Transcriptie

1 Page 1 of 5 print psychische stoornissen: algemene informatie > borderline persoonlijkheidsstoornis Borderline persoonlijkheidsstoornis Wat is borderline? Het meest kenmerkende van de borderline persoonlijkheidsstoornis (kortweg: BPS of borderline) zijn de sterke wisselingen in stemmingen, gedachten en gedrag. Mensen met borderline zijn enorm impulsief, denken vaak zwartwit, reageren extreem. Relaties zijn moeilijk te onderhouden, en wisselen ook sterk. Ook de ideeën en gedachten die ze over zichzelf hebben, wisselen sterk. Hoe vaak komt het voor? In Nederland zijn naar schatting mensen met borderline. Dit is minder dan 1%. Misschien zijn het er meer, omdat veel mensen met borderline behandeld worden voor bijkomende klachten als bijvoorbeeld depressie of angsten. Borderline wordt in zo'n situatie vaak niet herkend. Bij mensen die zijn opgenomen in een instelling komt borderline vaak voor. Onder opgenomen mensen met een verslaving heeft 5 tot 22% borderline; onder psychiatrische patiënten 6 tot 63%. De cijfers lopen nogal uit elkaar, omdat er verschillende methodes worden gebruikt. Gaat het over? Lange tijd is gedacht dat borderline niet overgaat. Maar van de mensen die zijn opgenomen geweest in een instelling blijkt dat na 3 jaar 40% officieel geen borderline meer heeft. Het kan goed zijn dat iemand dan nog wel een paar borderline-verschijnselen heeft, maar officieel niet meer. Als mensen met borderline ouder worden, worden hun leven en hun relaties toch wat stabieler. Hun algemene functioneren verbetert ook. Ook het risico op zelfdoding neemt af. Verschijnselen Mensen met borderline hebben minstens 5 van de volgende verschijnselen. Ze proberen krampachtig te voorkomen dat iemand ze in de steek laat. En alleen maar denken dat ze in de steek gelaten worden, is al genoeg om krampachtig te proberen dat te voorkomen. Ze hebben intense relaties met anderen, maar die zijn ook heel instabiel. Ze denken heel zwart-wit over hun relaties: of iemand is geweldig of hij is waardeloos. Ze hebben steeds een ander beeld of gevoel van zichzelf. Dat wisselt sterk. Ze zijn impulsief. Dat heeft negatieve gevolgen voor henzelf op minstens twee gebieden: geldverspilling, veel wisselende seksuele contacten, misbruik van alcohol en drugs, roekeloos rijden, vreetbuien. Ze doen pogingen tot zelfdoding, dreigen daarmee, of verwonden zichzelf. Ze hebben sterk wisselende stemmingen als reactie op gebeurtenissen. Dit geeft periodes van grote somberheid, prikkelbaarheid of angst. Dit duurt meestal enkele uren, en bijna nooit langer dan een paar dagen. Ze hebben een blijvend gevoel van leegte. Ze hebben last van intense woede, die niet past in de situatie en de situatie ook niet oplost. Of ze hebben moeite hun boosheid te beheersen. Ze hebben dan ook driftbuien, blijvende woede, of hebben geregeld vechtpartijen. Ze hebben paranoïde ideeën. Dit is het idee achtervolgd of bedreigd te worden. Die ideeën komen in stresssituaties. De ideeën gaan ook weer voorbij. Of ze dissociëren ernstig. Dan hebben ze het gevoel er niet meer bij te zijn en als het ware weg te raken. Soms weten ze dan niet meer precies wat er gebeurd is. Oorzaken Over oorzaken van borderline valt nog weinig te zeggen. Wel zijn extra risico's bekend. Dat wil zeggen: er is meer risico in onderstaande gevallen. De extra risico's hebben te maken met geslacht en leeftijd, met individuele kwetsbaarheid, met de omgeving, en met levensgebeurtenissen. Geslacht en leeftijd

2 Page 2 of 5 Het komt even vaak voor bij mannen en vrouwen. Het impulsieve gedrag zorgt ervoor dat mannen vaker alcohol en drugs gaan gebruiken, vrouwen vaker eetbuien krijgen. Vrouwen met borderline worden vaker opgenomen in een instelling. Waarschijnlijk omdat vrouwen eerder hulp zoeken voor hun problemen, of omdat bijvoorbeeld agressie en wisselende seksuele contacten eerder als een probleem wordt gezien bij vrouwen. Borderline kan niet goed vastgesteld worden bij jongeren tot jaar. Het kan goed zijn dat zij vanwege hun ontwikkeling met emotionele problemen te maken hebben, en dat op een borderline-achtige manier uiten. Bij mensen van 50 jaar en ouder komt borderline minder voor. Individuele kwetsbaarheid Erfelijkheid speelt een grote rol. Mensen met borderline zijn emotioneel kwetsbaar. Ze zijn zeer gevoelig voor emotionele dingen. Daar reageren ze heftig op en het duurt lang voor ze weer een evenwicht hebben bereikt. Ze hebben een bijzondere combinatie van een negatief gevoelsleven en ontremming. Deze combinatie lijkt gedeeltelijk te komen door trauma's in de kindertijd. Er is een aantal lichamelijke factoren dat een rol speelt bij mensen met borderline. Dit heeft te maken met processen in de hersenen en met hormonen. Omgeving Mensen met borderline wonen vaker zonder partner. Dit is niet vreemd, want relaties zijn vaak instabiel. Er is geen verband met opleiding of woonomstandigheden. Levensgebeurtenissen Mishandeling, verwaarlozing, seksueel misbruik in de jeugd komen vaak voor bij mensen met borderline. De helft van mensen met borderline is mishandeld of seksueel misbruikt. Wordt emotionele mishandeling meegeteld, dan ligt dit aantal nog hoger. Diagnose Om borderline vast stellen moet het volgende gebeuren. Meer dan één bron van informatie is noodzakelijk. Mensen met borderline geven een beoordeling van hun eigen situatie. Daar zijn verschillende vragenlijsten voor. De behandelaar neemt een interview af, waarin een aantal vaste onderwerpen worden besproken. Hier zijn verschillende zogenoemde semi-gestructureerde interviews voor. Andere bron van informatie zijn dossiers van een eerdere behandeling, en observaties van behandelaars en verpleging wanneer iemand al opgenomen is in een instelling. Ook personen die de patiënt lange tijd van nabij hebben meegemaakt, zijn een bron van informatie. Vervolgens moeten alle gegevens worden samengenomen om borderline vast te kunnen stellen. Daarvoor zijn protocollen gemaakt, waarin staat hoe dat het beste gedaan kan worden. Behandeling Borderline kan niet worden genezen. Behandeling vermindert alleen bepaalde verschijnselen van borderline. Er zijn diverse behandelingen die verschillende doelen hebben. Het leren omgaan met borderline door crisismanagement, het weer in evenwicht leren brengen van de situatie. Dialectische gedragstherapie is hier een voorbeeld van. Het verminderen van sommige verschijnselen van borderline. Voorbeeld hiervan is een sociale vaardigheidstraining. Het verbeteren van biochemische processen. Hiervoor worden medicijnen gebruikt. Bijvoorbeeld medicijnen die de impulsiviteit verminderen of meer evenwicht in het gevoelsleven brengen, met name doordat ze depressieve en angstige gevoelens verminderen. Medicijnen

3 Page 3 of 5 Er is geen geneesmiddel speciaal voor borderline. Het zijn altijd medicijnen die voor andere stoornissen gemaakt zijn, maar ook blijken te werken op sommige verschijnselen van borderline. Medicijnen zijn altijd deel van een bredere behandeling. Meestal om de psychotherapeutische behandeling van iemand te ondersteunen. Antipsychotica Deze werken op een groot aantal verschijnselen van borderline. Het werkt op de psychotische verschijnselen, maar ook op de stemmingswisselingen, impulsiviteit, agressie en boosheid. Antipsychotica werken binnen enkele dagen tot weken. Langdurig gebruik geeft bijwerkingen. Daarom zijn antipsychotica vooral bruikbaar in crisissituaties. Er zijn verschillende soorten antipsychotica, die allemaal ongeveer even goed werken. Ze hebben wel bijwerkingen. Welk middel wordt gebruikt, hangt af van de bijwerkingen. Antidepressiva Deze worden vooral gebruikt om de stemming te verbeteren. Ze worden ook wel gebruikt om verschijnselen tegen te gaan als: impulsiviteit, zelfbeschadiging, psychotische verschijnselen, woede-uitbarstingen en vijandigheid. Er zijn verschillende soorten antidepressiva. De tricylische antidepressiva (TCA's) werken bijna niet bij borderline. Nieuwere antidepressiva, zoals de SSRI's, lijken te werken tegen een groot aantal verschijnselen van borderline, zoals zelfbeschadiging, agressie en impulsief gedrag, en snelle stemmingswisselingen. Overige middelen Middelen die worden gebruikt om de stemming stabieler te maken bij bijvoorbeeld de bipolaire stoornis zijn lithium, carbamazepine en natriumvalproaat. Ze worden ook vaak gebruikt vanwege de heftige en veel voorkomende stemmingswisselingen bij borderline. Er is echter weinig onderzoek waaruit blijkt dat ze ook werken. Psychologische en andere behandelingen Lange tijd werd gedacht dat borderline onbehandelbaar was, en dat mensen met borderline niet behandeld wilden worden. Een aantal psychologische behandelingen lijkt inmiddels toch te werken. Een psychologische behandeling van borderline duurt altijd lang en is intensief. Mensen met borderline willen veel aandacht van hun behandelaar en tijdens de behandeling komt extreem gedrag regelmatig voor. Een psychologische behandeling werkt beter in de volgende gevallen. Er moet een goede relatie zijn tussen behandelaar en persoon met borderline. Therapietrouw is belangrijk. Dat wil zeggen dat iemand gemotiveerd is voor behandeling en daar goed aan meewerkt. De behandeling moet een duidelijke structuur hebben, en theoretisch goed in elkaar zitten. Er moeten duidelijke doelen zijn. Zowel voor speciale problemen als zelfbeschadiging, maar ook voor grotere doelen als het verbeteren van relaties met andere mensen. De behandeling moet langdurend zijn. De behandeling moet deel zijn van andere contacten met hulpverleners, en andere relaties van de persoon met borderline. Dagbehandeling lijkt beter dan opname of bijvoorbeeld korte wekelijkse behandeling, de zogenoemde ambulante behandeling. Heeft iemand zelfdestructief gedrag, dan lijkt dialectische gedragstherapie te werken. De psychologische behandelingen staan hieronder. Cognitieve gedragstherapie Dit is een vorm van psychotherapie. Iemand met borderline denkt op een bepaalde manier en kijkt tegen de werkelijkheid aan op een bepaalde manier. Deze manier van denken en kijken geeft een verkeerd beeld. Vervolgens reageert een borderliner extreem op de situatie. Samen met de behandelaar gaat hij kijken naar de manier van denken en zijn gedrag dat erop volgt. Daarna is het de bedoeling dat iemand dat gaat veranderen, en zullen de klachten minder worden. Cognitieve gedragstherapie lijkt te werken, maar meer onderzoek is nodig. Dialectische gedragstherapie Deze behandeling is een speciale vorm van cognitieve gedragstherapie. Er wordt aandacht gegeven aan: " aanleren van sociale vaardigheden " accepteren van hoe iemand is en tegelijkertijd de noodzaak leren zien van verandering. Dit heet het dialectische proces - vandaar de naam dialectische gedragstherapie. " de invloed van de omgeving op de persoon met borderline Deze therapie is succesvol op korte termijn. De werking op de lange termijn moet nog onderzocht worden. Psychoanalytische behandeling Lange tijd werd behandeling gebaseerd op de psychoanalyse veel gebruikt. Het lijkt erop dat het even goed werkt als cognitieve gedragstherapie, maar de beide behandelingen zijn niet goed te vergelijken. Zo duurt psychoanalytische behandeling veel langer en is er kans dat mensen in die periode spontaan herstellen. Overige behandelingen

4 Page 4 of 5 Elektroshock (officieel: electroconvulsietherapie of ECT) lijkt te werken als mensen met borderline depressieve verschijnselen hebben. Of de gunstige werking op lange termijn blijft, is nog de vraag. Het is een behandeling die in Nederland alleen in gespecialiseerde instellingen mag worden gedaan. Adviezen cliënt Borderline is een ingrijpende stoornis. Mensen met borderline doen het op minstens 1 van de volgende terreinen slechter: werk, huishoudelijk werk, studie, relaties met anderen en vrije tijdsbesteding. Ze doen ook een groot beroep op hun omgeving. Hun relaties staan dan ook de hele tijd onder druk. Lotgenotencontact kan ondersteunen. Zorg dat u genoeg weet over de borderline. Zorg er ook voor dat mensen die voor u belangrijk zijn, er genoeg over weten. Soms is er verschil tussen welke behandeling uw behandelaar wil en wat u zelf wil. Overleg hierover met hem. U moet weliswaar zelf uw borderline aanpakken, maar vrienden, familie en hulpverleners kunnen u daar goed bij helpen. Stichting Borderline biedt lotgenotencontact. Bespreek met de behandelaar en mensen uit uw omgeving bij wie u terecht kunt voor hulp, ook 's avonds en in het weekend. Neem de tijd om met uw behandelaar, familie en vrienden uit te zoeken hoe om te gaan met de borderline. Het is waarschijnlijk dat u een aantal verschijnselen van de stoornis langere tijd zult hebben. Neem de tijd om uit te vinden of, en welk werk haalbaar is, bijvoorbeeld parttime of fulltime, betaald of vrijwillig. Neem niet te veel hooi op uw vork. Veel mensen schrikken van iemand met psychische klachten en reageren afwijzend. Bepaal daarom zelf wat u wel en niet vertelt en aan wie. Vertel oppervlakkige kennissen een beperkte versie en reserveer het complete verhaal voor mensen die dichtbij staan. Adviezen familie/betrokkenen Mensen met borderline doen vaak een groot beroep op hun omgeving. Het ene moment heeft iemand behoefte aan aandacht en contact, het volgende moment kan iemand zich terugtrekken in zichzelf en het contact afwijzen. Familie en vrienden hebben vaak moeite met emotionele uitbarstingen en impulsief gedrag. Daardoor staat de relatie de hele tijd onder spanning. Zorg dat u genoeg weet over de borderline en de mogelijke gevolgen. Realiseer u dat er sprake is van een psychische stoornis, waarvoor behandeling nodig is. Vat emotionele uitspraken niet al te persoonlijk op. Het feit dat u de borderlinestoornis erkent, betekent niet dat u alles hoeft te accepteren. Bepaal wat uw grenzen zijn en maak daarover heldere afspraken. Het kan helpen als u afspraken op papier zet. Probeer negatief gedrag los te zien van de persoon. Laat uw waardering blijken voor dingen die goed gaan. Stel niet te hoge eisen aan degene met borderline en leg niet te veel druk op zijn of haar schouders. Maar neem de verantwoordelijkheid niet over. Gebruik uw energie om actief aan de slag te gaan en te leren omgaan met de situatie. Bijvoorbeeld door samen met uw familielid een cursus over borderline te volgen. Doe uw eigen dingen, en doe de dingen die plezier en ontspanning geven. Dit voorkomt dat u zelf overbelast raakt. Zorg ervoor dat u zelf uw hart kunt luchten bij enkele mensen in uw omgeving. Houd ook contact met mensen buiten het gezin. Zoek mensen in vergelijkbare situaties, bijvoorbeeld via stichting Labyrint/In Perspectief. Behandelaars moeten de partner en naaste familie betrekken bij de behandeling. Direct betrokkenen kunnen immers veel bijdragen aan een succesvolle behandeling, maar daarvoor is uitleg en begeleiding van de behandelaar nodig. Het kan wel zijn dat uw familielid weigert dat u betrokken wordt bij de behandeling. Vraag de behandelaar hoe u als familie het beste kunt omgaan met de stoornis van uw partner of familielid. Veel instellingen voor geestelijke gezondheidszorg organiseren voorlichtingsbijeenkomsten of cursussen voor familieleden. Vraag er naar. Het komt voor dat iemand geen hulp accepteert of bijvoorbeeld weigert medicijnen te gebruiken. Dat leidt voor familieleden tot dilemma's en lastige situaties. Informeer bij stichting Labyrint/In Perspectief welke oplossingen er zijn of hoe u kunt omgaan met de situatie.

5 Page 5 of 5 Meer informatie De huisarts kan meer informatie geven over borderline en eventueel doorverwijzen. Voor mensen met borderline zijn er de sites van Stichting Borderline; Moeilijke mensen.nl. Voor familieleden: Labyrint~In Perspectief. Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie, over psychologische behandelingen/psychotherapie Trimbos-instituut geeft links voor meer sites op het gebied van geestelijke gezondheidszorg. Uitgebreidere informatie is te vinden in informatie voor professionals, onder andere over: Typen borderline Lichamelijke factoren bij het ontstaan van borderline (processen in de hersenen, hormonen) Onderscheid met andere persoonlijkheidsstoornissen, en andere psychische stoornissen Verloop van borderline en wat het verloop beïnvloedt Samengaan met andere psychische en lichamelijke stoornissen Gevolgen van borderline, maatschappelijk en voor de kwaliteit van leven Methoden om borderline vast te stellen Behandelingen Literatuurverwijzingen (van met name wetenschappelijk onderzoek) Colofon Deze informatie is een bewerking van de informatie voor professionals. De informatie in adviezen aan cliënten en familie zijn gestoeld op de geaggregeerde ervaringskennis van cliënten, familie en hun organisaties. Tekstbewerking: drs PAM Anzion, Trimbos-instituut. Eindredactie: dr H van 't Land, Nationale Monitor Geestelijke Gezondheid, Trimbos-instituut. Redactiecommissie: drs L Meijnckens, Trimbos-instituut; drs A de Jong, Trimbos-instituut (projectleiding). Trimbos-instituut Postbus AS Utrecht Laatst bijgewerkt: 8 november 2006