Enquête over voedingsgebonden gedrag en voedingspatronen

Transcriptie

1 Université Libre de Bruxelles CREATIC/CPSO F.Rooseveltlaan 50 CP1 B-1050 Brussel rpatess@ulb.ac.be Enquête over voedingsgebonden gedrag en voedingspatronen RESULTATEN VAN DE ENQUETE EINDVERSLAG Januari 006 Professor R.PATESSON - 1 -

2 1 Inhoud 1 Inhoud Inleiding: doelstelling en grenzen van dit verslag Enquêtefiche 6.1 Periode van de enquête 6. Enquêteurs 6. Enquêtetechniek 6. Steekproef 7.5 Statistische betrouwbaarheid - foutmarge 8.6 Verwerking van de gegevens 8.7 Opmerkingen betreffende de analyse van de gegevens in het verslag 8 1 De opbouw van de vragenlijst en de grenzen van de enquête Gebruikte model 10. De opbouw van de vragenlijst 1. Grenzen van de enquête. 1 5 De Body Mass Index en zwaarlijvigheid Analyse van de BMI in de bestudeerde steekproef: totale BMI Analyse van de BMI in de bestudeerde bevolking: onderverdelingen volgens verschillende criteria Volgens geslacht en leeftijd Volgens de andere indicatoren 19 6 Algemene toestand van de personen Perceptie van hun gewicht 1 6. Perceptie van de eigen gezondheidstoestand 6..1 Gezondheidstoestand 6.. Stress 6.. Slaap 6. Gedrag en aanverwante gebeurtenissen Zich wegen Een dieet volgen Aanwezigheid van gebeurtenissen die een invloed hebben op het gewicht Voldoende eten Zich informeren over de risico s van overgewicht en zwaarlijvigheid De houding van de ouders tijdens de kindertijd Externaliteit, internaliteit en sociale controle Algemene internaliteit/externaliteit: de locus of control Sociale controle 1 7 Levensstijlen 7.1 Voedingspatronen - -

3 7.1.1 De voedingsproducten die men consumeert De maaltijden Aantal maaltijden per dag Hoofdmaaltijden Plaats van de maaltijden Het moment van de maaltijden De tijd besteed aan de maaltijden De duur van het nuttigen van de maaltijd (ongeacht de plaats) De tijd besteed aan het bereiden van de maaltijden (thuis) 7.1. Maaltijden afhankelijk van de restauratie Maaltijden genuttigd in snackbars en fastfoodrestaurants Bereide maaltijden besteld voor op bureau of thuis Kant-en-klaarmaaltijden en gerechten gekocht in supermarkten en detailhandel Laat op de avond genuttigde of bestelde maaltijden Het eten van tussendoortjes en wat ermee vergezeld gaat Tussendoortjes in het algemeen Ongeduld tegenover hongergevoel Tabak en alcohol Tabak Alcohol Algemeen verbruik Verbruikte hoeveelheden Fysieke activiteiten Het beoefenen van een sport Wandelen Wandelen Gebruik van trappen Gebruik van de fiets voor de verplaatsingen (ander dan sportief gebruik) Andere vrijetijdsbestedingen Hobby s Bezigheden buitenshuis Televisie Eigenschappen van het televisiegebruik Het verbruik van voeding en de televisie Spelconsoles Internetgebruik 69 8 Meningen De oorzaken van overgewicht en zwaarlijvigheid Spontaan genoemde oorzaken: vrije antwoorden Oorzaken volgens de voorgestelde items 7 8. Remedies voor overgewicht en zwaarlijvigheid Spontaan genoemde remedies: vrije antwoorden Remedies volgens de voorgestelde items Meningen met betrekking tot bepaalde aspecten van de voeding 78 9 Conclusies 8 10 Bibliografie en geraadpleegde documenten Annexe 1 : questionnaire en français 88 1 Annexe : questionnaire en néerlandais

4 Inleiding: doelstelling en grenzen van dit verslag Zwaarlijvigheid neemt geleidelijk toe onder de Belgische bevolking, vooral bij kinderen en adolescenten. Men veronderstelt vandaag dat meer dan % 1 van de personen te kampen hebben met overgewicht. De gezondheidsrisico s die dit met zich meebrengt, zoals hart- en vaatziekten, diabetes (vooral type ) en insulineresistentie, dislipidemie, hoge bloeddruk, kanker,... leiden ertoe dat de minister van volksgezondheid zich ermee gaat bezighouden, al was het maar wegens de kost die zij vertegenwoordigen in zijn budget. Obesitas zou grotendeels worden veroorzaakt door de veranderingen in de levenswijze, maar ook door een evolutie van het voedingsgedrag van de consument. De WGO praat over een voeding die te rijk is geworden aan vetten en suiker, en dus aan calorieën, terwijl men steeds minder beweegt. Naast de voedingsgebonden factoren die men de schuld geeft voor het overgewicht, moeten ook andere factoren van de levensstijl worden in rekening genomen en onderzocht. Ze kunnen worden beschouwd als hefbomen waarmee men kan werken om het probleem te beperken, maar het is ook, als rechtstreeks gevolg, belangrijk hun bijdrage tot het overgewicht te onderzoeken. De studie wordt tevens gerechtvaardigd in het perspectief van het Nationaal Voedings- en Gezondheidsplan (NVGP) dat in mei 00 door de ministerraad werd gestart en in 006 het daglicht zou moeten zien, aangezien de werkgroepen die in dit kader werden opgericht, onlangs aan hun opdracht zijn begonnen. De Belgische strategie bestaat er hierin zich af te stemmen op de internationale aanbevelingen, in het bijzonder omtrent de voedingsaspecten van de strategie van de WGO en het Eurodiet-project van 000. De FEVIA, die deze studie ondersteunt, wil, van haar kant, beter de verschillende factoren begrijpen die tot overgewicht bijdragen met het oog op de uitwerking van een strategie naar haar leden toe, om dit probleem te bestrijden. Als woordvoerder van de voedingsindustrie wil ze tonen dat haar leden zich evenveel zorgen maken om de voedingsgebonden gezondheidsproblemen als de gezondheidsautoriteiten van het land. Via deze weg probeert ze haar verantwoordelijkheden op te nemen tegenover de beschuldigingen aan het adres van de voedingsindustrie. In die geest heeft de enquête, die is uitgevoerd door de CPSO van de ULB, dus tot doel, via vragenlijsten en een steekproef, bepaalde eigenschappen van de levensstijl van personen in verband met hun lichaamsgewicht te onderzoeken, in het bijzonder in het geval van overgewicht en zwaarlijvigheid. Dit verslag bevat de resultaten van de enquête op basis van een steekproef die in 005 werd uitgevoerd bij de Belgische bevolking van 18 tot 55 jaar. 1 Volgens de Grote Belgische openbare gezondheidsenquête 00 en op basis van de gekozen drempelwaarde van de BMI. Deze enquête vermeldt 1% zwaarlijvigen. Andere auteurs gaan ervan uit dat overgewicht 0% van de Noord-Amerikaanse volwassenen treft (BMI 8) en 1% zwaarlijvig is. In Europa verschijnen andere cijfers zoals dat van 0% (BMI 8) in het noorden van Frankrijk. De studie zou gegevens voortbrengen die op dit vlak kunnen worden gebruikt. De kost zou in 000 oplopen tot 600 miljoen euro, dit is 6% van het budget van het RIZIV. - -

5 De enquête die volgens een wetenschappelijke methode werd uitgevoerd, streeft ernaar om in de bestudeerde populatie verschillende facetten van de levensstijl te bestuderen om deze in verband te brengen met het lichaamsgewicht en hun interactie te analyseren. De enquête moet daarom worden beschouwd als een foto van de gewoonten en gedragingen die werden bestudeerd in verband met voeding en gewicht. Ze is geen studie naar de oorzaken van overgewicht en zwaarlijvigheid zoals een longitudinale epidemiologische studie die zou kunnen vaststellen. De resultaten moeten worden gelezen als een vergelijkende studie van de levensstijlen om het gewicht van personen (BMI) in categorieën te kunnen onderverdelen. Dit verslag is dus geen studie over zwaarlijvigheid in België, maar wel één van de levensstijl, in het bijzonder op het gebied van voeding, in relatie met de BMI. Om het lezen van de resultaten van de enquête te vergemakkelijken, werd het verslag gestructureerd rond de verschillende thema s die in de vragenlijsten aanwezig waren. Studie uitgevoerd van april 005 tot januari 006 door CREATIC / CPSO van de Université Libre de Bruxelles Met de steun van de Federatie van de Voedingsindustrie (FEVIA) - 5 -

6 Enquêtefiche.1 Periode van de enquête De enquête bij de Belgische bevolking vond plaats van 7 april tot 9 mei Enquêteurs In totaal werden professionele enquêteurs gemobiliseerd (1 Nederlandstaligen en 9 Franstaligen). De leeftijd van de enquêteurs schommelde tussen 5 en 55 jaar. Er werd geen beroep gedaan op studenten van de Universiteit (aangezien het gewoonlijk de norm is in ons onderzoekscentrum om met professionele enquêteurs te werken), maar wel degelijk op enquêteurs die vertrouwd zijn met de technieken van de face-to-face-enquête. Ze werden geselecteerd op basis van een dossier en hun ervaring. De meerderheid had reeds met ons samengewerkt, sommige werken elders voor andere onderzoeksbureaus (waaronder het NIS). Er zijn gezamenlijke briefings geweest met de enquêteur, waarvan de eerste op 5 april 005 plaatsvond. Elke enquêteur werd gedebrieft, waardoor we hen konden vragen naar hun indrukken over de manier waarop de enquête is verlopen en bepaalde andere opmerkingen verzamelen.. Enquêtetechniek De enquêtes vonden face-to-face plaats. Deze techniek is geschikt voor zowel de aard van de enquête als de lengte van de vragenlijst (7 vragen). Aangezien de enquêteur tegenover de persoon thuis zit, wint hij gemakkelijker diens vertrouwen, aangezien hij rechtstreeks zichtbaar is. De ondervraagde kan zijn identiteit, de geloofwaardigheid van de enquête en de opdrachtgever gemakkelijk nagaan en zich vergewissen van de effectieve vertrouwelijkheid, wat telefonisch niet realiseerbaar is. De enquêteur kan tevens rekening houden met de context en de omgeving waarin de enquête plaatsvindt (aanwezigheid van derden, kinderen, afleidingen,...), wat telefonisch niet mogelijk is. Bovendien kan de enquêteur de reacties (non-verbale, veranderingen in de houding, mimiek,...) van de ondervraagde persoon meteen observeren en er rekening mee houden bij het stellen van de vragen. Zo merkt men wanneer de ondervraagde moeite heeft een vraag of item te begrijpen, eventueel beschaamd is, en kan de enquêteur de gewenste toelichtingen of aanpassingen aanbrengen en, afhankelijk het geval, wat meer tijd besteden. In deze context kan de enquêteur andere documenten voorleggen dan de vragenlijst: fiche met een lijst van bepaalde items waarover de ondervraagde zich moet uitspreken (de enquêteur beschikte over een set van 5 fiches)

7 Bovendien zal de enquêteur gemakkelijker opmerkingen verzamelen om de gestructureerde antwoorden te ondersteunen. In deze context vinden de ondervraagde personen vaak dat een op deze wijze uitgevoerde enquête het voordeel (de kans) biedt om zich te kunnen uitspreken over een onderwerp dat hen aanbelangt. Uitweiden tijdens de ondervraging komt bovendien vaak voor, net als de voorbeelden waaraan de ondervraagde personen denken. De enquêteur beschikte over een certificaat van de ULB en een enquêteurskaart met foto. Deze verschillende elementen zijn van aard dat ze veel betrouwbaardere antwoorden mogelijk maken dan via telefonische enquêtes. Zo is de identiteit van de enquêteur telefonisch niet verifieerbaar en ondervindt men daarbij meer wantrouwen, hangen de mensen vaak op tijdens de enquête, geven ze meer gestandaardiseerde antwoorden en zijn ze sneller moe, wat in deze studie een belangrijk nadeel zou zijn geweest. Deze face-to-face-techniek en de gebruikte steekproefmethode beperkt het percentage weigeringen om aan de enquête deel te nemen tot een minimum, namelijk tot minder dan % in dit geval.. Steekproef De steekproef van 610 personen werd geselecteerd volgens de quota-methode. Het aantal ondervraagde personen werd als volgt onderverdeeld: Provincie aantal Provincie Antwerpen 100 Vlaams-Brabant 60 Oost-Vlaanderen 80 West-Vlaanderen 70 Limburg 0 Waals-Brabant 0 Henegouwen 70 Provincie Luik 55 Luxemburg 15 Provincie Namen 5 Brussels Hoofdstedelijk Gewest 75 Tabel I: onderverdeling van de ondervraagde personen volgens de provincies De representatieve stalen van de beoogde subpopulaties (Waals gewest, Vlaams Gewest en Brussel) werden vervolgens bepaald volgens drie andere afzonderlijke criteria op basis van de recentste statistieken van de bevolking van de Belgische huishoudens (NIS-gegevens Samenstelling van de huishoudens en gezinskernen op 1 januari 00 ). De selectiecriteria waren de volgende: leeftijd, geslacht en omvang van het huishouden

8 Quota-methode: elke enquêteur beschikte over een routeblad met daarop het aantal te ondervragen personen en hun basiseigenschappen: leeftijdsklasse, geslacht, omvang van het huishouden, taal en gemeente. Een enquêteur interviewde 0 tot 0 personen..5 Statistische betrouwbaarheid - foutmarge De statistische foutmarge in een steekproef van 610 personen (totale steekproef) met een statistische betrouwbaarheid van.955 (kans op vergissing) kan als volgt worden geëvalueerd: Als een dichotomische aard aanwezig is (resultaat in cijfers) in een verhouding van 10%/90%, zal het betrouwbaarheidsinterval rond de waarde +/-,% bedragen. Als een dichotomische aard aanwezig is (resultaat in cijfers) in een verhouding van 0%/70%, zal het betrouwbaarheidsinterval rond de waarde +/-,51% bedragen. Als een dichotomische aard aanwezig is (resultaat in cijfers) in een verhouding van 50%/50%, zal het betrouwbaarheidsinterval rond de waarde +/-,05% bedragen. Bijvoorbeeld:,% van de personen verklaart aan sport te doen. De reële proportie in de totale bevolking zou zich tussen (ongeveer) 8,05% en 0,5% kunnen bevinden met een kans op vergissing van.055 (statistisch zwak). De kans op vergissing betekent dus dat de reële proportie van personen die aan sport doen in de bevolking dus niet binnen dit interval ligt met ongeveer 5 kansen op 100. Over het algemeen berekent men de foutmarge van een steekproef door het % fouten te nemen op een aandeel van 50% met een betrouwbaarheid van.95, of in dit geval, ongeveer,05% (op 610 personen ) wat dus de grootste foutmarge zou zijn..6 Verwerking van de gegevens De gegevens werden ingegeven met de EXCEL-software en verwerkt met SPSS (Statistical Package for Social Sciences), versie op Macintosh..7 Opmerkingen betreffende de analyse van de gegevens in het verslag De hoeveelheid gegevens en informatie die uit de vragenlijst is gekomen, is erg aanzienlijk. Voor de analyses in dit verslag hebben we ons beperkt tot de relevante of sprekende resultaten met betrekking tot het doel van de enquête. Zo werden ook enkel de interessante cijfers in de tekst opgenomen. Het zou saai zijn geweest, zelfs als - 8 -

9 bijlage, alle uitgevoerde bewerkingen van gegevens voor te stellen (honderden pagina s en duizenden tabellen in kleine lettertjes uit de SPSS). Andere resultaten zijn dus beschikbaar, maar hier niet uitgewerkt. Voor sommige variabelen (of antwoorden op sommige vragen van de vragenlijst) werden antwoorden gegroepeerd afhankelijk van het geval. Dit om voldoende marginale grootte te verkrijgen, opdat de statistische testen geldig zouden zijn (waarvan de χ van Pearson, opdat het zou voldoen aan de voorwaarden van Cochran met betrekking tot de verwachte frequenties (weinig of geen expected lager dan 5) in de cellen van de tabellen)

10 De opbouw van de vragenlijst en de grenzen van de enquête.1 Gebruikte model Een vragenlijst voor een enquête met steekproef is verre van een visnet, maar een meetinstrument dat is ontwikkeld om één of meer hypotheses te verifiëren en/of in een bepaalde bevolking het belang van de aanwezigheid of afwezigheid van een eigenschap, een gedrag, een houding, een opinie,... te kwantificeren. Voor deze vragenlijst hebben we ons gedocumenteerd op de samenlevingsvragen die verwijzen naar zwaarlijvigheid. Meerdere werken werden geraadpleegd en diverse andere enquêtes die in België werden gevoerd, hebben als referentie gediend (Dargent, 005. Fondation Hodie Vivere, 00. Gisle L, Buziarsist J. & all, 00. ISP, 00. WGO, 00.). Op deze basis hebben wij het model ontwikkeld dat in de vragenlijst aan bod zal komen. Style de vie, s é dentarit é, activit é physique, loisirs, Potentialit é de changements Choix alimentaires, moyens, habitudes, go û ts,.. Alimentation Comportements é é lev Probl è mes familiaux, professionnels, Contexte Poids É ducation, culture familiale, Vis- à -vis nourriture ( é donisme, ) Vis- à -vis de la prise de poids, Attitudes G é n é tique, h é r é dit é, pathologies, â ge,. Terrain faibl e Grafiek 1: systemisch model van de factoren die het lichaamsgewicht beïnvloeden Het lichaamsgewicht wordt bepaald door 5 groepen factoren, die het allemaal in variabele verhoudingen beïnvloeden. Met andere woorden, het gewicht is niet afhankelijk van één ervan. Dit model is systemisch in de mate waarin er interactie is tussen deze factoren, waarbij het lichaamsgewicht op zich het belang van één of meer ervan kan wijzigen (bijvoorbeeld: verdikken kan iemands houding ten opzichte van lichaamsbeweging veranderen en een toename (of afname) van deze activiteit met zich meebrengen. Allereerst het terrein. Dit bestaat voornamelijk uit genetische elementen, erfelijkheid, bepaalde pathologieën en de leeftijd. Het gaat om constitutieve elementen waaraan

11 men moeilijk iets kan doen. De kans op veranderingen met betrekking tot deze factor is dus gering. De WGO (WGO 005) is overigens van mening dat de factor terrein bepalend is in de ontwikkeling van zwaarlijvigheid: De ontwikkeling van zwaarlijvigheid is grotendeels geconditioneerd door genetische factoren. Een erfelijke aanleg voor zwaarlijvigheid is een wijd verspreide factor in de bevolking. Bij individuen met een genetische aanleg bepalen factoren verbonden aan de levenswijze (zoals dieet en lichaamsbeweging) en sociale, gedragsgebonden, culturele factoren en het feit te behoren tot een gemeenschap het al dan niet verschijnen van zwaarlijvigheid. Vervolgens de houdingen. De houding, gevormd door ervaring en opvoeding, is de toestand waarin het individu zich bevindt wanneer het een signaal, een stimulus, een verzoek krijgt en dat het ertoe leidt in een bepaalde richting te antwoorden en dus zijn activiteit en observeerbaar gedrag bepaalt of beïnvloedt. In de psychosociologie gaat het om een interne gemoedstoestand die de basis vormt van de gunstige of ongunstige antwoorden van het individu op een voorwerp of een klasse voorwerpen van de sociale wereld. De mondelinge uitdrukking van een houding is een mening. Het evaluerende aspect van de houding zou centraal zijn. Men gaat er over het algemeen van uit dat wat de individuen onderscheidt in hun verschillende gedragingen tegenover eenzelfde oorzaak, de houding zou zijn. De houdingen zijn dus tegelijkertijd het resultaat van de opvoeding maar ook van de ervaring die men in het leven heeft opgedaan. De houdingen zijn opgebouwd op funderingen die, ervaren door de individuen, zouden worden beschouwd als overeenkomstig met relatief stabiele cognitieve bases en dus moeilijker te wijzigen (hoewel deze hypothese ook wordt tegengesproken, meer bepaald door Wilson in 1987). Men denkt bijvoorbeeld aan de houding ten opzichte van tabak die vaak moeilijk te wijzigen lijkt bij rokers, zelfs met onderbouwde wetenschappelijke argumenten. Een vragenlijst is dus ook een instrument om houdingen rechtstreeks of onrechtstreeks te meten, meer bepaald via bepaalde verklaarde gedragingen. In het bijzonder zal men in de vragenlijst geïnteresseerd zijn in de houdingen tegenover eten en voeding, maar ook tegenover recreatie, verdikken, enz. Vervolgens de context. Deze bestaat uit een bepaald aantal gebeurtenissen en/of beperkingen waarop het individu weinig vat heeft: professionele moeilijkheden of beperkingen (bijvoorbeeld: stress, de noodzaak van ontmoetingen in het restaurant,...); familiale moeilijkheden of praktijken (ruzies, scheiding (zie verder), gezondheid, frequente samenkomsten en bezoeken,...), professionele of toeristische verplaatsingen, enz. Opvoeding op het gebied van voeding en voedingspraktijken vormen vervolgens de groep factoren die het gewicht gaan bepalen: de hedonistische waarde van de voeding en van het eten, de voedingskeuze en favoriete types voedingswaren, de manier waarop men zich voedt, de smaken, de culinaire gewoontes,... Deze factoren zijn meer onderhevig aan veranderingen. Om, bijvoorbeeld, gewicht te verliezen, denkt men over het algemeen dat het wat minder moeilijk zal zijn op dit niveau op te treden. Ten slotte, de gedragingen. We hebben gezien dat de gedragingen grotendeels bepaald worden door de houdingen die minder makkelijk te beïnvloeden zijn. Men denkt niettemin dat bepaalde gedragingen snel en makkelijk kunnen worden

12 veranderd. Bij wijze van eenvoudige voorbeelden: de trap nemen in plaats van de lift om één verdieping hoger te gaan, achteraan op de parking van de supermarkt parkeren in plaats van ruzie te maken voor de plaats vlakbij de ingang van de winkel, te voet een brood of de krant gaan kopen, niet systematisch een snack nemen bij de minste honger, geen tweede portie nemen, enz.).. De opbouw van de vragenlijst Verschillende vragen hebben betrekking op de belangrijkste factoren die in het model zijn ontwikkeld, maar volgens een vertaling aangepast aan de vraagstelling en de concrete of dagelijkse voorstelling die de personen ervan kunnen hebben. En tevens volgens een aangepaste terminologie. Concreet: Een eerste operationele hervertaling van de gegevens uit de literatuur werd uitgevoerd en een schets van de vragenlijst op punt gesteld. Vervolgens werd een basisversie (versie 1) voorgelegd aan verschillende experts in het probleem. Vervolgens meerdere adaptaties in functie van de opmerkingen van deze personen (5 herhalingen, of 5 opeenvolgende versies van de vragenlijst). De voorlaatste versie werd voorgetest op 8 personen. De voortest was bedoeld om het begrip van de vragen en termen, de aaneenschakeling van de vragen, de eventuele moeilijkheden om een antwoord uit te brengen in een vast kader, de lengte en de gemiddelde duur van het afleggen,... te evalueren. Vertaling van de vragenlijst naar het Nederlands. De definitieve vragenlijst bevat 7 vragen of maximum informatie-eenheden te verzamelen per vragenlijst (dubbele Excel-tabel van kolommen).. Grenzen van de enquête. Net als voor elke enquête met vragenlijst bestemd om informatie te verzamelen door willekeurig gekozen personen te ondervragen, zijn de verzamelde gegevens van het verklarende type. Ze doen een beroep op de subjectiviteit van de geïnterviewden, dat wil zeggen dat ze bestaan uit gegevens die bijna niet anders kunnen worden verzameld dan met De kopie van de Franse en Nederlandse vragenlijsten wordt in bijlage aan het verslag toegevoegd. In de psychologie verwijst subjectiviteit naar wat niet observeerbaar is door een gepaste instrumentatie rechtstreeks van buiten het onderwerp. Het is wat toebehoort aan het subject dat het moet meedelen zelf en is dus niet meetbaar (volgens een haalbaarheidscriterium) door andere bijzondere instrumenten dan in dit geval de rechtstreekse ondervraging. De term betekent dus noch partieel, noch wisselvallig, noch zelfs riskant, twijfelachtig of vaag. De psychologie heeft verschillende beproefde methodes om de subjectiviteit te meten (zoals de methodes van Thurstone, Likert of Guttman, om er maar enkele te noemen), gebruikt in vragenlijsten en die toelaten de "subjectiviteit objectief te maken"

13 hun vrijwillige, bewuste en introspectieve medewerking. De waarde van de antwoorden moet volgens dit criterium worden beoordeeld. Bij wijze van voorbeeld: de vraag over het eten van tussendoortjes toont dat personen met een overgewicht en zwaarlijvigheid minder tussendoortjes eten dan de andere. Meerdere interpretaties moeten worden bekeken en geverifieerd: wordt het eten van tussendoortjes door iedereen op dezelfde manier begrepen? Is de hoeveelheid verbruikte voedingsmiddelen per tussendoortje vergelijkbaar? Hebben de als tussendoortje gegeten voedingsmiddelen dezelfde voedingswaarde? Schamen sommige personen zich ervoor dat ze tussendoortjes eten en antwoorden ze in functie van een norm die ze idealiseren? Deze verschillende aspecten van het eten van tussendoortjes moeten worden bekeken, wat aantoont dat het probleem verre van eenvoudig is en de methodologieën die toelaten de kwestie van de tussendoortjes objectief kunnen maken, zwaar en delicaat toe te passen zijn. In het geval van onze studie, en aangezien dat over het algemeen in de vergelijkbare studies wordt gedaan, zullen we ervan uitgaan dat alle dingen voor het overige gelijk zijn. De grote enquêtes over de Gezondheid van de Belgen gevoerd door het ISP (Gisle L, Buziarsist J. & all, 00. ISP, 005. enz. ), zelfs van epidemiologische 5 aard, doen geen beroep op andere methodes voor het verzamelen van de basisgegevens dan deze, subjectieve, gebruikt in deze enquête. Overigens zijn sommige van onze vragen identiek qua vorm en inhoud aan die van deze enquêtes, met het oog op de uniformering en de vergelijking van de gegevens 6. Hoewel ze er dichtbij komt, vinden we dat onze enquête niet als strikt epidemiologisch kan worden gekwalificeerd, in die mate dat ze zich enerzijds niet herhaalt en vooral dat ze anderzijds niet gepaard gaat met klinische maatregelen en onderzoeken zoals men dat gewoonlijk doet met enquêtes van dit type. De BMI, bijvoorbeeld (Body Mass Index), waarvan verder sprake, wordt berekend op basis van het gewicht en de grootte van de personen. We hebben ons moeten tevreden stellen met de verklaring van deze waarden door de geïnterviewde persoon, zelfs tegenover de enquêteur. Er is dus geen enkele verificatie van de verklaringen van de ondervraagde personen (geen weegschaal, geen maatstok, enz.). Men kan zich namelijk moeilijk inbeelden dat een enquêteur die geen arts is, rechtstreeks metingen uitvoert op het lichaam van de ondervraagden zoals dat in een nauwgezet gevoerde epidemiologische enquête wordt gedaan. De enquêteur werd opgeleid om niettemin de juistheid van de verklaarde waardes te evalueren en controleren met de persoon als hij zou twijfelen over een ongerijmdheid. Vervolgens moeten we eraan herinneren dat het principe van deze enquête dat is van een vrijwillige medewerking van de persoon aan het interview. Ons weigeringspercentage is laag, namelijk 5%, en zou een lichte systematische fout kunnen vormen. De gebruikte quotatechniek laat hier echter toe deze systematische fout te recupereren. Het feit blijft dat een fractie van de bevolking dit soort medewerking resoluut weigert. Men vindt dus, ongeacht de gevoerde enquête en de opdrachtgever, personen die systematisch weigeren mee te werken. Wars van enquêtes kan men ook hun eigenschappen niet kennen om er rekening mee te 5 Discipline die de verschillende factoren bestudeert die tussenkomen in het verschijnen van ziektes, hun frequentie, hun verspreidingsmethode, hun evolutie en het inzetten van de nodige middelen om ze te voorkomen. 6 Op het ogenblik dat dit rapport wordt opgesteld beschikken we nog niet over de gedetailleerde cijfgergevens die ons zouden hebben toegelaten de resultaten tussen de studies item per item te vergelijken

14 houden in de resultaten, bijvoorbeeld door aangepaste wijzigingen toe te passen. In dit geval praat men over een onherstelbare systematische fout die men met de quota-techniek niettemin grotendeels kan omzeilen. Wat onze resultaten nog veel vergelijkbaarder maakt met andere enquêtes die met dezelfde systematische fouten zijn geconfronteerd, die overal als identiek kunnen worden beschouwd. Om praktische en economische redenen werd onze steekproef beperkt tot de volwassen bevolking van personen van 18 tot 55 jaar. Een studie op jongeren is specifiek en kan niet met hetzelfde instrument worden aangepakt. Dit bestudeerde segment vormt tevens een belangrijke doelgroep voor eventuele acties of aanbevelingen als men bekijkt dat de oudere personen meer moeilijkheden zouden hebben om zich aan te passen ondanks het feit dat zwaarlijvigheid boven die leeftijden kritieker is (zowel op het niveau van de toename van zwaarlijvigheid met de leeftijd als op dat van de gevolgen voor de gezondheid). Niettemin zijn de aanbevelingen die we uit onze resultaten kunnen halen, ook toepasbaar op oudere personen. Ten slotte blijft de representativiteit, hoewel ze bevredigend is voor de doelstellingen van de enquête (namelijk een algemene studie van de levensstijl in associatie met het lichaamsgewicht) beperkt: in de referentiebevolking komen geen personen voor die geïnstitutionaliseerd zijn (gevangenissen, hospitalen, opvangstructuren) en geen gemeenschappen (abdijen, kloosters, pensonaten,...); daklozen, illegalen, vluchtelingen,

15 Onderverdeling van de ondervraagde bevolking Type habitat Huis 69,8 Appartement, kamer, studio 8, Andere gevallen 1,8 Geslacht van de respondent M 5,0 V 7,0 Basistaal van de respondent Frans,0 Nederlands 55,5 Andere 1,5 Leeftijd van de respondent jaar,6 0 jaar 11,5 5 9 jaar 1,1 0 jaar 1,9 5 9 jaar 15,7 0 jaar 1, 5 9 jaar 15, jaar 1, Aantal personen van het huishouden 1 persoon 19, personen,9 personen 0,8 personen 0,0 5 personen 8,9 6 personen en +, Geen antwoord,0 Beroepsactiviteit JA 81,0 NEE 18,5 Geen antwoord 0,5 Gezinssituatie Gehuwd 8, Woont samen,0 Vrijgezel 7,7 Weduwe 1,1 Uit elkaar, gescheiden 9, Geen antwoord 0,7 Niveau van de maandelijkse inkomsten Tot 150 1,8 151 tot 500, Meer dan ,5 Weigert te antwoorden 1, Geen inkomsten 1,6 Weet niet / geen antwoord 16,

16 5 De Body Mass Index en zwaarlijvigheid De Body Mass Index (BMI) of index van Quetelet (185) is vandaag de meest gebruikte indicator (waaronder door de WGO) om het niveau van het relatieve gewicht van het individu in verhouding met zijn lengte te meten. Hij wordt berekend door het gewicht uitgedrukt in kilo s te delen door de lengte in meters tot de tweede macht: BMI = P/T Bijvoorbeeld, een volwassene van 75kg die 1,75m groot is zal een BMI hebben van: BMI = 75/(1,75) =,5 kg/m (7) Zwaarlijvigheid wordt vaak gedefinieerd als een abnormale of overdreven opstapeling van vet in het vetweefsel. Men is niettemin van mening dat de BMI een ruwe (maar nuttige) maat van zwaarlijvigheid is, vooral omdat hij geen rekening houdt met de verdeling van de vetmassa in het organisme wat eveneens wordt beschouwd als een risicofactor. De BMI laat evenmin toe een onderscheid te maken tussen de vet- en de spiermassa, wat de interpretatie ervan en de vergelijkingen tussen de verschillende bevolkingen bemoeilijkt. Men voegt er dan de indicatie aan toe van de buikomtrek (vooral bij de mannen) en/of de verhouding tussen de heup- en de taille-omtrek (vooral bij de vrouwen). De epidemiologische studies die al meer dan honderd jaar worden gevoerd door Amerikaanse verzekeringsmaatschappijen (namelijk de studies van de Metropolitan Life Insurance Company) tonen een onderling verband aan tussen de graad van zwaarlijvigheid en een hoger sterftecijfer. Classificatie BMI Eraan verbonden morbiditeitsrisico Graad V < 10 Risico op klinische problemen Graad IV 10,0-1,9 Verhoogd risico op andere klinische problemen Graad III 1,0-15,9 Verhoogd risico op andere klinische problemen Graad II 16-16,9 Verhoogd risico op andere klinische problemen Gewichtsinsufficiëntie of Graad I 17,0-18,5 Zwak (maar verhoogd risico op andere klinische problemen) Normaal niveau 18,5-,9 gemiddeld Preobees overgewicht 5,0-9,9 Verhoogd Zwaarlijvigheid 0 Graad I 0,0-,9 Matig Graad II 5,0-9,9 Hoog Graad III 0,0 Zeer hoog Tabel II: classificatie van de volwassenen volgens de BMI (bron: WGO 00) 7 Om te vereenvoudigen, zoals dat gewoonlijk wordt gedaan, zullen we de indexwaarden vermelden zonder telkens te specificeren dat het gaat om kg/m

17 We merken hier op dat de WGO van mening is dat het verband tussen de BMI en het eraan verbonden morbiditeitsrisico zoals het in deze tabel is voorgesteld simplistisch is in de mate waarin dit risico door alle soorten factoren kan worden gewijzigd, namelijk de aard van het voedingsdieet, de etnische groep en de activiteitsgraad. Ze dringt aan op de rol van de verdeling van de vetmassa als één van de bepalende factoren van de risico s. 5.1 Analyse van de BMI in de bestudeerde steekproef: totale BMI We herinneren er hier aan dat de enquête niet de zwaarlijvigheid in de Belgische bevolking wil bestuderen maar de bestaande verhoudingen tussen bepaalde aspecten van de levensstijl in functie van een indicator van overgewicht en zwaarlijvigheid wil onderzoeken. Zoals we reeds hebben vermeld, is de enquête geen strikt epidemiologische studie. Een epidemiologische studie heeft betrekking op ziektes. Worden zwaarlijvigheid of overgewicht vandaag als dusdanig beschouwd? Niet door iedereen. Epidemiologie verwijst over het algemeen naar een inventarisatie van de gevallen en een medische diagnose. De huidige studies met betrekking tot zwaarlijvigheid zijn statistisch en toegespitst op de techniek van de steekproeven ondervraagd door enquêteurs die geen arts zijn. We hebben ons ertoe verplicht de levensstijlen te confronteren met de BMI-indicator die het meest wordt gebruikt ondanks zijn gebreken en beperkingen 8. Het gaat erom pistes te openen om ons toe te laten deze twee aspecten van het gedrag (levensstijl en lichaamsgewicht) met elkaar in verband te brengen en de BMI wordt hier gerelateerd aan een intermediaire variabele 9. De BMI wordt hier berekend op basis van de antwoorden van de ondervraagde personen op vragen 0 en 1 van de vragenlijst. Dat is dus wel degelijk na andere vragen met betrekking tot de levensstijl dat de lengte en het gewicht worden gevraagd. 55,7 7, 8, 7 9 I M C BMI1 :? BMI : BMI : 5-0 BMI :? 0 T o t a a l : overgewicht + obesen 8 Deze index houdt bijvoorbeeld geen rekening met de onderverdeling in spier- en vetmassa. Bovendien houdt hij geen rekening met een typologie van de morfologieën. 9 Een intermediaire variabele is geen fenomeen op zich, maar een concept met als doel een verband te leggen tussen twee of meerdere fenomenen. Hij is verwant met de rol van een functie in de wiskunde, die als rol heeft een logisch verband te leggen

18 Grafiek : waarde van de BMI 10 in het bestudeerde staal De gemiddelde index van de lichaamsmassa berekend op de totale steekproef bedraagt,0 (referentiebevolking: Belgen van 18 tot 55 jaar). De enquête Gezondheid, België (1997) stelde een gemiddelde index voor de Belgische bevolking vast van,7 (Belgen 18 jaar). De steekproef toont dat 7,% van de ondervraagde personen te kampen hebben met overgewicht (8,%) of zwaarlijvigheid (9%). Een vergelijking met andere recent verkregen cijfers door vergelijkbare enquêtes 11 gevoerd in België, geeft resultaten die hier nauw bij aanleunen: Gezondheidsenquête via interview België 001: Gemiddelde BMI in de Belgische bevolking ouder dan 18,9 jaar Overgewicht % Zwaarlijvigheid 1% Tabel III: BMI-waarden in de Gezondheidsenquête via Interview Analyse van de BMI in de bestudeerde bevolking: onderverdelingen volgens verschillende criteria Is de onderverdeling van de verschillende categorieën van de BMI in de bestudeerde bevolking willekeurig of blijken er bepaalde bijzonderheden naargelang de verschillende sociodemografische segmenten? Wij hebben de onderverdeling van de BMI onderzocht volgens geslacht, leeftijd, 5..1 Volgens geslacht en leeftijd Geslacht Gemiddelde BMI Betrouwbaarheidsinterval Min. Max. (95%) Vrouw,1,85 -,78 15,6,56 Man, ,6 17, 0,09 Totaal,0,69 -,6 15,6,56 Leeftijd Gemiddelde BMI Betrouwbaarheidsinterval Min. Max. (95%) 18 tot 19 jaar 1,80 0,79,81 16,51 8,1 0 tot jaar,1 1,7,98 17,51 0,55 5 tot 9 jaar,1,,9 15,78,56 0 tot jaar,6,75,8 17,0,5 5 tot 9 jaar,05,8,8 15,99 7,5 0 tot jaar,8,66 5,09 15,76,1 5 tot 9 jaar 5,5, 6,8 15,6 0,09 50 tot 5 jaar 5,60,6 6,59 17,6 8,7 tussen een domein en een mede-domein. We merken tevens de trend op bij talloze auteurs om sommige intermediaire variabelen te ontpersoonlijken, d.w.z. ze te behandelen alsof het om een fenomeen op zich ging. 10 Voor het vervolg van het verslag gebruiken we de benaming BMI1 voor de waardes < 18,5, BMI voor de waardes tussen 18,5 en,9, BMI tussen 5 en 0 en BMI >0 ; hetzij BMI1: magere personen of personen met een te laag gewicht, BMI personen met een normaal gewicht, BMI personen met overgewicht en BMI zwaarlijvige personen. 11 Door een vergelijkbare bevragingsmethode toe te passen om de lengte en het gewicht te verzamelen : hetzij face-to-face afgeleverde vragenlijsten (bijvoorbeeld: deel mondelinge vragenlijst via interview van de gezondheidsenquête via interview 001) en persoonlijke antwoorden genoteerd door de enquêteur, zonder andere vorm van verificatie

19 Totaal,0,69,6 15,6,56 Tabel IV: BMI-waarden volgens de leeftijd en het geslacht van de personen We merken een constante stijging van de index van Quetelet volgens leeftijd (F. sign. <.001). Tevens zien we een significant gemiddeld verschil (t sign.<.001) tussen mannen (,81) en vrouwen (,1). Dit verschil neemt significant toe met de leeftijd. Oudere mannen worden zwaarder dan vrouwen. G e m i d d e l d e s Mannen Vrouwen tot 19 jaar 0 tot jaar 5 tot 9 jaar 0 tot jaar 5 tot 9 jaar 0 tot jaar 5 tot 9 jaar 50 tot 5 jaar Grafiek : BMI-waarden volgens de leeftijd en het geslacht van de bestudeerde steekproef 5.. Volgens de andere indicatoren De onderzoeken van de BMI volgens een indicator van socio-economisch niveau (equivalent maandinkomen van het huishouden), het opleidingsniveau, de taal (de regio s gecombineerd), het uitoefenen van een beroepsactiviteit en de omvang van het huishouden tonen lichte afwijkingen. Socio-economisch niveau (equivalent inkomen) Gemiddelde BMI Vertrouwensinterval (95%) < 1.50,77,80, ,0,8, en +,7,75 5,0 Socio-cultureel niveau (opleidingsgraad) Lagere school,8 0,95 6,7 Lager secundair,7,78 5,71 Hoger secundair,05,50,60 Hoger (niet-universitair + universitair),66,19,1 Weigert te antwoorden 5,50 0,9 0,61 Weet niet 0,97, 9,5 Beroepsactiviteit Ja,0,8,56 Nee,9,7,10 Taal (Regio) Nederlands,,77,67 Frans,79,0,8 Omvang van het huishouden Eén persoon,70,91,9 Twee,98,,61 Drie,99,,75 Vier,65,00 5,0 Vijf,69,55,8 Zes en meer,,10 6,

20 Tabel V: BMI-waarden volgens verschillende sociodemografische indicatoren Voor wat onze steekproef betreft, zijn de (lichte) verschillen opgetekend naargelang het socio-economisch niveau, het opleidingsniveau, de omvang van het gezin en de taal niet significant (Anova). Enkel het verschil tussen personen met en zonder beroepsactiviteit is significant (t sign.0)