ADHD en BPD Aandachtstekortstoornis en borderline persoonlijkheidsstoornis. Kinder-en jeugdpsychiater Accare, Groningen

Transcriptie

1 ADHD en BPD Aandachtstekortstoornis en borderline persoonlijkheidsstoornis T.M.van Gemert T.M.van Gemert Kinder-en jeugdpsychiater Accare, Groningen

2 Programma ADHD (kort) BPD Co-morbiditeit/verband Behandeling

3 ADHD attention deficit and hyperactivity disorder alle dagen heel druk

4 ADHD 3-5% van de schoolgaande kinderen in Nederland 3 typen: onoplettend, gemengd, hyperactief/impulsief Oorzaak nog onduidelijk, genetisch (80%), laag dopamine, rondomgeboorteproblemen, chaotische omstandigheden 30-60% tot in volwassenheid

5 ADHD kenmerken Concentratieproblemen Impulsiviteit Overbewegelijkheid Gerelateerd aan de leeftijd Voor 7 de jaar begonnen Leven van kind, schoolprestaties of gezinsleven verstoord

6 Levensloop Puberteit: organisatieproblemen conflicten over regels verkeersongevallen middelengebruik diploma onder intelligentieniveau

7 ADHD bij volwassenen De symptomen dienen continu aanwezig te zijn vanaf kinderleeftijd; Er dienen duidelijke moeilijkheden met aandacht en motorische onrust te zijn; Minstens twee van de volgende vijf criteria dienen aanwezig te zijn: stemmingswisselingen organisatiemoeilijkheden opvliegendheid emotioneel overreageren impulsiviteit

8 Co-morbiditeit Meer dan de helft van kinderen met ADHD voldoet aan de criteria van minstens 1 andere stoornis, vaak ondergediagnosticeerd

9 Co-morbiditeit Gedragsstoornis Angst- en stemmingsstoornis Specifieke leerstoornis Motorische coördinatiestoornis Taal- spraakstoornis Ticstoornis Autisme spectrum stoornis Overmatig middelengebruik Persoonlijkheidsstoornis cluster B

10 ADHD bij jongens

11 ADHD bij meisjes Diagnose wordt te weinig en later gesteld Meer ADD type Ontwikkeling naar borderlineproblematiek

12 Borderline persoonlijkheidsstoornis

13 Borderline persoonlijkheidsstoornis 1-2 % algemene populatie 10% ambulante psychiatrie 20% klinische psychiatrie

14 Borderline persoonlijkheidsstoornis VN, Vincent van Gogh Janis Joplin Prinses Diane Marilyn Monroe

15 Persoonlijkheid Een geheel van een individu kenmerkende gedragingen, gevoelens en denkwijzen, zich manifesterend in kenmerkende attitudes, een kenmerkende levensstijl, manier van omgaan met de omgeving, met anderen en met gevoelens (Eurelings- Bontekoe)

16 Veranderde u de afgelopen 10 jaar? (McCrae&Costa 1990) Nee, ik bleef hetzelfde 51% Een klein beetje 35% Ja, ik veranderde behoorlijk 14%

17 Ontwikkeling Persoonlijkheid Biologisch Psychologisch Sociaal Nature-nurture

18 Persoonlijkheidstoornissen stellingen Een persoonlijkheidsstoornis mag pas worden gediagnosticeerd vanaf de leeftijd van 18 jaar Een persoonlijkheidsstoornis is niet te behandelen

19 Beginleeftijd volgens DSM IV Alle persoonlijkheidsstoornissen zijn terug te voeren tot adolescentie of vroege volwassenheid Antisociale persoonlijkheidsstoornis: tenminste 18 jaar oud Overige: geen leeftijdsgrens Traits al eerder aanwezig

20 Persoonlijkheidsstoornis: Langdurige onaangepaste patronen van voelen denken en handelen waardoor het individu onvoldoende in staat is zijn gedrag aan te passen aan wisselende omstandigheden Beginnend in adolescentie Leidt tot omvangrijke en terugkerende problemen in relaties, werk en sociale functioneren Lijdensdruk bij patiënt of omgeving

21 Persoonlijkheidsstoornissen Cluster A: vreemd/excentriek Cluster B: instabiel Cluster C: angstig

22 Veranderbaarheid van persoonlijkheidsstoornissen (R.Verheul) Aanwijzingen voor korte-termijn-stabiliteit grote veranderingen over langere perioden sommige stoornissen zijn mogelijk stabieler dan andere

23 Borderline persoonlijkheidsstoornis definitie Een diepgaand patroon van instabiliteit in intermenselijke relaties, zelfbeeld en affecten en van duidelijke impulsiviteit, beginnend in vroege volwassenheid en tot uiting komend in diverse situaties zoals blijkt uit vijf (of meer) van de volgende:

24 Borderline persoonlijkheidsstoornis: voorkómen in de steek gelaten te worden patroon van instabiele en intense relaties met idealisering en devaluering identiteitsstoornis: opvallend en voortdurend wisselend zelfbeeld en zelfgevoel impulsiviteit (geld, seks, misbruik van middelen, roekeloos autorijden, overmatig veel eten) terugkerende suïcidale gedragingen of automutilatie

25 Borderline persoonlijkheidsstoornis: affectieve instabiliteit als gevolg van een opvallende reactiviteit van de stemming chronisch gevoel van leegte onaangepaste, intense woede of gebrek aan beheersing van de woede voorbijgaande, aan stress gerelateerde paranoïde denkbeelden of ernstig dissociatieve symptomen

26 Symptomen BPS zwart-wit denken stemmingswisselingen impulsiviteit problemen met relaties moeilijk alleen kunnen zijn woede uitbarstingen zelfmoordpogingen, zelfverwonding, alcohol- en drugsmisbruik, eetstoornissen, koopverslaving, dissociatieve en psychotische verschijnselen.

27 Functioneren adolescenten met BPS (Chanen 2007) BPS meer psychopathologie, meer problemen in relaties met familie en vrienden, slechtere zelfzorg en algemeen functioneren dan andere of geen PD

28

29 BPD is een emotieregulatiestoornis Sterke gevoeligheid voor emotionele prikkels Sterke reactie op emotionele prikkels Duurt lang voor stressniveau weer is genormaliseerd Rustige perioden afgewisseld met buien Emotionele reactie niet in verhouding tot aanleiding Heftige wisselwerking gedachten en gevoelens draaikolk

30 PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN Kernsymptomen (traits) en secundaire symptomen ( Parker e.a.)

31 BORDERLINE PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS Kernsymptomen (traits): affectlabiliteit prikkelbaarheid impulsiviteit (McGlashan)

32 BORDERLINE PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS Secundaire symptomen: automutilatie krampachtig proberen te verhinderen in de steek gelaten te worden suïcidale gestes gevoelens van leegte negatief zelfbeeld

33 Risicofactoren BPS bij 1e-graads familielid Verhoogde frequentie impulsiviteit bij familieleden Vaker instabiele gezinssituaties Veel conflicten en gebrek aan betrokkenheid ouders Seksueel misbruik

34 Genetica van BPS Trull e.a. Groot tweelingonderzoek in NL, België, VS en Australië 42% erfelijkheid Onafhankelijk van sekse en land van herkomst

35 PROGNOSE BPD Van 14 jarigen met BPD een derde 2 jaar later nog BPD Stabielst zijn gevoelens van leegte, heftige woede, affectinstabiliteit, identiteitsproblemen Minst stabiel zijn suïcidaal gedrag, instabiele relaties en impulsiviteit Vaak nog wel restverschijnselen zoals depressieve klachten

36 Prognose BPD Zanarini Bij volwassenen: Na 2 jaar 35% in remissie Na 4 jaar 50% in remissie Na 19 jaar 82 % in remissie

37 Doel van de behandeling van BPD Leren om zodanig met je kerneigenschappen om te gaan dat de secundaire symptomen verminderen

38 Behandeling van BPD Schemagerichte therapie Dialectische gedragstherapie Mentalization based therapy Transferance Focused therapy Aandachtgerichte cognitieve therapie Vaardigheidstrainingen (VERS, ERT)

39 ADHD en BPD

40 Overeenkomsten ADHD-BPD Philipsen, 2006 Affectdisregulatie Woede-uitbarstingen Onoplettendheid Impulscontroleproblemen Verslavingsproblemen Relatieproblemen Laag gevoel van eigenwaarde Gevoel van spanning

41 Verband ADHD-BPD BPD: 25-50% in jeugd ADHD BPD: 35% tevens ADHD ADHD: 15% tevens BPD (van Dijk ea 2006)

42 Verband ADHD en BPD Phillipsen ea, poliklinische BPD 70% nog andere persoonlijkheidsstoornis 99 % had nog een As 1 diagnose 42% als kind ADHD 16% als volwassene ADHD(gecomb.type)

43 ADHD voorafgaand aan BPD Phillipsen ea, 2008 Ernstiger BPD symptomen: vaker ADHD als kind BPD met ADHD als kind: meer emotioneel misbruik in voorgeschiedenis ADHD is risicofactor voor BPD Precieze mechanisme onduidelijk

44 Verschillende dimensies van zelfde stoornis? ADHD risicofactor voor BPD Overlap in symptomen Overlap in neuro-imaging onderzoek

45 Verschil: relatieproblemen Bij Borderline vaak voortkomend uit verlatingsangst. En gekenmerkt door aantrekken en afstoten. Bij ADHD vaak voortkomend uit impulsiviteit.

46 Verschil: concentratieproblemen Bij BPD omdat hij/zij zich structureel "leeg" voelt. Bij ADHD omdat hij/zij zich structureel "overvol" voelt, overspoeld door een stroom aan gedachten en prikkels.

47 Verschil: zelfbeeld BPD geen stabiel zelfbeeld door gevoelens van leegte, intense en onstabiele relaties. Bij ADHD negatief zelfbeeld secundair aan negatieve ervaringen en problemen in sociale contacten, geen suïcidaliteit.

48 Verschil: stress BPD stress door afwijzing, falen, alleen zijn oplossing: dissociëren automutilatie. ADHD stress door weinig externe prikkels oplossing: sport, novelty seeking, seks, agressie.

49 Verschil:impulsiviteit Bij Borderline vaak zelf-destructief. Impulsief gedrag om depressieve klachten te verlichten of door gevoelens van leegte. Bij ADHD is bijna altijd sprake van impulsiviteit los van of zij zich goed of depressief voelen.

50 Disinhibitie ADHD en BPD Lampe, Herpertz Vergeleken mensen met BPD ADHD BPD en ADHD Controles

51 Inhibitie Cognitieve functies, die informatie die niet nodig is voor probleemoplossing, onderdrukken. Mechanismen die de motorische respons afremmen (doen zonder eerst te denken).

52 ADHD Grootste probleem: een gestarte respons onderbreken Lange reactie tijd ADHD en BPD scoorden niet anders dan pure ADHD op cognitieve taken Aandacht BPD niet anders dan bij controle, behalve bij de samengestelde taken (itt andere onderzoekers)

53 Disinhibitie ADHD en BPD Lampe, Herpertz 2007 Problemen met inhibitie is kernprobleem bij ADHD, niet bij BPD ADHD en BPD zijn 2 verschillende stoornissen wel gedragsproblemen gemeenschappelijk maar geen aandacht of inhibitieproblemen gemeenschappelijk

54 ADHD en BPD behandeling Multidisciplinaire richtlijn GGZ (2008): geen literatuur M.b.v. steunend structurerend contact en farmacotherapie eerst ADHD symptomen onder controle brengen Zo nodig vervolgens behandeling comorbide persoonlijkheidsproblematiek

55 Methylfenidaat Golubchik ea 2008 Onderzoek van 12 weken bij 14 meisjes met ADHD/BPD MPH bij ADHD/BPD verminderde de ADHD symptomen Impulsiviteit en agressie verminderden Automutilatie verminderde

56 Eerst ADHD behandelen Duidelijk effect binnen paar weken op kernsymptomen onrust, chaotisch en impulsief gedrag, stemmingswisselingen en prikkelbaarheid Door medicamenteuze behandeling van ADHD soms niet meer voldaan aan criteria van BPD

57 THM Goede diagnostiek loont want: ADHD is te behandelen BPD is te behandelen Samen zijn ze ook te behandelen DANK VOOR UW AANDACHT.