogelijkheid voor een structureel ingebed consultatiebureau voor ouderen in de regio. Een van de initiatieven heeft ook tot doel om een praktisch bruikbaar gezondheids- c.q. welzijnsprofiel te ontwikkelen dat ook elders kan worden geïmplementeerd. C. De inzet van personeel In verscheidene projectvoorstellen worden nevendoelen genoemd die voor zorgorganisaties relevant kunnen zijn. - Voor de ervaren, deskundige senior wijkverpleegkundigen kan het een uitdaging zijn om na jarenlange zware fysieke arbeid hun professionele kwaliteit op een andere doelmatige manier in te zetten (in het kader van leeftijdsbewust personeelsbeleid). - Bijdragen aan de taakverrijking van de wijkverpleegkundige. - Het lokaal organiseren van een preventieve zorgketen voor ouderen. D. Het gezondheidszorgbeleid en de financiering ervan - Mogelijke verschuiving in de tijd van gebruik van de thuiszorg. (ouderen doen pas in later stadium beroep op thuiszorg) - Een minder snelle groei van de kosten voor de AWBZ / gezondheidszorg. - Realisatie van een goede setting voor screening en casefinding. - Een afname van de werkdruk van huisartsen. 4. Doelgroep Er worden verschillende leeftijden en categorieën ouderen als doelgroep beschreven voor het consultatiebureau. In tabel 2 wordt een schematisch overzicht gegeven van de doelgroepen waarvoor de verschillende initiatieven hebben gekozen. Onderscheid vindt plaats naar: - Leeftijd: variërend van 55 tot 75 jaar en ouder1 - Sociaal-economische status (SES): hier gaat het dan om ouderen met een lagere SES. Uit onderzoek blijkt namelijk dat een preventieve gezondheidscontrole bij deze groep het meest effectief kan zijn. - Zorggebruik/zorgbehoefte: niet al onder medische behandeling of juist kwetsbare ouderen. - Beperkt tot een bepaalde wijk of een bepaald gebied, veelal door de beperkte financiële middelen die beschikbaar zijn voor de initiatieven, waardoor ze niet een hele grote groep kunnen bereiken. Met betrekking tot het criterium leeftijd worden er verschillende argumenten gegeven voor de doelgroep jongere ouderen of juist oudere ouderen. Een van de initiatieven kiest bijvoorbeeld voor 60- plussers, omdat zij over het algemeen nog geen zwaarwegende gezondheidsproblemen hebben, maar wel kwetsbaar zijn om deze te ontwikkelen. Ook wordt bij de leeftijd van 60+ als argument genoemd dat de meeste mensen in Nederland rond hun zestigste uit het arbeidsproces treden. Een eventuele keuring via de werkkring valt dan weg en mensen ontberen het vangnet van een Arbo-dienst. Tevens geeft de overgang van 100% werken naar 100% vrij wel eens problemen. 1 Het initiatief in Friesland is zelfs gericht op 20-plussers V=

10 Een van de initiatieven kiest bewust voor de groep tussen de 65 en 75 jaar. Dit is de groep die zich in de derde levensfase bevindt, die gekenmerkt wordt door aanpassing aan verminderde fysieke mogelijkheden, terugtrekking uit het arbeidsproces en herbezinning op het leven. Voor mensen in deze leeftijdscategorie bestaat geen instantie die welzijn en gezondheid in de gaten houdt. Voor mensen vanaf 75 jaar juist weer wel: in veel regio s worden zij bezocht door een ouderenadviseur. Deze bewaakt het welzijn en de gezondheid van ouderen niet, maar kan wel signaleren. Een reden om wel te kiezen voor oudere ouderen (vanaf 75 jaar) is dat zij vaak kwetsbaar voor gezondheidsproblemen zijn en deze kunnen door een preventieve consultatie voorkomen worden of (verdere) complicaties van een ziekte kunnen uitgesteld worden. Binnen deze groep bevinden zich ook veel mensen die de weg naar de gezondheidszorg niet (kunnen) vinden. Met een preventieve consultatie kunnen zij wegwijs gemaakt worden in het zorgaanbod en kunnen mogelijke drempels om zorg in te roepen verlaagd of zelfs verwijderd worden. Een van de initiatieven benoemt nadrukkelijk dat, ook al geschiedt deelname op basis van vrijwilligheid, er wel de bereidheid moet zijn om de verstrekte adviezen ook daadwerkelijk op te volgen. Er zijn ook enkele CbO s die bewust geen andere criteria hanteren dan leeftijd. Zij willen het zo veel mogelijk overlaten aan de mensen zelf en zo laagdrempelig mogelijk werken. Uitsluitingscriteria Een deel van de bestudeerde initiatieven hanteert ook enkele uitsluitingscriteria. Het meest gebruikte criterium is dat ouderen met gezondheidsklachten waarvoor men al bij de huisarts of een specialist onder behandeling is of waar al thuiszorg geleverd wordt niet mogen deelnemen. In een paar CbO s worden ouderen van wie voorzien wordt dat zij op korte termijn sterven (mensen in een terminaal stadium) uitgesloten. Ook wordt in een van de initiatieven de groep ouderen jonger dan 70 jaar uitgesloten, omdat verondersteld wordt dat jongere ouderen assertiever zijn, veel beter hun weg kunnen vinden met vragen over gezond ouder worden en hier ook veel meer middelen hebben dan de oudere ouderen. Tot slot worden ook ouderen die diabetes hebben bij enkele CbO s uitgesloten. NM=

11 Schema 2. Doelgroepen van de verschillende CbO-initiatieven 2 Leeftijd Volwassenen en jongere ouderen Pensioenleeftijd Oudere ouderen Selectie op: SES Utrecht 3 Wijk/regio Thebe Dongen Zeeland Q Niet in zorg Gorinchem Pijnacker / Kop van Noord-Holland Nootdorp, Zwijndrecht / Dordrecht SES + wijk/regio Hilversum SES + niet in zorg Wijk/regio + niet in zorg Utrecht SES + wijk/regio + niet in zorg Friesland Leiden Geen selectie met uitzondering van leeftijd Zuwe, Dinkelland, Helmond, Utrecht Zaanstreek / Waterland 2 Alle initiatieven hanteren het criterium zelfstandig wonenden en daarom is dit niet meegenomen in het schema. 3 Het initiatief in Utrecht heeft een vrij uitgebreide beschrijving van de doelgroep. Zij willen kwetsbare ouderen van 75 jaar en ouder bereiken, maar ook ouderen met een verstandelijke handicap, ouderen van 55 jaar en ouderen met een lage SES, 55-plussers die gezondheidsproblemen ervaren en 55-plussers die op eigen initiatief hun gezondheid willen screenen. 4 Zeeland hanteert het leeftijdscriterium jaar

12 5. Werving, aanmelding en pr Werving Organisaties gebruiken verschillende manieren om de ouderen te werven voor het consultatiebureau. - Open inschrijvingen: iedereen mag zich aanmelden (sommige CbO s hebben wel een limiet opgesteld voor het aantal deelnemers) - Alleen op uitnodiging - Deels alleen op uitnodiging / deels open inschrijving Organisaties werven bijvoorbeeld via oproepen in de lokale media, in bladen van ouderenbonden, via informatiepakketten die gemeenten sturen aan inwoners als ze 65 jaar worden. Bij een deel van de bestudeerde CbO s worden mensen ook persoonlijk uitgenodigd (en bij enkele kunnen zich ook alleen uitgenodigde mensen aanmelden). Selecties worden bijvoorbeeld gemaakt met behulp van de bevolkingsregisters van gemeenten en de GGD. Zij kunnen ook lage SES-wijken selecteren. Ook via de huisarts kunnen selecties gemaakt worden, bijvoorbeeld op nieuw cliënten van 70 jaar en ouder. Via de huisarts kan dan ook een medicatielijst worden uitgedraaid. Een andere manier om een selectie te maken is via woonzorgcomplexen (WOZOCO s). Bij de initiatieven in Zeeland en Dongen worden deelnemers ook betrokken bij een wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van het CbO. Zo worden in Zeeland 1555 personen geselecteerd uit tien postcodegebieden uit de Gemeentelijke Bevolkingsadministratie met een gemiddelde 5 sociaal economische status. In totaal zullen er van die groep 1000 ouderen worden uitgenodigd om deel te nemen aan het CbO en 555 ouderen voor deelname aan de controlegroep. Van de groep van 1000 ouderen die uitgenodigd worden wonen er 500 personen in een postcodegebied met een wijkgebouw van de thuiszorg en 500 personen wonen in een postcodegebied zonder wijkgebouw. Hiervoor is gekozen omdat het om plattelandsgebieden gaat en de reisafstand naar een wijkgebouw mogelijk een drempel kan zijn om deel te gaan nemen. In Dongen is er plaats om 200 cliënten te onderzoeken. Honderd personen ontvangen een persoonlijke uitnodiging. Deze namen zijn afkomstig uit een a-selecte steekproef van ouderen boven de zestig jaar uit de bevolkingsgegevens van de gemeente Dongen. De andere honderd personen kunnen zich zelf aanmelden bij het CbO. Deze twee groepen worden in het onderzoek met elkaar vergeleken. Aanmelding Mensen kunnen zich voor het CbO aanmelden via een antwoordkaart, via een speciale telefoonlijn of in sommige situaties ook via internet. Public relations Op verscheidene manieren vragen organisaties aandacht voor hun consultatiebureau voor ouderen. Veelal wordt een mix van communicatiemiddelen gebruikt: - via oproepen in de lokale pers - via bladen van ouderenbonden - via informatiepakketten die gemeentes sturen aan inwoners als ze 65 jaar worden - een telefoonlijn voor vragen / aanmeldingen - via magazines of ledenbladen, nieuwsbrieven en websites van thuiszorgorganisaties - middels poster, affiches, folders en werkboekjes R Omdat niet in alle gemeenten een groep met lage SES te selecteren is, is gekozen om de lage en hoge SES uit te sluiten en mensen te selecteren op een gemiddelde SES (aan de hand van CBS score)

13 - via mondelinge promotie van medewerkers van thuiszorgorganisaties / welzijnsorganisaties die bij cliënten thuiskomen - presentaties op bijeenkomsten / congressen - tv-opname: in enkele situaties is er zelfs een promotiefilm gemaakt en heeft een regionale omroep er een speciale reportage van gemaakt 6. Uitvoering van het consult, vaardigheden en taken 6.1 Voorbereiding van het consult Een deel van de bestudeerde initiatieven vraagt van de deelnemers om vooraf een vragenlijst in te vullen, die dan tijdens het gesprek op het eerste consult doorgenomen wordt. Ook wordt bij enkele CbO s gevraagd om een overzicht mee te nemen van de medicijnen die zij gebruiken en in één situatie ook om een getekend toestemmingsformulier. Dat is een vereiste voor de medisch-ethische commissie van het onderzoek. Enkele CbO s kiezen er bewust voor om de deelnemers vooraf niet te vragen iets in te vullen omdat dit mogelijk drempelverhogend kan werken. 6.2 Wie doet het consult? Het consult wordt bij de meeste consultatiebureaus uitgevoerd door wijkverpleegkundigen. Maar er wordt ook wel gebruikgemaakt van gezondheidsvoorlichters, arts / bedrijfsarts, sociaal-psychiatrisch verpleegkundige en voor de logistieke zaken ook van een administratief medewerker. In sommige initiatieven worden vrijwilligers ingezet voor de ontvangst en de koffie en thee. 6.3 Vaardigheden voor het afnemen van een consult De wijkverpleegkundige of andere professional die het consult afneemt, moet beschikken over de volgende vaardigheden om de taken voor het consultatiebureau voor ouderen uit te kunnen voeren. De vaardigheden zijn onderverdeeld in communicatie en houding, kennis van en ervaring met verouderingsvraagstukken en geriatrie, signaleren en vertalen van de zorgvraag, adviseren en doorverwijzen, samenwerken, kennis van verouderingsvraagstukken en geriatrie en kennis van de sociale kaart. A. Communicatie en houding - Respect hebben voor de autonomie en eigen regie van de cliënt - Cliënt als geheel kunnen zien, oog hebbend voor de leefsituatie en het sociale netwerk - Goede gespreksvaardigheden en technieken - Goede sociale vaardigheden hebben om in korte tijd een vertrouwensband op te kunnen bouwen zonder onnodig gebruik van medische terminologie - Goed kunnen luisteren B. Kennis van en ervaring met verouderingsvraagstukken en geriatrie - Kennis van specifieke medische en sociaal-psychologische problemen die voorkomen bij ouderen - Kennis hebben van en werkervaring hebben met geriatrie - Levenservaring - Praktijkervaring C. Kennis van de sociale kaart - Kennis van aanbod aan zorg- en welzijnsvoorzieningen (sociale kaart) D. Signaleren en vertalen van de zorgvraag NP=

14 - Goed kunnen signaleren - Kunnen vertalen van de zorgvraag - In staat zijn tot het nader bepalen van de verpleegkundige diagnose - In staat zijn tot het observeren en anticiperen op veel en onvoorspelbare wisselingen in de zorgsituatie - Signaleren en ondersteunen bij inadequate communicatie van de zorgvrager E. Adviseren, begeleiden, motiveren en doorverwijzen - In staat zijn om zorgvrager begeleiding te bieden bij: verwerven van ziekte-inzicht bewustwording van de situatie leren accepteren van de situatie leren keuzes te maken - Kunnen geven van advies, instructie en voorlichting - Kunnen bieden van psychosociale begeleiding - In staat zijn om de zorgvrager te motiveren mee te werken - In staat zijn om mantelzorgers emotioneel ondersteuning te bieden F. Samenwerken - Goed kunnen samenwerken met andere disciplines - In staat zijn om het totale hulpverleningsproces te coördineren - Relaties met samenwerkingspartners kunnen opzetten en onderhouden De benodigde vaardigheden vragen om een wijkverpleegkundige van niveau taken Taken die een wijkverpleegkundige moet verrichten tijdens en na een consult zijn: - Afnemen van vragenlijsten - Afnemen van testen - Gegevens verwerken: registratie van uitslagen en testen, antwoorden in de vragenlijsten, adviezen en verwijzingen - Informatie verstrekken - Verwijzen - Houden van spreekuren - Coördineren van de zorgvraag - Ondersteuning bieden aan mantelzorgers - Terugkoppelen - Contact leggen / houden met instellingen en hulpverleners - Opsporen van risicogroepen Naast de inzet van de wijkverpleegkundige zijn bij de meeste CbO s ook enkele taken die door andere betrokkenen verricht dienen te worden: - Ontvangst - Koffie / thee schenken - Logistiek (aanmelding, gegevensbeheer, et cetera) - Administratie Dit wordt veelal gedaan door administratief medewerkers van betrokken instellingen. NQ=

15 7. Vorm en inhoud van het consult Het eerste consult bestaat in de meeste gevallen uit een gesprek met de wijkverpleegkundige waarbij een vragenlijst de leidraad vormt voor het gesprek. Vervolgens worden enkele testen uitgevoerd (zie 7.1). De antwoorden op de vragenlijst en de uitslagen van de testen worden door de wijkverpleegkundige bestudeerd en hieruit volgt dan een op maat gemaakt advies die met de deelnemer besproken wordt en ook meegegeven wordt bijvoorbeeld in de vorm van een notitieboekje of adviesschema. 7.1 Meetinstrumenten Volgens het literatuuronderzoek van de GGD Rotterdam en Zeeland zijn er drie clusters van risicofactoren die relevant zijn voor preventief gezondheidsonderzoek: ^K Hart en vaten: overgewicht, hypertensie, diabetes mellitus type II, hypercholesterolemie _K Valongevallen en botbreuken: valrisico, osteoporose, medicijngebruik `K Psychosociale problemen: angststoornissen, depressie, dementie en eenzaamheid Uit literatuuronderzoek van GGD Rotterdam en Zeeland blijkt dat het belangrijk is om de volgende eisen in acht te nemen voor de te screenen aandoeningen of risicofactoren (schema 3): Schema 3. Eisen aan de te screenen aandoening of risicofactor Ten aanzien van de aandoening: - De aandoening komt redelijk vaak voor in de oudere populatie is een belangrijk gezondheidsprobleem - De aandoening beïnvloedt het welbevinden, de kwaliteit van leven, de dagelijkse functionaliteit en / of de levensduur - De aandoening komt ongemerkt voor (er is verborgen prevalentie ondersignalering c.q. onbekend lijden) - Het natuurlijk beloop van de aandoening is bekend - De aandoening kan in een vroeg stadium worden herkend - De behandeling is in een vroeg stadium zinvol en/of vroeg de diagnose kennen heeft zin voor de verzorging, begeleiding, planning en prognose - Er is voldoende capaciteit om de gevonden aandoeningen te behandelen Ten aanzien van de screeningstest: - Er is een acceptabele test wat betreft de belasting van de cliënt - De diagnostische test heeft voldoende sensitiviteit en specificiteit - De test is uit te voeren tegen een redelijke prijs - De test is voldoende gestandaardiseerd om bruikbaar te zijn in verschillende locaties - De test leidt niet tot lichamelijke of psychische schade - De opsporing en interventie zijn kosteneffectief ten aanzien van de gewonnen kwaliteit van leven en/of levensjaren met goede kwaliteit (Qualy s) Bewerking van de criteria van Wilson & Jungner 1968 A. Problemen met hart en vaten De belangrijkste doodsoorzaak in Nederland heeft betrekking op problemen met hart en vaten, zoals hartinfarct, hartfalen en CVA. Deze leiden meestal niet meteen tot de dood, maar eerder tot chronische ziekte met hulpbehoefte. Een ongezonde leefstijl kan de kans op overgewicht, hypertensie, diabetes en hypercholesterolemie vergroten. Obesitas neemt in sterke mate toe in Nederland. De lage SES-groepen lopen hier vooral veel risico. NR=

16 B. Valongevallen en botbreuken - Vallen is bij ouderen een van de belangrijkste oorzaken van ziekte, beperkt functioneren, ziekenhuisopname en invaliditeit en kan leiden tot psychische problemen (bijvoorbeeld valangst) en sociale isolatie. Diagnostiek voor valrisico is moeilijk. Er wordt wel veel onderzoek gedaan en de hoop is gevestigd op een goede test hiervoor. Valrisico is te verminderen met verschillende soorten interventies. - Bij osteoporose is sprake van ondersignalering. Behandeling is goed mogelijk: leefstijladviezen, valpreventie, medicatie. - Medicijngebruik: sommige medicijnen verhogen het valrisico (bijvoorbeeld Benzodiazeprinen). Bij gezondheidsonderzoek zouden deelnemers hun medicijnen kunnen meenemen en voorleggen. Polyfarmacie, zeker bij ouderen, kan onverantwoord zijn (medicijnen kunnen elkaar beïnvloeden en zijn vaak niet bij ouderen getest). Ouderen gebruiken veel geneesmiddelen. Bij gebruik van vijf of meer middelen spreekt men gewoonlijk van polyfarmacie. Naar schatting is in Nederland bij 8% tot 22% van de thuiswonende ouderen sprake van polyfarmacie. C. Psychosociale problemen - Angststoornissen: ongeveer 10% van de ouderen heeft angststoornissen. Deze worden slecht herkend door de huisarts. Over het algemeen zijn ze goed te behandelen. Testen hiervoor zijn onder andere: de Symptom Checklist (SCL-90) en de General Health Questionnaire (GHQ). - Depressie: 2% van de ouderen heeft een major depressie en 15% een minor depressie. Depressie is goed te behandelen. Testen hiervoor: Geriatric Depression Scale (GDS: speciaal voor ouderen), GHQ, SCL Dementie: zware taak voor de mantelzorg. Er is sprake van ondersignalering bij huisartsen. Testen hiervoor: de Mini-mental State Examination (MMSE) in combinatie met de kloktest. Behandeling is nog niet goed mogelijk. Of vroege signalering kostenbesparend is, is nog maar de vraag. Er kan wel steun geboden worden aan mantelzorgers. Ook kan basiszorg eerder op gang komen en kunnen medische, psychische en sociale behoeften van de patiënt eerder in kaart worden gebracht. Het resultaat hiervan zou kunnen zijn dat dementerenden langer thuis kunnen blijven wonen. Het tegenovergestelde is ook voorstelbaar: hulp komt eerder op gang en is kostengenererend. - Eenzaamheid: eenzaamheid kan een grote negatieve invloed hebben op psychisch en lichamelijk functioneren. 28% van jarigen is matig eenzaam en 4% sterk tot zeer sterk. Onduidelijk is of vroege signalering kostenbesparend zal zijn. Het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut NIDI heeft onderzoek gedaan naar de effectiviteit van interventie. Uit dit onderzoek blijkt dat, van de tien interventies er slechts twee geslaagd zijn in hun missie: de eenzaamheid van de deelnemers is gedaald. Maar de onderzoekers geven enkele valkuilen aan voor interventies gericht op eenzaamheid: het is niet eenvoudig om personen op hoge leeftijd sociaal te activeren en er een grote variëteit bestaat in de mate, vorm en oorzaken van eenzaamheid. Dit leidt er toe dat elke eenzaamheid weer een andere aanpak vergt. Een ander probleem is de haast waarmee interventies georganiseerd zijn, waardoor te weinig gekeken wordt naar andere interventies, kennis en ervaring binnen andere organisaties die ook al interventies op eenzaamheid hebben uitgevoerd. Ook is er te weinig gelet op de aansluiting van de interventie bij de behoeftes van de gekozen doelgroep en eventuele negatieve neveneffecten van de interventie. In het rapport staat een aantal lessen voor de toekomst die organisaties als een soort checklist kunnen gebruiken bij het opzetten van interventies tegen eenzaamheid (Fokkema en Van Tilburg, 2005). Eenzaamheid is wel een belangrijke reden voor aanmelding bij een verzorgingshuis. Een veelgebruikte test voor eenzaamheid is de Eenzaamheidsschaal van De Jong-Gierveld. NS=

17 Uit de inventarisatie bij de verschillende initiatieven kunnen de testen als volgt ingedeeld worden (Schema 4). Schema 4. Overzicht van testen die CbO s uitvoeren Problemen met hart en vaten Valongevallen en botbreuken Psychosociale problemen - Overgewicht - Medicijngebruik - Achteruitgang cognitieve vermogens Overig - Algemene - Hypertensie - Mobiliteit - Eenzaamheid - Visus kwetsbaarheid - Diabetes mellitus II - Osteoporose - Depressie - Gehoor - Cholesterolgehalte - Valrisico - Dementie - Incontinentie - Gewicht - Angststoornissen - Kanker - Lengte - Persoonlijkheidsstoornis - Influenza - Buikomvang - Verslaving - Schildklier - Bloedsuiker - Ontsteking - Bloedarmoede - Belasting - Voedingstoestand mantelzorg Volgens geriater Ligthart (van het Ziekenhuis Hilversum) is het ook zinvol om te screenen op schildklierfunctie, vitamines, bloedarmoede en bijwerkingen door medicijnen. 7.2 Advisering Bij een meerderheid van de initiatieven wordt gebruikgemaakt van een lijst met gestandaardiseerde adviezen, waardoor vergelijking beter mogelijk gemaakt wordt en veranderingen gemeten kunnen worden. Leiden heeft bijvoorbeeld adviezen op het terrein van blaasontsteking, incontinentie, verhoogde en verlaagde bloeddruk, afwijkende hartslag, onvoldoende beweging, overgewicht, stoppen met roken, drinken / vochtinname, maaltijdvoorzieningen, ondersteuning van mantelzorgers (door vrijwilligers), eenzaamheid, depressiviteit, spanningsklachten, geheugenproblemen, inslaap- en doorslaapproblemen, obstipatieproblemen, diarree, bloedsuiker, gebitsproblemen, osteoporose en cholesterol. Elk van deze adviezen heeft een onderverdeling met codes: Bijvoorbeeld overgewicht: GEW 01 GEW02 GEW 03 algemene informatie: drie keer per dag maaltijd, waarvan zeker ontbijt, veel drinken (bij voorkeur water), light-producten, zoetjes, vermijd alcohol, geen tussendoortjes, wel eventueel fruit, erop letten wat je koopt, wat de ingrediënten zijn, langzaam eten (vermindert hongergevoel), voldoende lichaamsbeweging (eventueel hometrainer met caloriemeter) met hulp van diëtiste (bijvoorbeeld van thuiszorg, is gratis) BCM (Body Cell Mass) dieet, via speciale huisartsen 7.3 Doorverwijzing Doorverwijzing vindt veelal plaats naar de huisarts, diëtist, audicien, opticien en ouderenadviseur. Het is belangrijk dat degene die het consult afneemt goede kennis heeft van de sociale kaart in de eigen regio, om ouderen zo goed mogelijk te kunnen verwijzen. Dat betekent bijvoorbeeld ook dat het steunpunt mantelzorg goed in beeld moet zijn evenals de voorzieningen voor bijvoorbeeld bewegen voor ouderen. Het initiatief in Zeeland heeft een gedetailleerde aanpak voor verschillende risicogroepen. Middels een geautomatiseerde anamnese, die speciaal voor dit project ontwikkeld is, worden snel de risicoprofielen weergegeven van de deelnemers. Afhankelijk van de risicoscore ontvangt de NT=

18 deelnemer schriftelijk voorlichtingsmateriaal, een verwijzing naar een (bewezen effectieve) preventieve interventie of een verwijzing naar de huisarts. Deelnemers die hoog scoren op het risicoprofiel Depressie vormen een risicogroep voor het opvolgen van adviezen. De wijkverpleegkundige maakt met hen dan een afspraak voor een huisbezoek. De tweede groep met het risicoprofiel Vallen krijgt een huisbezoek waarbij het huis een screening op valpreventie ondergaat. 7.4 Follow-up en evaluatie Bij de meeste initiatieven worden één à twee vervolgconsulten georganiseerd. Ouderen krijgen bij veel initiatieven na het eerste consult een notitieboekje met adviezen en brochures mee. Ook wordt als dat nodig blijkt doorverwezen naar bijvoorbeeld de huisarts, diëtiste, fysiotherapeut of specialist. Bij vervolgconsulten wordt in het gesprek nagegaan of de adviezen opgevolgd zijn. Ook worden enkele testen en vragenlijsten herhaald om te kijken of de scores daarop zijn veranderd. Leiden gebruikt bij de follow-up een vragenlijst om na te gaan of de standaardadviezen zijn nagevolgd. Als dat niet het geval is wordt gevraagd naar de reden (bijvoorbeeld financieel, intrinsiek, extrinsiek, vergeten, onbekend). Ook wordt gevraagd of er een verandering in de conditie heeft plaatsgevonden en of er een ingrijpende gebeurtenis heeft plaatsgevonden, zoals een ernstige ziekte van de partner, overlijden van een dierbare of verhuizing. 8. Locatie en accommodatie Locatie De meeste consultatiebureaus vinden plaats in gebouwen van thuiszorgorganisaties. Andere locaties zijn zorgcentra, spreekruimtes van Stichting Welzijn Ouderen, een woonzorgcentrum, een gemeenschapshuis en andere wijkcentra. Het initiatief in Friesland zal onder andere plaatsvinden in enkele Delphions: informatiepunten voor zorg, wonen en welzijn (eenloketfunctie, onder andere geïnitieerd door gemeentes, thuiszorgorganisaties en andere zorg- en welzijnsaanbieders). Het initiatief in Utrecht benadrukt dat het belangrijk is om naar de ouderen zelf toe te gaan, zowel voor de PR als de consulten. De consulten worden op verschillende locaties gedaan. Als daar aanleiding voor is, besluit de wijkverpleegkundige het consult thuis te doen. Eisen aan de locatie: - de reisafstand moet kort zijn, dus zoveel mogelijk in wijken waar veel ouderen wonen. Een langere afstand zorgt ervoor dat de drempel te hoog wordt om deel te nemen. - goed bereikbaar met auto en openbaar vervoer - toegankelijk met rollator/rolstoel Accommodatie Eisen die de CbO s aan de accommodatie stellen zijn onder andere: - voldoende privacy: goed afsluitbare (spreek)ruimte (gordijnen/luxaflex) - rustige en sfeervolle ruimte - aanwezigheid pc/telefoon - ruimte om om te kleden - koffie/theevoorziening - ontvangstbalie/ruimte (met informatiefolders) - daglicht NU=

19 9. Samenwerking Veel initiatieven werken bij het CbO samen met diverse organisaties. Dat is ook logisch gezien de multidisciplinaire opzet van de consultatiebureaus, waarbij zowel naar leefstijl, gezondheidskenmerken, cognitieve, psychische als welzijnsaspecten gekeken wordt. Er wordt samengewerkt met de GGD, geriatrische netwerken, thuiszorgorganisaties, patiëntenorganisaties, ouderenorganisaties, stichtingen welzijn ouderen, huisartsen, GGZ-instellingen, apothekers, specialisten, zorgverzekeraars, zorginstellingen, de bedrijfsgezondheidsdienst (BGD) en met gemeenten (zie schema 6). In relatie tot de samenwerking met huisartsen benoemen meerdere initiatieven dat het belangrijk is om met huisartsen veel te overleggen voor de start van het consultatiebureau. Huisartsen zijn in meerdere situaties huiverig voor het idee van een CbO. GGD Fryslân stelt dan ook dat voorop staat dat een bezoek aan het CbO de huisarts niet extra zal moeten belasten met mensen die met ongegronde angsten worden doorverwezen. De huisartsen moeten daarom in een vroegtijdig stadium bij het initiatief betrokken worden om hierover de benodigde afspraken te maken. 10. Kosten De kosten voor de diverse consultatiebureaus voor ouderen variëren nogal, afhankelijk van de invulling van het CbO. In Zwijndrecht en Dordrecht is een kortlopend project uitgevoerd wat ongeveer euro heeft gekost. Hier zijn echter wel verborgen kosten gemaakt, die niet meegenomen zijn in de begroting, zoals loon dat niet is meegerekend. De duurste variant is het initiatief in Zeeland, die euro rekent voor het project. Dit is een vrij uitgebreid project wat twee jaar gaat lopen en waar ook een uitgebreid onderzoek naar de effecten van het preventieve gezondheidsonderzoek aan gekoppeld is. Hier gaan veel kosten in zitten. De CbO s in Leiden (dat al sinds 2001 loopt), Dinkelland (in maart 2005 gestart), Pijnacker Nootdorp, Friesland en Zwijndrecht Dordrecht hebben inzicht gegeven in de kosten en baten (zie hiervoor de bijlage met de beschrijvingen van CbO s). De initiatieven in Gorinchem, Kop van Noord-Holland, Thebe, Utrecht en Zaanstreek Waterland geven aan dat de gelden uit de AIV (Advies, Instructie en Voorlichting) kostendekkend zijn, maar dan moeten overhead- en ontwikkelkosten wel vaak uit eigen budget gefinancierd worden. Details met betrekking tot de verschillende begrotingen staan in de bijlagen. Schema 5. Overzicht van de kosten (voornamelijk indicaties) Initiatief in Kosten Zwijndrecht en Dordrecht Dinkelland Pijnacker en Nootdorp Zuwe Regio Helmond Leiden Friesland Hilversum Zeeland NV=

20 Schema 6. Samenwerking bij de CbO s Leiden Hilversum Pijnacker Nootdorp Zaanstreek Waterland Fryslân Dinkelland Zwijndrecht Dordrecht Gorinchem Helmond Dongen Thebe Woerden Utrecht Kop van Thuiszorg X x X X x X X X X X X X GGD x x X X x X Geriatrische netwerken x x x x X x x x X x x x x x x X x x x x x x x x X X Huisartsen x x (x) 2 x x x x x x GGZ (x) x x x x Apothekers x Specialisten x Patiëntenorganisaties Ouderenorganisaties Welzijn/dienstverlening Zorgverzekeraars Zorginstellingen (ziekenhuis, verpleeghuis, verzorgingshuis) Gecombineerde organisatie (intra- en extramuraal) (x) x X (x) x x X X X Gemeente (x) x x x x BGD x 1 Vetgedrukt: de organisatie die de trekkersrol vervult. 2 Tussen haakjes betekent dat de organisatie de proef van het CbO volgt en waar nodig adviseert. NH Zeeland