Borderline persoonlijkheidsstoornis

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Borderline persoonlijkheidsstoornis"

Transcriptie

1 Borderline persoonlijkheidsstoornis Borderline 1/8 1/4 Borderline persoonlijkheidsstoornis, kortweg borderline, is een psychische aandoening. De belangrijkste kenmerken zijn sterke wisselingen in zowel stemming en gedachten als gedrag. Mensen met borderline zijn vaak enorm impulsief, denken veelal zwart-wit en reageren extreem. Het is voor hen moeilijk om relaties te onderhouden. Maar ook voor de omgeving kan het lastig zijn om te gaan met iemand met borderline. In plaats van borderline wordt soms ook de term emotieregulatiestoornis gebruikt. Deze term geeft goed weer wat er in feite gebeurt. Hoe krijg je borderline? Hoe en waardoor borderline precies ontstaat, is niet bekend. Wel zijn een paar dingen te zeggen over de risicofactoren. Borderline komt even vaak voor bij mannen als bij vrouwen. Geslacht is dus geen risicofactor. Wel bepaalt geslacht deels de symptomen. Het impulsieve gedrag geeft bij mannen vaker alcohol- en drugsgebruik (c.q. -misbruik) en bij vrouwen vaker eetbuien. Erfelijkheid speelt een grote rol. Uit onderzoek blijkt dat de kans op borderline vijf keer zo groot is wanneer iemand in de naaste familie het heeft. Door je genen en een aantal andere biologische factoren kun je geboren worden met aanleg voor heftige emoties, impulsief gedrag en snel angstig zijn. Mishandeling, verwaarlozing en seksueel misbruik in de jeugd komen vaak voor bij mensen met borderline, namelijk bij meer dan de helft. Of dit ook de oorzaak is van het ontwikkelen van een borderline persoonlijkheidsstoornis, is niet duidelijk. Wanneer krijg je borderline? Meestal krijgt iemand de diagnose borderline rond zijn 20e. Je bent dan net een tijdje zelfstandig, begint aan relaties en werk of studie. De symptomen komen dan naar voren. De problemen zijn vaak het grootst tussen de 20 en 30 jaar. Daarna nemen de klachten geleidelijk af. Bij de meeste mensen met borderline stabiliseren dan de persoonlijke relaties en verbetert het algemene functioneren. Ook het risico op zelfdoding neemt af met het ouder worden. Uiteindelijk verliest zo n 75% de diagnose borderline. Perioden met stress kunnen wel zorgen voor een terugval. Voor een deel herstellen de mensen vanzelf met het ouder worden, omdat ze leren omgaan met hun aandoening. Met de juiste behandeling blijkt het herstel wel een stuk sneller te gaan en verliezen uiteindelijk meer mensen hun diagnose. Symptomen van borderline De diagnose borderline wordt niet zomaar gesteld. Je moet eerst aan een aantal voorwaarden voldoen. De belangrijkste kenmerken zijn een wisselend zelfbeeld, wisselende relaties, instabiele emoties en impulsiviteit. Mensen met borderline voldoen aan vijf of meer van de volgende negen criteria: krampachtig proberen te voorkomen in de steek gelaten te worden; instabiele en intense relaties met anderen, waarin de ander afwisselend wordt geïdealiseerd en gekleineerd (extreem zwart-wit denken, iemand is geweldig of waardeloos); identiteitsstoornis: aanhoudend wisselend zelfbeeld of zelfgevoel; impulsiviteit met negatieve gevolgen voor jezelf op minstens twee gebieden, bijvoorbeeld: geldverspilling, veel wisselende seksuele contacten, middelenmisbruik, roekeloos rijgedrag, vreetbuien; terugkerende pogingen of dreigingen tot zelfdoding of zelfverwonding; sterk wisselende stemmingen als reactie op gebeurtenissen. Dit kan leiden tot perioden van intense somberheid, prikkelbaarheid of angst, meestal enkele uren durend en bijna nooit langer dan een paar dagen; een chronisch gevoel van leegte; inadequate, intense woede of moeite boosheid te beheersen. Dit uit zich in driftbuien, aanhoudende woede of herhaaldelijke vechtpartijen; voorbijgaande, aan stress gebonden paranoïde ideeën of ernstige dissociatieve verschijnselen (dit is het gevoel buiten jezelf te treden, het gevoel er niet echt bij te zijn).

2 Symptomen van een persoonlijkheidsstoornis Borderline 2/8 Een persoonlijkheidsstoornis is niet hetzelfde als een acute of tijdelijke psychische aandoening. De symptomen zijn eigenlijk altijd aanwezig, ze vormen een onderdeel van iemands persoonlijkheid. Iemand heeft langdurig afwijkende patronen in gedachten, visie en gedrag. Dit afwijkende gedrag doet zich permanent en in veel verschillende situaties voor. Iemand met een persoonlijkheidsstoornis kan zijn gedrag niet goed aanpassen aan wisselende omstandigheden of situaties. Gevolgen Wat doet borderline met je? Uit de lijst met kenmerken kun je al opmaken dat het leven met borderline behoorlijk lastig kan zijn. Mensen krijgen veel te maken met teleurstellingen, mislukkingen en veranderingen in relaties, werk en hobby s. Door verslaving en schulden kunnen ze ernstig in de problemen raken. Ongeveer tien procent van de mensen met borderline maakt uiteindelijk een eind aan het leven. In eerste instantie kunnen mensen met borderline heel succesvol, aantrekkelijk en sociaal overkomen door de spontaniteit en het gemak waarmee ze contacten leggen. Voor mensen in de omgeving is het vervolgens vaak moeilijk de extreme en snelle wisselingen te begrijpen. Ze weten niet welke stemming ze kunnen verwachten, voelen zich soms gemanipuleerd, onzeker of gefrustreerd. Soms worden ze het slachtoffer van onterechte beschuldigingen, leugens en woede-uitbarstingen. Als ze dan het contact verbreken, kan de persoon met borderline in een isolement terechtkomen. Leven met borderline Stemmingswisselingen Mensen met borderline hebben vaak grote moeite om hun emoties te beheersen. De stemming kan gemakkelijk omslaan van somberheid en angst in gespannen opwinding of andersom. Iemand met borderline lijkt overgevoelig te reageren op gebeurtenissen en uitspraken. Een kleine aanleiding of tegenslag kan leiden tot een onbehaaglijk gevoel, angst en onrust, en gevolgd worden door toenemende woede, die in een oncontroleerbare razernij kan uitmonden. Een ogenschijnlijk onschuldige opmerking kan zo al leiden tot een woedeuitbarsting, korte tijd later gevolgd door een vrolijke bui, alsof er niets is gebeurd. Impulsiviteit Iemand met borderline kan zich halsoverkop in een nieuwe relatie storten of na het lezen van een interessante vacature plotseling van baan veranderen, zonder daarbij goed na te denken over de gevolgen van zo n beslissing. Geen maat kunnen houden hoort ook bij impulsiviteit. Dit kan tot uiting komen in het smijten met geld, zich te buiten gaan aan alcohol of drugs, eetstoornissen en snel wisselende seksuele contacten. Ook woede-uitbarstingen worden vaak gezien. Het impulsieve gedrag leidt vaak tot schulden. Zwart-wit denken Bij borderline wordt de wereld opgedeeld in uitersten: zwart en wit, goed en slecht, mooi en lelijk, alles of niets. Er bestaan geen grijstinten. Iemand is óf fantastisch leuk óf onuitstaanbaar. De mening over een en dezelfde persoon kan in korte tijd helemaal omslaan. Extreme angst om verlaten te worden Mensen met borderline hebben een grote behoefte aan intieme relaties, maar zijn daar tegelijkertijd bang voor, vooral bang om in de steek te worden gelaten. Ze stellen mensen daarom voortdurend op de proef. Neutrale uitspraken of acties leggen ze al snel uit als een persoonlijke afwijzing. Mensen met borderline leggen vaak gemakkelijk contacten. Door de hooggespannen verwachtingen kan niemand echter aan die verwachtingen voldoen. Alleen zijn is voor een borderliner vaak erg moeilijk en kan grote paniek veroorzaken. De relaties zijn daardoor dikwijls heftig, maar kort. Automutilatie Automutilatie is een ander woord voor zelfbeschadiging of zelfverminking. Dit komt voor in alle maten van ernst. Een doel van automutilatie is jezelf opzettelijk pijn doen om beter te kunnen omgaan met andere heftige emoties. Dit gebeurt meestal door krassen of snijden in de huid, maar branden, slaan, haren uittrekken of nog heftiger manieren bestaan ook. Vaak is het moeilijk om met automutileren te stoppen, omdat het de persoon een prettig gevoel geeft, een gevoel van in control. Bij zelfbeschadiging komen endorfines vrij die een prettig gevoel geven. Naast automutilatie komen ook gedachten over of pogingen tot zelfdoding veel voor. Identiteitsproblemen Mensen met borderline hebben meestal weinig zelfvertrouwen en een negatief zelfbeeld. Ze zijn buitengewoon gevoelig voor opmerkingen die ze als kritiek ervaren. Ze twijfelen constant over wat ze zullen aanpakken en wat ze met hun leven willen. Dissociatieve verschijnselen Mensen met borderline kunnen momenten van vervreemding hebben, het gevoel er niet echt te zijn of een sterk en beangstigend gevoel van innerlijke leegte. Soms weten ze echt even niet wat ze gedaan hebben of hoe ze ergens zijn gekomen. Psychotische verschijnselen Soms krijgen mensen met borderline last van psychotische verschijnselen, zoals in de war of achterdochtig zijn en stemmen horen. Deze verschijnselen kunnen enkele uren of dagen duren.

3 Bijkomende aandoeningen Aanverwante stoornissen aan borderline Borderline 3/8 In de meeste gevallen hebben mensen met borderline er een andere psychische aandoening naast. Ongeveer een derde van de mensen met borderline heeft minimaal één andere persoonlijkheidsstoornis. Je ziet hier welke persoonlijkheidsstoornissen er nog meer bestaan. Cluster A persoonlijkheidsstoornissen Paranoïde persoonlijkheidsstoornis (Wantrouwen en achterdocht ten opzichte van anderen). Schizoïde persoonlijkheidsstoornis (Afstandelijkheid in sociale relaties en beperkingen in het uiten van emoties). Schizotypische persoonlijkheidsstoornis (Acuut gevoel van ongemak bij intieme relaties, en cognitieve vervormingen en eigenaardigheden in het gedrag). Cluster B persoonlijkheidsstoornissen Borderline persoonlijkheidsstoornis (Instabiliteit in relaties, zelfbeeld en emotie, met duidelijke impulsiviteit). Antisociale persoonlijkheidsstoornis (Gebrek aan achting voor en schending van de rechten van anderen). Narcistische persoonlijkheidsstoornis (Grootheidsgevoelens (in fantasie of gedrag), behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie). Theatrale persoonlijkheidsstoornis (Buitensporige emotionaliteit en aandacht vragen). Cluster C persoonlijkheidsstoornissen Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis (Behoefte om verzorgd te worden, onderworpen en vastklampend gedrag, angst in de steek gelaten te worden). Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis (Geremdheid in gezelschap, gevoel van tekortschieten en overgevoeligheid voor een negatief oordeel). Obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis (Preoccupatie met ordelijkheid, perfectionisme, beheersing van psychische en intermenselijke processen). Cluster A is het vreemde, excentrieke cluster. Mensen met deze stoornissen hebben weinig contact met anderen en leven vaak geïsoleerd. Zij zoeken niet snel psychische hulp. Cluster B is het dramatische, emotionele, impulsieve cluster. Mensen met deze stoornissen kunnen moeilijk hun impulsen en emoties beheersen. Ze zijn vaak manipulatief en wispelturig, streven naar snelle behoeftebevrediging en zijn slecht in het onderhouden van (stabiele) relaties. Ze zijn geneigd tot impulsief en soms gewelddadig gedrag. Cluster C is het angstige cluster. Mensen met deze stoornissen hebben last van sociale vermijding, dwangmatig handelen en onzelfstandigheid. Ze kunnen zich wel beter aanpassen aan de eisen van het dagelijkse leven dan mensen met cluster A en B stoornissen.

4 Borderline 4/8 Andere psychische aandoeningen Behalve een extra persoonlijkheidsstoornis komen ook veel andere psychische aandoeningen naast borderline voor: Ongeveer driekwart van de mensen met borderline heeft ook een stemmings-, angst- of middelenstoornis, vaak meer dan één. Ongeveer de helft heeft depressieve klachten. Mensen met borderline hebben een vier keer zo hoog risico op alcoholmisbruik en een negen keer zo hoog risico op misbruik van andere middelen, vergeleken met andere GGZ-cliënten. Ruim een kwart heeft een paniekstoornis met agorafobie (de angst om een vertrouwde en veilige omgeving te verlaten). Boulimia nervosa komt bovenmatig voor bij borderline. Posttraumatische stressstoornis (PTSS) komt ook bovenmatig voor bij borderline. ADHD en bipolaire stoornis kunnen erg lijken op borderline, soms wordt de diagnose dan ook verkeerd gesteld. Verder kan borderline nog (ernstige) lichamelijke gevolgen hebben door het middelenmisbruik, het roekeloze rijgedrag, de vele wisselende seksuele contacten, vormen van automutilatie en suïcidaliteit. In Nederland zijn naar schatting mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis. Dat is minder dan één procent van de bevolking. Misschien zijn het er meer, omdat veel mensen met borderline behandeld worden voor de bijkomende klachten, zoals depressie of angst. Borderline wordt dan vaak niet herkend.

5 Behandeling Iemand met borderline zoekt vaak in de eerste plaats hulp vanwege bepaalde symptomen of bijkomende psychische problemen zoals depressie of angst. Meestal blijkt pas later dat er sprake is van een borderline persoonlijkheidsstoornis. De behandeling kan dan gericht zijn op verschillende onderdelen van de aandoening: 1. Beter leren omgaan met de stoornis door middel van crisismanagement en stabilisatie. Dit gebeurt met behulp van verschillende vormen van psycho- en gedragstherapie. 2. Het verminderen van symptomen die de cliënt belemmeren in het dagelijks functioneren, bijvoorbeeld door sociale vaardigheidstraining. 3. Het behandelen van symptomen of bijkomende psychische aandoeningen met behulp van medicijnen. Borderline 5/8 Vaak krijgt iemand een combinatie van verschillende behandelvormen, zoals psychotherapie met medicatie. Psychotherapie Uit onderzoek blijkt dat iemand met borderline veel baat kan hebben bij psychotherapie. Bekende methodes zijn: Dialectische Gedragstherapie (DGT) (): je leert hier jezelf te accepteren zoals je bent en je emoties beter te reguleren. Schemagerichte Therapie (SGT) (): hier leer je negatieve gevoelens van wanhoop en verlating te verdragen en te accepteren. Je leert hier ook je beschadigende gedachtenpatronen en gedrag te veranderen. Mentalization Based Treatment (MBT) (): MBT gaat uit van het principe dat borderline een stoornis is in de hechting en in het mentaliseringsvermogen. Mentaliseren houdt in dat je gevoelens, gedachten, bedoelingen en verlangens van jezelf en anderen waarneemt en begrijpt. Mensen met borderline hebben vaak problemen op dit gebied. Psychotherapie kan individueel ambulant gegeven worden. Ambulante groepstherapie en vaardigheidstrainingen werken ook, net als dagklinische behandeling. Wanneer dit allemaal niet werkt, kiest men voor klinische behandeling. Bij persoonlijkheidsstoornissen is een langdurige behandeling over het algemeen effectiever dan een kortdurende. Een behandeltraject kan soms jaren duren. Medicatie Wat is correcte medicatie bij borderline? Bij elke besproken behandeling zie je in hoeverre die behandeling wordt aanbevolen bij borderline. Aanbevolen is (), afgeraden is (-), en (/-) zit ertussenin. Er is geen medicijn tegen borderline. Er zijn wel medicijnen die een aantal borderlineverschijnselen kunnen verminderen. Je doet hiermee eigenlijk alleen aan symptoombestrijding en niets aan de onderliggende ziekte. Mensen met borderline gebruiken ook vaak medicatie voor hun bijkomende aandoeningen. De belangrijkste groepen die hiervoor worden gebruikt, zijn antidepressiva, antipsychotica, benzodiazepinen en stemmingsstabilisatoren. Je kunt in de apotheek dus nooit aan het recept zien dat iemand lijdt aan borderline. Misschien heb je wel een vermoeden op grond van het medicijngebruik en door iemands gedrag. Een paar dingen zijn dan handig om te weten. Sommige medicijnen zijn namelijk niet of minder geschikt voor mensen met borderline. We bespreken de verschillende geneesmiddelengroepen apart. Antidepressiva Antidepressiva kunnen bij mensen met borderline de stemming verbeteren. Ze helpen bij langdurige somberheid en grote impulsiviteit. Daarnaast worden ze soms voorgeschreven tegen zelfbeschadiging, psychotische symptomen, ongerichte woede-uitbarstingen en vijandigheid. Over het algemeen is na een week of vier tot zes het effect merkbaar. Bijwerkingen kunnen echter al eerder optreden, dit moet de cliënt goed weten. De behandeling mag nooit abrupt gestaakt worden in verband met onttrekkingsverschijnselen zoals slaap- en gevoelsstoornissen, duizeligheid, agitatie of angst, misselijkheid en transpiratie. Verder mag een cliënt nooit grote hoeveelheden antidepressiva in huis hebben, om suïcidepogingen te voorkomen.

6 Klassieke tricyclische antidepressiva De klassieke tricyclische antidepressiva, de TCA s (-), werken niet bij borderline. Het lijkt er zelfs op dat deze medicijnen bij borderline een toename geven van suïcidaal gedrag, paranoïde ideeën en claimend of vijandig gedrag. Voorbeelden zijn amitriptyline, clomipramine en nortriptyline. Irreversibele MAO-remmers De irreversibele MAO-remmers (/-) hebben bij cliënten met borderline een positief effect op de korte termijn (weken). Vooral de angst, depressieve stemming, prikkelbaarheid en boosheid verminderen. Toch worden deze medicijnen niet aanbevolen bij mensen met borderline vanwege een beperkt effect op de middellange termijn, de letaliteit bij overdosering en de ernst van de potentiële bijwerkingen (vooral bloeddrukproblemen). Daarbij moeten cliënten zich met deze medicatie strikt houden aan een dieet met minder tyramine. Dat is niet zo handig bij deze groep. Dit type MAO-remmers is in Nederland alleen op artsenverklaring te verkrijgen. Een voorbeeld is tranylcypromine (Parnate ). Moderne antidepressiva De moderne antidepressiva (), met name SSRI s als paroxetine (Seroxat ), fluoxetine (Prozac ) en fluvoxamine (Fevarin ), lijken werkzaam tegen een groot aantal borderlinesymptomen, zoals impulsiviteit, agressie, prikkelbaarheid en vijandigheid, en de snelle stemmingswisselingen. Het algeheel functioneren lijkt te verbeteren. Vooral bij mannen worden gunstige resultaten gezien op symptomen als agressie en impulsief gedrag. Bekende bijwerkingen zijn vooral misselijkheid en seksuele stoornissen. Maar ook slaperigheid of juist slapeloosheid, spierzwakte, duizeligheid, agitatie, obstipatie of juist diarree, angst, gewichtstoename, verminderde eetlust, hoofdpijn, transpiratie, tremor of visusstoornissen komen voor. MAO-remmers mogen niet tegelijk met SSRI s gebruikt worden vanwege het gevaar op het serotoninesyndroom. Met lithium tegelijkertijd is er een hogere kans op bijwerkingen. SSRI s versterken de werking van antipsychotica (perfenazine, risperidon). Antipsychotica Antipsychotica zijn werkzaam bij een groot aantal symptomen van borderline. Ze verminderen de psychotische verschijnselen zoals verwardheid en het horen van stemmen, maar ook de impulsiviteit en de heftige emoties zoals angst en depressiviteit. Het effect van de behandeling treedt al binnen enkele dagen tot weken op. Antipsychotica zijn daarom vooral goed bruikbaar bij crises. Ze worden kortdurend gebruikt bij ernstige symptomen en weer afgebouwd zodra de klachten verminderen. Langdurig gebruik wordt afgeraden, omdat er op de lange termijn geen effect meer wordt gezien. En bij langdurig gebruik is er ook meer kans op bijwerkingen. De keuze voor een antipsychoticum hangt vooral af van de geconstateerde bijwerkingen en de verdraagzaamheid van de cliënt. Klassieke antipsychotica De klassieke antipsychotica () werken al in een relatief lage dosering (equivalent tot 4 mg haloperidol). Dit is een stuk lager dan bij psychotische stoornissen. Ze werken vooral tegen psychotische symptomen en angst. Bekende bijwerkingen zijn bewegingsstoornissen, mentale vervlakking, gewichtstoename en seksuele functiestoornissen. Atypische antipsychotica Van de atypische antipsychotica () is olanzapine het meest onderzocht bij borderline. De aangeraden dosis is 2,5 tot 10 mg/dag. Dan is het effectief tegen psychotische symptomen, angst, agitatie, Borderline 6/8 impulsief en agressief gedrag, maar niet tegen suïcidaal of zelfverwondend gedrag. Het algeheel functioneren kan verbeteren. Ernstige bijwerkingen zijn verhoogde glucose- en triglyceridenspiegels en gewichtstoename. Bij alle antipsychotica is het belangrijk dat je vooraf en tijdens de behandeling duidelijke informatie geeft over de werking en bijwerkingen van het middel. De arts moet overwegen het middel te staken zodra de symptomen onder controle zijn gebracht. Benzodiazepinen Of benzodiazepinen ()/- werken bij borderline, is niet genoeg onderzocht. Toch worden ze wel voorgeschreven als iemand ernstige slaapproblemen, angstof spanningsklachten heeft, en ook bij het starten van andere medicatie om de bijwerkingen die in het begin optreden enigszins te onderdrukken. Bekende gevaren van deze middelen zijn misbruik, oversedatie, verminderde reactiesnelheid, tolerantie en ontwenning. Het lijkt erop dat mensen met borderline meer moeite hebben met ontwennen van een benzodiazepineafhankelijkheid. Het moet dus in elk geval niet voor langere tijd of in hogere dosering worden voorgeschreven bij borderline. Alprazolam bleek tijdens een onderzoek te leiden tot ernstige gedragsontregeling in de vorm van suïcidaal, zelfverwondend of agressief gedrag bij borderline.

7 Stemmingsstabilisatoren Stemmingsstabilisatoren (valproïnezuur, lamotrigine, topiramaat) zijn effectief tegen overmatige boosheid en impulsief-agressief gedrag bij borderline. Deze middelen worden normaal gesproken voorgeschreven bij epilepsie of bipolaire stoornis. Diezelfde doseringen en controles houd je aan. Lithium (-) Lithium wordt niet aanbevolen bij borderline vanwege onvoldoende aangetoonde effectiviteit, bijwerkingen, potentieel gevaarlijke complicaties op langere termijn (nierfalen en hypothyreoïdie) en de levensbedreigende complicaties bij overdosering. Lithium is een middel met een kleine therapeutische breedte en geeft veel interacties met andere medicijnen. verhoogd tot het gewenste effect is bereikt. De gemiddelde dosis wordt dan mg/dag. Gastro-intestinale klachten zoals misselijkheid, braken, maagkramp en diarree komen vooral voor in het begin van de therapie. Daarna zijn trombocytopenie, gewichtstoename, onregelmatige menses en tijdelijke haaruitval nog bekende bijwerkingen. Borderline 7/8 worden, moet een ander medicijn gekozen worden. Lamotrigine (/-) Lamotrigine werkt tegen boosheid en impulsief-agressief gedrag bij borderline. Het heeft wel potentieel levensbedreigende bijwerkingen (syndroom van Stevens-Johnson), dus moet het heel geleidelijk worden opgebouwd. Dit is niet het middel van eerste keus. Carbamazepine (-) Carbamazepine lijkt ook niet effectief bij borderline. Het kan zelfs een ernstige depressieve episode uitlokken. Valproïnezuur () Valproïnezuur kan agitatie en impulsiefagressief gedrag verminderen bij borderline. Ook verbetert het de stemming en het algeheel functioneren. Het advies is de dosering te bepalen aan de hand van de bloedspiegel. Meestal is de begindosering 750 mg/dag in verdeelde doses. Dit wordt Valproïnezuur versterkt de werking van antipsychotica, benzodiazepinen en antidepressiva. Maar de plasmaconcentratie van het antipsychoticum olanzapine wordt juist verlaagd. Valproïnezuur en olanzapine geven samen ook vaker neutropenie en bij kinderen hepatotoxiciteit. Natriumvalproaat passeert de placenta en kan afwijkingen geven bij pasgeborenen. Een vruchtbare vrouw die dit middel gebruikt, moet dus zorgen voor goede anticonceptie. Wanneer ze zwanger wil Topiramaat () Topiramaat geeft een afname van overmatige boosheid en agressief gedrag en een verbetering van het algeheel functioneren. Let op, dit middel kan gewichtsafname veroorzaken (in tegenstelling tot veel andere psychofarmaca). Ook kan iemand verward raken of stemmen horen, daarom worden alleen lage doseringen voorgeschreven (25 mg per dag). En ook dit middel passeert de placenta, dus bij vruchtbare vrouwen moeten kinderwens en anticonceptie goed besproken worden. Behandeling Medicatie Antidepressiva: - TCA s - MAO-remmers - SSRI s Aanbeveling /- Antipsychotica kortdurend Benzodiazepinen ()/- Stemmingsstabilisatoren: - lithium - carbamazepine - valproïnezuur - lamotrigine - topiramaat Psychotherapie Dialectische gedragstherapie (DGT) Schemagerichte therapie (SGT) Mentalization Based Treatment (MBT) - - /- Rol van de apotheek Interacties In de apotheek let je goed op interacties. Bij de medicijngroepen die veel gebruikt worden bij borderline, komen die regelmatig voor. Weet jij wat je moet doen als er een melding verschijnt op je computerscherm? Zorg dat je weet wat de afspraken zijn in jouw apotheek! Informatie Het geven van goede informatie over de medicatie is een belangrijke taak. Bij borderline staat dit voornamelijk in dienst van de therapietrouw, daarom bespreken we het in het volgende onderdeel Therapietrouw. Therapietrouw Het grootste deel van je taak bij borderline is het bewaken van de therapietrouw. Therapietrouw is altijd een belangrijk aandachtspunt. Bij borderline verdient het nog extra aandacht vanwege de snelle wisselingen van gedachten en visies, en de impulsiviteit bij deze cliënten. Ze stoppen soms opeens met medicatie of nemen meer of minder dan voorgeschreven is. Wat doe je als je dit ontdekt? Vraag naar de afspraken in jouw apotheek.

8 Hoe zorg je voor een zo groot mogelijke therapietrouw? Zorg altijd dat de cliënt begrijpt waarom de medicijnen genomen moeten worden, wat ze wel en vooral ook wat ze niet zullen verhelpen. Bij de eerste uitgifte vraag je wat de arts over de medicijnen heeft verteld. Zo hoor je of de cliënt nog extra informatie nodig heeft. Is het duidelijk voor welke symptomen dit medicijn is voorgeschreven? Is de dosering duidelijk? Is er ook afgesproken hoe lang de cliënt het medicijn moet gebruiken? Weet de cliënt dat het meestal een paar dagen tot weken duurt voor er effect te merken is? Bij sommige medicijnen nog langer? Bij de tweede uitgifte vraag je naar de ervaringen met het medicijn. Bevalt het medicijn? Zijn de voorschriften van de arts goed te volgen? Moet de cliënt er veel aan denken of vergeet hij de medicijnen wel eens? Zijn er problemen bij het gebruik? Zo ja, dan moeten oplossingen worden gezocht. Bespreek zo nodig nog een keer waarom de cliënt de medicijnen moet gebruiken en geef aan welke consequenties het heeft als dit niet gebeurt. Geef eerlijke en heldere informatie over veel voorkomende bijwerkingen. Neem eventuele klachten serieus, hoe vreemd ze ook mogen overkomen. Houd altijd rekening met de privacy van de cliënt. Geef informatie buiten gehoorafstand van andere cliënten. Wil je nog meer weten over dit onderwerp? Volg dan onze cursus Motiverende gesprekken. Borderline 8/8 Omgaan met mensen met borderline Mensen met borderline kunnen heel prettig in de omgang zijn. Ze maken vaak makkelijk contact, zijn vlot en spontaan. Maar het komt ook voor dat dit gedrag plotseling omslaat in boosheid of irritatie. Dit gebeurt vooral in stresssituaties, wanneer iemand zich bijvoorbeeld niet serieus genomen voelt. Een ander gevaar is manipulatie. Wees erop bedacht dat een cliënt met borderline soms zal proberen verschillende behandelaars tegen elkaar uit te spelen om zo te krijgen wat hij wil. In het contact is het altijd van belang dat je niet meegaat in de emoties, maar empathisch en steunend reageert. Zorg dat je structuur biedt en zo kunt toewerken naar een oplossing. Tips Vat emotionele uitspraken niet persoonlijk op. Onthoud dat iemand met borderline een psychische aandoening heeft waarvoor behandeling nodig is. Probeer negatief gedrag los te zien van de persoon. Toon waardering voor de dingen die goed gaan, geef positieve feedback. Accepteer de opstelling van de cliënt, maar ga ertegen in indien te sterk aanwezig. Wees hoffelijk, vriendelijk, begripvol. Blijf zelfverzekerd en gebruik humor. Onderken eigen weerstanden en laat je irritatie en ongeduld zo min mogelijk merken. Zoek steun als het niet lukt. Creëer een veilige sfeer, onder andere door te structureren. Verstrek op zeer zorgvuldige wijze uitgebreide en feitelijke informatie. Ga zorgvuldig om met het geven van kritiek, om krenking te voorkomen. Laat je niet verleiden de verantwoordelijkheid voor de problemen van de cliënt over te nemen. Laat je niet in een defensieve positie manoeuvreren. Ga nooit de strijd aan, vermijd waar mogelijk confrontaties. Zorg dat je met de andere behandelaars op één lijn zit, om uitspeelgedrag te voorkomen. Ga niet mee in grenzeloos optimisme of pessimisme. Laat denkbeelden toetsen aan de realiteit. Geef je grenzen aan. Maak als het nodig is duidelijke afspraken over het contact, bijvoorbeeld over woedeuitbarstingen. Wees bereid de hand in eigen boezem te steken (zonder je waardigheid te verliezen). Voorkom een dominante houding, maar bewaar je professionaliteit. Bewaar je (professionele) afstand en verlies jezelf niet in overmatige betrokkenheid. Houd je aan gemaakte afspraken, dat maakt je betrouwbaar.

Borderlinepersoonlijkheidsstoornis en behandeling (MBT)

Borderlinepersoonlijkheidsstoornis en behandeling (MBT) Borderlinepersoonlijkheidsstoornis en behandeling (MBT) Wat is een borderlinepersoonlijkheidsstoornis Kenmerken: krampachtig proberen te voorkomen om feitelijk of vermeend in de steek gelaten te worden.

Nadere informatie

http://www.trimbos.nl/default1060.html?printid=1735

http://www.trimbos.nl/default1060.html?printid=1735 Page 1 of 5 print www.trimbos.nl psychische stoornissen: algemene informatie > borderline persoonlijkheidsstoornis Borderline persoonlijkheidsstoornis Wat is borderline? Het meest kenmerkende van de borderline

Nadere informatie

Borderline, waar ligt de grens?

Borderline, waar ligt de grens? Borderline, waar ligt de grens? Themadag georganiseerd door Friese werkgroep Labyrinth-In Perspectief 23 november 2002 Programma 10.00 10.15 10.20 11.00 11.15 11.45 12.15 13.00 14.00 15.00 Ontvangst met

Nadere informatie

Borderline in het gezin. Koos Krook, sr. preventiefunctionaris GGZ Midden Brabant

Borderline in het gezin. Koos Krook, sr. preventiefunctionaris GGZ Midden Brabant Borderline in het gezin. Koos Krook, sr. preventiefunctionaris GGZ Midden Brabant Inleiding - Stellingen. - Ontstaan psychiatrische aandoeningen. - Wat zien naastbetrokkenen. - Invloed van borderline op

Nadere informatie

Bordeline persoonlijkheidsstoornis

Bordeline persoonlijkheidsstoornis Cure + Care Solutions is hèt landelijk behandel- en expertisecentrum voor complexe psychische aandoeningen en werkt nauw samen binnen een landelijk netwerk van zorginstellingen door het hele land. Cure

Nadere informatie

Omgaan met onaangepast gedrag in het Sociaal Raadsliedenwerk en Schuldhulpverlening. Sjaak Boon www.bureauboon.nl

Omgaan met onaangepast gedrag in het Sociaal Raadsliedenwerk en Schuldhulpverlening. Sjaak Boon www.bureauboon.nl Omgaan met onaangepast gedrag in het Sociaal Raadsliedenwerk en Schuldhulpverlening Sjaak Boon www.bureauboon.nl Sombere stemming Verminderde interesse in activiteiten Duidelijke gewichtsvermindering Slecht

Nadere informatie

MOEILIJKE MENSEN? HTTP://WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=GGHL0QQUXVU&FEATURE=REL ATED. Bernard Kloostra en Alie Schenk, Frontlijnteam 19-04-2012

MOEILIJKE MENSEN? HTTP://WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=GGHL0QQUXVU&FEATURE=REL ATED. Bernard Kloostra en Alie Schenk, Frontlijnteam 19-04-2012 MOEILIJKE MENSEN? HTTP://WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=GGHL0QQUXVU&FEATURE=REL ATED Bernard Kloostra en Alie Schenk, Frontlijnteam 19-04-2012 Moeilijke mensen, ze zijn overal. In je huis, in je buurt, op je

Nadere informatie

E book Persoonlijkheidsstoornissen

E book Persoonlijkheidsstoornissen E book Persoonlijkheidsstoornissen Praktijk Meta Bosheuvel 5 5683 AS Best info@praktijkmeta.nl Persoonlijkheidsstoornissen Definitie Wat is een persoonlijkheidsstoornis nu eigenlijk? In officiële termen

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornis Cluster C

Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Deze folder geeft informatie over de diagnostiek en behandeling van cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Wat is een cluster C Persoonlijkheidsstoornis? Er bestaan verschillende

Nadere informatie

Borderline. Als het evenwicht zoek is

Borderline. Als het evenwicht zoek is Als het evenwicht zoek is Van het ene uiterste in het andere Een leven waarin alles van een leien dakje gaat, is eerder uitzondering dan regel. Iedereen krijgt te maken met tegenslagen: zakken voor een

Nadere informatie

Depressie bij ouderen

Depressie bij ouderen Depressie bij ouderen Bij u of uw familielid is een depressie vastgesteld. Hoewel relatief veel ouderen last hebben van depressieve klachten, worden deze niet altijd als zodanig herkend. In deze folder

Nadere informatie

AGRESSIE. Basis emoties. Basis emoties. Agressie - sociologisch. Agressie - biologisch. Agressie en psychiatrie 16-3-2014

AGRESSIE. Basis emoties. Basis emoties. Agressie - sociologisch. Agressie - biologisch. Agressie en psychiatrie 16-3-2014 Basis emoties AGRESSIE en psychiatrische stoornissen Angst Verdriet Boosheid Verbazing Plezier Walging Paul Ekman Basis emoties Psychofysiologische reactie op een prikkel Stereotype patroon van motoriek,

Nadere informatie

Borderline. Als gevoelens en gedrag snel veranderen. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline

Borderline. Als gevoelens en gedrag snel veranderen. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline ggz voor doven & slechthorenden Borderline Als gevoelens en gedrag snel veranderen Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline Herkent u dit? Bij iedereen gaat wel

Nadere informatie

Werkstuk ANW Borderline

Werkstuk ANW Borderline Werkstuk ANW Borderline Werkstuk door een scholier 2797 woorden 14 november 2006 7,7 62 keer beoordeeld Vak ANW Voorwoord De opdracht luidde als volgt: maak een werkstuk over een onderwerp dat met LEVEN

Nadere informatie

Wat is een gezondheidszorgpsycholoog?

Wat is een gezondheidszorgpsycholoog? Wat is een gezondheidszorgpsycholoog? Meest voorkomende psychiatrische stoornissen: Stemmingsstoornis Angststoornis Persoonlijkheidsstoornis Depressie Depressieve stemming Het meest voor de hand liggende

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW Depressies

Praktische opdracht ANW Depressies Praktische opdracht ANW Depressies Praktische-opdracht door een scholier 1714 woorden 27 februari 2002 7,9 16 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding: Deze brochure gaat over depressies. Op het moment hebben

Nadere informatie

Informatieavond Bipolaire stoornis. Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater

Informatieavond Bipolaire stoornis. Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater Informatieavond Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater Bipolaire Stoornis Bipolaire Stoornis = Manisch Depressieve Stoornis (MDS) Algemeen Ziekteverschijnselen Beloop

Nadere informatie

Colofon. Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid. Teksten: Stichting Gezondheid

Colofon.  Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid. Teksten: Stichting Gezondheid Colofon Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid Teksten: Stichting Gezondheid Vormgeving: Michael Box (Internet Marketing Nederland) Correspondentie: Stichting Gezondheid (Stefan Rooyackers)

Nadere informatie

CHECKLIST BEHANDELDOELEN

CHECKLIST BEHANDELDOELEN Uw naam: Naam therapeut: Datum: CHECKLIST BEHANDELDOELEN Het stellen van doelen is een belangrijke voorwaarde voor een succesvolle therapie. Daarom vragen wij u uw doelen voor de aankomende therapie aan

Nadere informatie

Borderline: de wereld in uitersten Informatie voor cliënten 1 Psychopraxis jaargang 10, nummer 5 (september 2008) p. 214-218

Borderline: de wereld in uitersten Informatie voor cliënten 1 Psychopraxis jaargang 10, nummer 5 (september 2008) p. 214-218 Voorlichting Borderline: de wereld in uitersten Informatie voor cliënten 1 Psychopraxis jaargang 10, nummer 5 (september 2008) p. 214-218 Inhoud Wat is borderline? Kenmerken van borderline Maatschappelijke

Nadere informatie

AGRESSIE. Basis emoties. Basis emoties. Basis emoties 28-3-2012. Angst Verdriet Boosheid Verbazing Plezier Walging Paul Ekman

AGRESSIE. Basis emoties. Basis emoties. Basis emoties 28-3-2012. Angst Verdriet Boosheid Verbazing Plezier Walging Paul Ekman Basis emoties AGRESSIE en psychiatrische sen Angst Verdriet Boosheid Verbazing Plezier Walging Paul Ekman Basis emoties Basis emoties Psychofysiologische reactie op een prikkel Stereotype patroon van motoriek,

Nadere informatie

MMPI-2 Code type 1-2/2-1

MMPI-2 Code type 1-2/2-1 Code type 1-2/2-1 somatische klachten, drankproblemen, communiceert ziekte, zorgen over gezondheid, angst, onrust, gedeprimeerd, ongelukkig introvert, verlegen, twijfelzucht, wantrouwend, hypochonder,

Nadere informatie

Reeks 11. Psychiatrie op volwassen leeftijd

Reeks 11. Psychiatrie op volwassen leeftijd Reeks 11 Psychiatrie op volwassen leeftijd Psychiatrische aandoeningen Wanneer ben je ziek en wat is normaal? Hoe wordt een diagnose gesteld? Symptomen van de meest voorkomende ziektebeelden Angst Depressie

Nadere informatie

, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis

, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis 2015041635, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis 5 Consultatiedocument Farmacotherapeutisch Kompas voor registratiehouders Graag reactie voor 30 november 2017 van de registratiehouders die

Nadere informatie

Dialectische Gedrags Therapie Bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperkingen

Dialectische Gedrags Therapie Bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperkingen Dialectische Gedrags Therapie Bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperkingen Dialectische Gedrags Therapie 2 1. Voor wie? Deze brochure geeft informatie over Dialectische Gedragstherapie (DGT).

Nadere informatie

PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS

PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS PATIËNTENINFORMATIE ALGEMEEN Wat is een persoonlijkheidsstoornis? Ieder mens heeft een persoonlijkheid. Een persoonlijkheid is de optelsom van hoe u als persoon bent, hoe u zich

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis: schematherapie en dialectische gedragstherapie

Cognitieve gedragstherapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis: schematherapie en dialectische gedragstherapie Cognitieve gedragstherapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis: schematherapie en dialectische gedragstherapie Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Cognitieve gedragstherapie:

Nadere informatie

in gesprek over: Borderline persoonlijkheidsstoornis

in gesprek over: Borderline persoonlijkheidsstoornis in gesprek over: Borderline persoonlijkheidsstoornis Colofon Auteur: E. van Meekeren Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R.

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Zorgprogramma Angststoornissen

Zorgprogramma Angststoornissen Zorgprogramma Angststoornissen Doelgroep Het Zorgprogramma Angststoornissen is bedoeld voor volwassenen die een angststoornis hebben. Mensen met een angststoornis hebben last van angsten zonder dat daar

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornissen

Persoonlijkheidsstoornissen Persoonlijkheidsstoornissen PAUL VAN DER HEIJDEN MIRIAM VAN VESSEM Inhoud 1. Wat is een persoonlijkheidsstoornis? 2. Hoe vaak komt het voor? 3. Hoe stellen we een persoonlijkheidsstoornis vast? 4. Wat

Nadere informatie

Eetstoornissen. Mellisa van der Linden

Eetstoornissen. Mellisa van der Linden Eetstoornissen Mellisa van der Linden Inhoud Hoofdstuk 1: Wat houdt een eetstoornis in? Hoofdstuk 2: Welke eetstoornissen zijn er? Hoofdstuk 3: Wat zijn bekende oorzaken voor een eetstoornis? Hoofdstuk

Nadere informatie

Kliniek Ouder & Kind

Kliniek Ouder & Kind Kliniek Ouder & Kind Voor wie? Heb je last van heftige emoties zoals verdriet, somberheid, wanhoop, angst, boosheid of een wisseling van heftige emoties (dan weer blij, dan weer boos, dan weer verdrietig)

Nadere informatie

Omgaan met Borderline

Omgaan met Borderline PAOG 26 maart 2013 Maastricht Borderline 50 jaar geleden: de cliënt: reddeloos de hulpverlener: radeloos de situatie: hopeloos Borderline nu: De best behandelbare persoonlijkheidsstoornis Persoonlijkheidsstoornissen

Nadere informatie

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen?

Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen? Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen? Familie of naaste zijn van iemand die zichzelf beschadigt kan erg moeilijk zijn. Iemand van wie je houdt doet zichzelf pijn en het lijkt alsof je niks kunt

Nadere informatie

Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria

Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,

Nadere informatie

Over mensen met psychische of psychiatrische problematiek. Bijeenkomst voor kerken, raden en verenigingen in de gemeente Aalburg 19 november 2009

Over mensen met psychische of psychiatrische problematiek. Bijeenkomst voor kerken, raden en verenigingen in de gemeente Aalburg 19 november 2009 Over mensen met psychische of psychiatrische problematiek Bijeenkomst voor kerken, raden en verenigingen in de gemeente Aalburg 19 november 2009 Programma 19.30 uur Opening 19.35 uur Inleiding door Gertie

Nadere informatie

Mentaliseren Bevorderende Therapie (MBT) voor cliënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis

Mentaliseren Bevorderende Therapie (MBT) voor cliënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis Mentaliseren Bevorderende Therapie (MBT) voor cliënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis Informatie voor cliënten en hun verwijzers Mentaliseren Bevorderende Therapie voor cliënten met een borderline

Nadere informatie

Psychisch of Psychiatrie? 12-06-2012

Psychisch of Psychiatrie? 12-06-2012 Wat is een psychische stoornis? Een psychische stoornis is een patroon van denken, voelen en gedrag dat binnen de geldende cultuur ongebruikelijk is. Het patroon veroorzaakt last bij de persoon zelf en/of

Nadere informatie

KITTY VAN DER HEIJDEN BORDERLINE BELEVENISSEN. Ervaringen van mensen met borderline én hun naasten

KITTY VAN DER HEIJDEN BORDERLINE BELEVENISSEN. Ervaringen van mensen met borderline én hun naasten KITTY VAN DER HEIJDEN BORDERLINE BELEVENISSEN Ervaringen van mensen met borderline én hun naasten Borderline belevenissen Ervaringen van mensen met borderline en hun naasten Kitty van der Heijden Inhoud

Nadere informatie

Over hard werken, verbinden, humor & houden van!!!

Over hard werken, verbinden, humor & houden van!!! Over hard werken, verbinden, humor & houden van!!! Lonneke Mechelse, GZ psycholoog BIG, Registerpsycholoog NIP Arbeid & Organisatie bij Peptalk Delft, (generalistische basis GGZ) & Mentaal Beter Gouda

Nadere informatie

We gebruiken in deze vragenlijst de term psychische klachten. Maar neem gerust een andere term in gedachten als je die beter vindt.

We gebruiken in deze vragenlijst de term psychische klachten. Maar neem gerust een andere term in gedachten als je die beter vindt. Een stigma kan gezien worden als een stempel met negatieve lading dat mensen met psychische aandoeningen opgedrukt krijgen door de omgeving of maatschappij. Dit wordt door velen zo ervaren. Wat ook voorkomt

Nadere informatie

Info-avond Zorgprogramma Persoonlijkheid Dialectische Gedragstherapie De Spinnaker

Info-avond Zorgprogramma Persoonlijkheid Dialectische Gedragstherapie De Spinnaker Info-avond Zorgprogramma Persoonlijkheid Dialectische Gedragstherapie De Spinnaker 1-2 - 3 Het Zorgprogramma Persoonlijkheid Behandelmodel: Dialectische Gedragstherapie (DGT ) (1993, M. Linehan): verandering

Nadere informatie

Patiëntenbrochure. Antidepressiva. Afbouwen of doorgaan?

Patiëntenbrochure. Antidepressiva. Afbouwen of doorgaan? Patiëntenbrochure Antidepressiva Afbouwen of doorgaan? Antidepressiva Afbouwen of doorgaan? Heeft u - in overleg met uw (huis)arts - besloten te stoppen met het gebruik van de antidepressiva? Of overweegt

Nadere informatie

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Maastricht, 9 mei 2017 Dr. A.F.G. Leentjens, psychiater Afdeling Psychiatrie MUMC 1951-2014 1926-2002 Inhoud Depressieve klachten -wat is een depressie?

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod

Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod Persoonlijkheidsstoornissen Kortdurend Behandelaanbod U bent niet de enige Een op de tien Nederlanders heeft te maken met een persoonlijkheidsstoornis of heeft trekken hiervan. De Riagg Maastricht is gespecialiseerd

Nadere informatie

Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria

Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,

Nadere informatie

Eetstoornissen. Symptomen

Eetstoornissen. Symptomen Eetstoornissen Eetstoornissen zijn stoornissen die te maken hebben met eetgedrag maar ook met het denken over eten en lichaamsgewicht. Mensen met een eetstoornis zijn voortdurend bezig met (niet) eten

Nadere informatie

Een op hol geslagen flipperkast in mijn hoofd Een e-mail dialoog over medicatie bij borderline tussen cliënt en psychiater December 2006

Een op hol geslagen flipperkast in mijn hoofd Een e-mail dialoog over medicatie bij borderline tussen cliënt en psychiater December 2006 Een op hol geslagen flipperkast in mijn hoofd Een e-mail dialoog over medicatie bij borderline tussen cliënt en psychiater December 2006 Aan de redactie van moeilijkemensen.nl Hai, ik heb een vraag of

Nadere informatie

Probleemgedrag bij ouderen

Probleemgedrag bij ouderen Probleemgedrag bij ouderen Machteloos, bang of geïrriteerd. Zo kunnen medewerkers en cliënten in de thuiszorg zich voelen in situaties waarin sprake is van probleemgedrag. Bijvoorbeeld als een cliënt alleen

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornissen

Persoonlijkheidsstoornissen Persoonlijkheidsstoornissen Persoonlijkheidsstoornissen Bert van Hemert Patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen dat binnen de cultuur afwijkt van de verwachtingen dat zich uit in cognities, affecten,

Nadere informatie

In gesprek met werknemers met psychische klachten. Machteld List, Sitagre

In gesprek met werknemers met psychische klachten. Machteld List, Sitagre In gesprek met werknemers met psychische klachten Machteld List, Sitagre 1 Even stil staan bij communicatie Het is soms lastig om een goed gesprek te voeren met een medewerker die last heeft van psychische

Nadere informatie

Depressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist

Depressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist Depressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist Dopamine Ziekte van Parkinson: minder dopamine Dopamine is een signaalstof die de communicatie tussen hersencellen

Nadere informatie

EFFECTIEF OMGAAN MET SUÏCIDALITEIT BIJ PATIËNTEN MET SCHIZOFRENIE OF EEN AANVERWANTE PSYCHOTISCHE STOORNIS

EFFECTIEF OMGAAN MET SUÏCIDALITEIT BIJ PATIËNTEN MET SCHIZOFRENIE OF EEN AANVERWANTE PSYCHOTISCHE STOORNIS EFFECTIEF OMGAAN MET SUÏCIDALITEIT BIJ PATIËNTEN MET SCHIZOFRENIE OF EEN AANVERWANTE PSYCHOTISCHE STOORNIS Dr. Berno van Meijel Lector GGZ-verpleegkunde Hogeschool INHOLLAND Congres Zorg voor mensen met

Nadere informatie

Suicidaal gedrag bij jongeren

Suicidaal gedrag bij jongeren Suicidaal gedrag bij jongeren Voorkomen RINO 15 december 2016 Ad Kerkhof Suïcide in Nederland : 1980-2015 absolute aantallen 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1982 1986 1990 1994 1998 2002

Nadere informatie

Als je dip een depressie wordt. Dokter op dinsdag 11 december 2012 L.Breuning, psychiater

Als je dip een depressie wordt. Dokter op dinsdag 11 december 2012 L.Breuning, psychiater Als je dip een depressie wordt. Dokter op dinsdag 11 december 2012 L.Breuning, psychiater Wanneer is een dip een depressie Dip hoort bij het leven Depressie is een ziekte Ziekte die (nog) niet aan te tonen

Nadere informatie

Diagnosen in de psychiatrie

Diagnosen in de psychiatrie Diagnosen in de psychiatrie Persoonlijkheidsstoornissen 1. Wat is een persoonlijkheidsstoornis? (3) 2. Indelingen (3) 3. DSM IV (28) A) Zonderling Prof dr Bert van Hemert Psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd

Nadere informatie

Denk jij dat je. vastloopt tijdens. je studie?

Denk jij dat je. vastloopt tijdens. je studie? Denk jij dat je vastloopt tijdens je studie? Soms loopt het leven niet zoals jij zou willen. Misschien ben je somber, twijfel je erover wie je bent, loopt het niet zo met contacten of worstel je met je

Nadere informatie

ZE KOMEN WEL, MAAR VERANDEREN NIET

ZE KOMEN WEL, MAAR VERANDEREN NIET ZE KOMEN WEL, MAAR VERANDEREN NIET SCHEMATHERAPIE (ST) EN DIALECTISCH GEDRAGSTHERAPIE (DGT) IN ACTIE BIJ PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN MET STERKE AFFECT FOBIE SECTIE PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN VGCT NAJAARSCONGRES,

Nadere informatie

SPECIALE AANDACHT GEVRAAGD. Informatie en advies voor de praktijkbegeleider

SPECIALE AANDACHT GEVRAAGD. Informatie en advies voor de praktijkbegeleider Informatie en advies voor de praktijkbegeleider SPECIALE AANDACHT GEVRAAGD VOOR EEN STAGIAIRE MET BORDERLINE PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS IN DE WERKSITUATIE Inzicht, herkennen, handelen Gemiddeld één op de

Nadere informatie

Depressieve klachten. Vraag je Alphega apotheek om meer informatie en advies. Jouw gezondheid is onze zorg

Depressieve klachten. Vraag je Alphega apotheek om meer informatie en advies. Jouw gezondheid is onze zorg Depressieve klachten Vraag je Alphega apotheek om meer informatie en advies Jouw gezondheid is onze zorg Inhoud Klachten en symptomen 3 Oorzaken 5 Wanneer arts raadplegen 6 Wat kun je zelf doen 7 Geneesmiddelen

Nadere informatie

Persoonlijkheidsstoornissen bij Ouderen LOAG 20 maart 2013

Persoonlijkheidsstoornissen bij Ouderen LOAG 20 maart 2013 Persoonlijkheidsstoornissen bij Ouderen LOAG 20 maart 2013 Het komt overal voor Agenda at is de persoonlijkheid anneer spreken we over een stoornis at betekent dit voor ons als arts? Persoonlijkheidstrekken

Nadere informatie

Richtlijn Antipsychotica. Richtlijnenmiddag 2017

Richtlijn Antipsychotica. Richtlijnenmiddag 2017 Richtlijn Antipsychotica Richtlijnenmiddag 2017 Voor wie Daarvoor is de indeling volgens de DSM 5: 297.1 Waanstoornis 298.8 Kortdurende psychotische stoornis 295.40 Schizofreniforme stoornis 295.90 Schizofrenie

Nadere informatie

Brijder Verslavingszorg Hoofddorp

Brijder Verslavingszorg Hoofddorp Ons Team Ons team is zeer divers. We bestaan uit het secretariaat, psychologen, maatschappelijk werkers, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, cognitief gedragstherapeutisch werkers, ervaringsdeskundigen,

Nadere informatie

WELKOM! Borderline... wie heeft de macht. Themadag georganiseerd door Friese werkgroep\labyrinth-in Perspectief 29 november 2003

WELKOM! Borderline... wie heeft de macht. Themadag georganiseerd door Friese werkgroep\labyrinth-in Perspectief 29 november 2003 WELKOM! Borderline... wie heeft de macht Themadag georganiseerd door Friese werkgroep\labyrinth-in Perspectief 29 november 2003 Borderline. wie heeft de macht Martin Steendam clusterhoofd behandeling Heerenveen

Nadere informatie

Bipolaire stoornissen

Bipolaire stoornissen Bipolaire stoornissen PuntP kan u helpen volwassenen Sommige mensen hebben last van stemmingsschommelingen die niet in verhouding staan tot wat er in hun persoonlijke omgeving gebeurt. De stemming lijkt

Nadere informatie

Workshop Medicijnen, werkt t of werk t.. tegen? Els Coyajee-Geselschap apotheker

Workshop Medicijnen, werkt t of werk t.. tegen? Els Coyajee-Geselschap apotheker Workshop Medicijnen, werkt t of werk t.. tegen? Els Coyajee-Geselschap apotheker Inhoud workshop Inventarisatie vragen Waar of niet waar Medicatie en hun bijwerkingen Pijnbestrijding Antidepressiva Benzodiazepinen

Nadere informatie

Verslaving en de Geïntegreerde RichtlijnBehandeling persoonlijkheidsstoornissen. Hein Sigling, specialismeleider Verslaving.

Verslaving en de Geïntegreerde RichtlijnBehandeling persoonlijkheidsstoornissen. Hein Sigling, specialismeleider Verslaving. Verslaving en de Geïntegreerde RichtlijnBehandeling persoonlijkheidsstoornissen Hein Sigling, specialismeleider Verslaving. Hein Sigling juni 2008 Wat staat er over verslaving in de GRB? Middelenmisbruik

Nadere informatie

Kenmerken. VG protocol Borderlinepersoonlijkheidsstoornis (BPS) Comorbiditeit. Vaak gepaard met:

Kenmerken. VG protocol Borderlinepersoonlijkheidsstoornis (BPS) Comorbiditeit. Vaak gepaard met: VG protocol Borderlinepersoonlijkheidsstoornis (BPS) (Emotioneel instabiele persoonlijkheidsstoornis) Kenmerken stabiel onstabiel : een pervasief patroon van: Emotionele instabiliteit Impulsieve gedragingen

Nadere informatie

Depressie. Informatiefolder voor cliënt en naasten. Zorgprogramma Doen bij Depressie UKON. Versie 2013-oktober

Depressie. Informatiefolder voor cliënt en naasten. Zorgprogramma Doen bij Depressie UKON. Versie 2013-oktober Depressie Informatiefolder voor cliënt en naasten Zorgprogramma Doen bij Depressie Versie 2013-oktober Inleiding Deze folder bevat informatie over de klachten die bij een depressie horen en welke oorzaken

Nadere informatie

Bipolaire stoornissen PUNTP KAN U HELPEN

Bipolaire stoornissen PUNTP KAN U HELPEN Bipolaire stoornissen PUNTP KAN U HELPEN Er zijn altijd situaties die ons erg boos, blij of verdrietig maken: emotionele pieken en dalen horen bij het leven. Maar het kan voorkomen dat u last heeft van

Nadere informatie

Vraag 1 Lees de tekst Internaliserend gedrag en co-morbiditeit en beantwoord daarna de vraag.

Vraag 1 Lees de tekst Internaliserend gedrag en co-morbiditeit en beantwoord daarna de vraag. Feedbackvragen Casus Martijn Vraag 1 Lees de tekst Internaliserend gedrag en co-morbiditeit en beantwoord daarna de vraag. Bij Martijn is sprake van sociaal isolement, somberheid, niet eten. Dat duidt

Nadere informatie

Kennisquiz cannabis. 7. Wat is CBD? A. hetzelfde als THC B. Cannabis Bepalings Dosis C. Cannabidiol

Kennisquiz cannabis. 7. Wat is CBD? A. hetzelfde als THC B. Cannabis Bepalings Dosis C. Cannabidiol Kennisquiz Cannabis Weet u welke klachten het gevolg kunnen zijn van cannabisgebruik? Test uw eigen kennis door de antwoorden te omcirkelen. Aan het einde van de quiz geven we de juiste antwoorden en de

Nadere informatie

Depressie bij ouderen

Depressie bij ouderen Depressie bij ouderen Bij u, uw partner of familielid is een depressie vastgesteld. In deze folder kunt u lezen wat een depressie is en waar u voor verdere vragen en informatie terecht kunt. Vanwege de

Nadere informatie

ADHD en BPD Aandachtstekortstoornis en borderline persoonlijkheidsstoornis. Kinder-en jeugdpsychiater Accare, Groningen t.van.gemert@accare.

ADHD en BPD Aandachtstekortstoornis en borderline persoonlijkheidsstoornis. Kinder-en jeugdpsychiater Accare, Groningen t.van.gemert@accare. ADHD en BPD Aandachtstekortstoornis en borderline persoonlijkheidsstoornis T.M.van Gemert T.M.van Gemert Kinder-en jeugdpsychiater Accare, Groningen t.van.gemert@accare.nl Programma ADHD (kort) BPD Co-morbiditeit/verband

Nadere informatie

Delirium of delier (acuut optredende verwardheid)

Delirium of delier (acuut optredende verwardheid) Delirium of delier (acuut optredende verwardheid) In deze folder leest u wat een delirium is, wat de verschijnselen van een delirium zijn en leest u informatie over de behandeling en tips voor patiënten

Nadere informatie

Psychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen

Psychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen Psychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen 1 oktober 2014 Marielle van den Heuvel, Gezondheidszorgpsycholoog Afdeling Medische Psychologie Orbis Medisch Centrum Inhoud

Nadere informatie

Spreekbeurt Nederlands Automutilatie

Spreekbeurt Nederlands Automutilatie Spreekbeurt Nederlands Automutilatie Spreekbeurt door een scholier 2184 woorden 19 oktober 2010 6,3 10 keer beoordeeld Vak Nederlands Inleiding Misschien heb je er wel eens over gelezen. Of heb je het

Nadere informatie

Terrorisme en dan verder

Terrorisme en dan verder Terrorisme en dan verder Hoe kunt u omgaan met de gevolgen van een aanslag? - Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie.

Nadere informatie

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Delier of plotse verwardheid. GezondheidsZorg met een Ziel

Patiënteninformatie. Delier of plotse verwardheid. GezondheidsZorg met een Ziel i Patiënteninformatie Delier of plotse verwardheid GezondheidsZorg met een Ziel DELIER OF PLOTSE VERWARDHEID Uw partner, familielid of iemand anders uit uw naaste omgeving is vanwege een ziekte, ongeval

Nadere informatie

Parkinsonismen Vereniging. Parkinson en Psychose

Parkinsonismen Vereniging. Parkinson en Psychose Parkinsonismen Vereniging Parkinson en Psychose Inhoudsopgave Inleiding 4 Psychose 4 Oorzaak 5 Door de ziekte van Parkinson 5 Door het gebruik van anti-parkinsonmedicatie 5 Door een lichamelijke aandoening

Nadere informatie

Onderhuids. Workshop Zelfverwonding en Eetstoornissen. 9 december 2005

Onderhuids. Workshop Zelfverwonding en Eetstoornissen. 9 december 2005 Onderhuids Workshop Zelfverwonding en Eetstoornissen 9 december 005 Voorstellen ZieZo Eetstoornissen Ervaringsverhaal Vragenlijst zelfbeschadiging en Eetstoornissen Vragen José Geertsema Ellen Spanjers

Nadere informatie

DELIER. Informatie voor partner, familie en vrienden

DELIER. Informatie voor partner, familie en vrienden DELIER Informatie voor partner, familie en vrienden Bij uw partner of familielid is er sprake van een delier of acute verwardheid. In deze folder kunt u lezen wat een delier is en waar de behandeling uit

Nadere informatie

Meer informatie MRS 0610-2

Meer informatie MRS 0610-2 Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,

Nadere informatie

De Emiliehoeve. Geïntegreerd behandelen van verslavings-, persoonlijkheids- en aanverwante problematiek.

De Emiliehoeve. Geïntegreerd behandelen van verslavings-, persoonlijkheids- en aanverwante problematiek. Geïntegreerd behandelen van verslavings-, persoonlijkheids- en aanverwante problematiek. Voor wie is de Emiliehoeve bedoeld? Voor jou, als je iemand bent die al langere tijd last hebt van verslavingsproblemen,

Nadere informatie

DAPP-BQ Screening. Dimensionale assessment van persoonlijkheidspathologie. Elizabeth Smit

DAPP-BQ Screening. Dimensionale assessment van persoonlijkheidspathologie. Elizabeth Smit DAPP-BQ Screening Dimensionale assessment van persoonlijkheidspathologie ID 4589-17 Datum 05.11.2014 DAPP-BQ Inleiding 2 / 20 INLEIDING De DAPP Screening is de verkorte versie van de DAPP-BQ, een dimensionale

Nadere informatie

Doen bij Depressie Alzheimer café Maarheeze, 11 juni 2014. Dr. Roeslan Leontjevas

Doen bij Depressie Alzheimer café Maarheeze, 11 juni 2014. Dr. Roeslan Leontjevas Doen bij Depressie Alzheimer café Maarheeze, 11 juni 2014 Dr. Roeslan Leontjevas Doen bij Depressie: effectief depressie aanpakken Dr. Roeslan Leontjevas - psycholoog - onderzoek aan Radboud Universitair

Nadere informatie

Acuut optredende verwardheid Delier

Acuut optredende verwardheid Delier Acuut optredende verwardheid Delier Uw familielid, vriend(in) of kennis is opgenomen in ons ziekenhuis vanwege ziekte, ongeval en/of operatie. Zoals u vermoedelijk hebt gemerkt, is zijn of haar reactie

Nadere informatie

ADHD bij volwassenen met een angststoornis

ADHD bij volwassenen met een angststoornis ADHD bij volwassenen met een angststoornis Impuls Symposium AD(H)D, een hype? (Differentiaal) Diagnostiek en Comorbiditeit woensdag 1 april 2009 Anke Roodbergen, psychiater i.o. De Jutters/PsyQ, Den Haag

Nadere informatie

Chronisch, herhaald suicidaal gedrag bij borderline-patienten. Bert van Luyn Brugge, Plenaire middagsessie

Chronisch, herhaald suicidaal gedrag bij borderline-patienten. Bert van Luyn Brugge, Plenaire middagsessie Chronisch, herhaald suicidaal gedrag bij borderline-patienten Bert van Luyn Brugge, Plenaire middagsessie 1445-1615 Verschillende vormen van (chronisch) suïcidaal gedrag Suicidale Phenotypen 1. reactief,

Nadere informatie

Emotieregulatieproblemen bij jongeren. 13 februari 2018

Emotieregulatieproblemen bij jongeren. 13 februari 2018 Emotieregulatieproblemen bij jongeren 13 februari 2018 Inhoud presentatie 1. De doelgroep / uitleg borderline persoonlijkheidsstoornis 2. BPS bij jongeren/ feiten en cijfers 3. Ontstaan van BPS / insteek

Nadere informatie

K-LCM: De Child Life Chart Method Scoreformulier voor ouders dagelijks vooruitblikkend K-LCM

K-LCM: De Child Life Chart Method Scoreformulier voor ouders dagelijks vooruitblikkend K-LCM K-LCM: De Child Life Chart Method Scoreformulier voor ouders dagelijks vooruitblikkend K-LCM 1 Inhoud: Lijst met symptomen en behandeling...3 Registratie symptomen van Life Chart.4 Aanwijzigingen om Life

Nadere informatie

Informatiebrochure voor patiënten/verzorgers

Informatiebrochure voor patiënten/verzorgers JOUW HANDLEIDING VOOR ABILIFY (ARIPIPRAZOL) Informatiebrochure voor patiënten/verzorgers Datum van herziening: oktober 2013 2013-08/LuNL/1731 Inleiding Jouw dokter heeft bij jou de diagnose bipolaire I

Nadere informatie

Inleiding Agenda van vandaag

Inleiding Agenda van vandaag Inleiding Agenda van vandaag Werkgebied GGD Deelname aan het ZAT Afname KIVPA vragenlijst Jongerenspreekuur op aanvraag (per mail aangevraagd) overleg mentoren, zorg coördinator en vertrouwenspersoon Preventief

Nadere informatie

WELKOM! Borderline, het zit tussen de oren! Labyrinth/In Perspectief 9 april 2005

WELKOM! Borderline, het zit tussen de oren! Labyrinth/In Perspectief 9 april 2005 WELKOM! Borderline, het zit tussen de oren! Labyrinth/In Perspectief 9 april 2005 Programma wat u wilt psychische problematiek borderline problematiek doen denken voelen Psychische stoornissen Stoornissen

Nadere informatie

Posttraumatische stressstoornis na uitzending

Posttraumatische stressstoornis na uitzending Posttraumatische stressstoornis na uitzending Factsheet Inleiding Een ruime meerderheid van de Nederlandse bevolking (ongeveer 80%) krijgt ooit te maken met één of meer potentieel traumatische gebeurtenissen.

Nadere informatie

Zelfverwonding bij patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis

Zelfverwonding bij patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis Zelfverwonding bij patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis Prof. dr. Laurence Claes KU Leuven Faculteit PPW UA Faculteit Geneeskunde Laurence.claes@psy.kuleuven.be Borderline Persoonlijkheidsstoornis

Nadere informatie

Prednison bij ziekte van Crohn en colitis ulcerosa Maag-Darm-Levercentrum

Prednison bij ziekte van Crohn en colitis ulcerosa Maag-Darm-Levercentrum Prednison bij ziekte van Crohn en colitis ulcerosa Maag-Darm-Levercentrum Beter voor elkaar Inleiding De maag-darm-leverarts (MDL-arts) heeft samen met u besloten om u te behandelen met Prednison. In deze

Nadere informatie