ONTWIKKELING MILITAIR HOSPITAAL ANTWERPEN

Transcriptie

1 KLOOSTER ONTWIKKELING MILITAIR HOSPITAAL ANTWERPEN BOOMGAARDSTRAAT - MARIALEI - LANGE LEEMSTRAAT CONSORTIUM VANHAERENTS WILMA PROJECT DEVELOPMENT BEEL-ACHTERGAEL

2

3 INHOUDSTAFEL A. Informatie en verkoop 4 B. Historiek 6 C. Visie 8 1. Morfologie 2. Masterplan D. Deelproject Poortgebouw Situering 2. Bestaande toestand 3. Associaties en referenties 4. Plannen 5. Klooster voorbouw 7. Kapel 8. Klooster achterbouw 9. Beschermingsbesluiten 10. Rooilijnenplan 11. Huidige toestand 12. Oppervlaktetabel E. Projectteam 29 3

4 E: T: 03/ F: 03/ INFORMATIE VERKOOP

5

6 Naar aanleiding van de politieke en sociale spanningen die het Europa van de jaren veertig van de 19de eeuw kenmerkten, werd in 1847 besloten tot de aanleg van 7 nieuwe vooruitgeschoven forten rond Antwerpen. De toenmalige vesting Antwerpen bestond uit de Spaanse omwalling met de reeds eerder bijgevoegde buitenwerken, de citadel en enkele forten op Linkeroever. Aanslepende discussies omtrent de werkingsmogelijkheden van het leger hypothekeerden echter de realisatie van deze nieuwe forten. In 1851, na de staatsgreep van Napoleon III, werd de dreiging tot annexatie van België door Frankrijk dermate groot dat de uitvoering van de vooruitgeschoven verdedigingslinie rond Antwerpen plots versneld werd. De bestaande Spaanse omwalling werd hierbij niet gesloopt maar extra beschermd door de 7 nieuwe forten, die tussen 1852 en 1853 aangelegd werden op een afstand van 1500 à 3000 meter van de bestaande omwalling. De forten 1,3,4,6 en 7 werden als gebastioneerde vierhoeken van 150 bij 150 meter voorzien, de overige forten hadden een vijfhoekige plattegrond. Fort 4, ook wel het Fort van Berchem genoemd, ligt in het plangebied van het Militair Hospitaal. De 7 forten waren slechts van 1853 tot 1859 operationeel en vormden de voorlopers van de latere Brialmontforten. Inmiddels werd ingezien dat het onmogelijk was om de stad nog langer te beperken binnen de Spaanse omwalling en werd afgezien van de toepassing van militaire erfdienstbaarheden rond de bestaande versterkingen. In het gebied tussen de Spaanse omwalling en de geplande Brialmontgordel werden nieuwe straten aangelegd en woningen opgetrokken. In de omgeving van Fort 4 werden reeds verschillende burgerhuizen gebouwd in de Van Luppenstraat en de Lamorinièrestraat. In 1859 werd gestart met de aanleg van de Brialmontgordel, waarbij somrnige van de forten gedeeltelijk in het nieuwe verdedigingswerk opgenomen werden en enkele andere gesloopt werden. Fort 4 zelf werd sinds 1859 vermoedelijk enkel nog gebruikt als opslagplaats. In 1885 werd het gesloopt, hierbij sporen nalatend in de inmiddels ontstane verkavelingstructuur en het stratenpatroon van de omgeving. In de huidige morfologie van het Militair Hospitaal is nog steeds duidelijk de oorspronkelijke vorm van het fort van Berchem te herkennen. In 1898 werd gestart met de aanleg van het arsenaal en een jaar later werd begonnen met de bouw van het Krijgsgasthuis of Mariagasthuis, het latere Militair Hospitaal. Voor de vanaf 1835 in het Antwerpen gevestigde Zusters van de Orde van Sint Augustinus, die zich voornamelijk ten dienste stelde van de krijgsziekenhuizen, werd kort na 1900 een klooster opgericht. Gedurende de 20ste eeuw werd het Militair Hospitaal verder uitgebouwd. De eerste tekenen van sluiting zijn merkbaar wanneer in de jaren 1980 enkele afdelingenwerden overgeplaatst naar Neder-over- Heembeek. In 1993 werd het Militair Hospitaal, inclusief het klooster, defi nitief gesloten. 6 HISTORIEK

7 MILITAIR DOMEIN 7

8 De herbestemming van de site kadert binnen een ontwikkelingstraject opgestart door de Stad Antwerpen en AG Vespa. Het consortium van de ontwikkelaars Vanhaerents - Wilma Project Development en de architecten Beel&Achtergael Architecten, Huiswerk Architecten bvba, 360 Architecten, uaps en Michel Desvigne Paysagistes werd gekozen als private partner. Dit werd bekrachtigd in het contract met de Stad Antwerpen en AG VESPA op 7 juli Project Het masterplan voor de herbestemming van het Militair Hospitaal en het Arsenaal werd in zijn geheel opgenomen in het contract met de stad Antwerpen en AG VESPA en belicht het (voor)ontwerp voor de site op de verschillende schaalniveau s. Het masterplan behandelt de visie en concepten en de gefaseerde realisatie van het project. Het geeft een concreet beeld van de invulling van het Militair Hospitaal als woonomgeving. Het is het resultaat van overleg met verschillende instanties via voorafgaande consultatierondes en advies van de kwalititeitskamer. Dit masterplan werd bekrachtigd door de gemeenteraad en fungeert als onderlegger voor de verdere uitwerking van het project in het algemeen en in het bijzonder de aanvraag tot de stedenbouwkundige vergunningen. Enclave De randen van de site van het MHA -de footprint van een oud fort- vormen een specifi eke curve die een plek uit het omliggende stedelijke weefsel snijdt. De inplanting van het 19de eeuwse hospitaal volgt een eigen orthogonaliteit die geen verband legt met het omliggende stratenpatroon. Die twee karakteristieken maken van de site een echte enclave. Het masterplan wil dit enclavekarakter als stedelijke typologie scherp stellen. Hospitaal en arsenaal Binnen de enclave tekenen zich twee delen af. De hospitaalzone : gedomineerd door sterk geritmeerde massieve bakstenen paviljoenen verbonden door gangen en in het westen afgezoomd door diepe tuinen met hoge bomen. De arsenaalzone : straks een kale vlakte waar grote magazijnen stonden. De rand van de enclave is een rafelige compositie van tuinmuren en wachtgevels. 8 VISIE

9 MORFOLOGIE 1. te slopen gebouwen versus monumenten en groen 2. Westzone: compacte footprint 3. Oostzone: monolieten 4. Evaluatie fortmuur 5. Randbebouwing 6. Orthogonaliteit in totale masterplan 9

10 Nieuwe gebouwen De nieuwe ingrepen moeten op schaal zijn van de bestaande context. Het moeten sterke, karakteristieke entiteiten zijn met ruimte eromheen. Dat kan op twee manieren: inzetten op de grotere schaal en gebouwen ontwerpen voorzien van een grote footprint of inzetten op repetitie van identieke volumes (naar analogie met de paviljoenen). In beide gevallen worden de lange perspectieven die het gebied kenmerken, gevrijwaard. In de westzone waar een kleine footprint is aangewezen (door het groene karakter), wordt een entiteit van drie compacte appartementsgebouwen ingeplant. Als repetitief geheel refereert het naar de geklasseerde paviljoenen. In de oostelijke zone bestaat de nieuwe bebouwing uit grote monoliete blokken, samengesteld uit grondgebonden woningen of appartementen. De nieuwe gehelen in oost en west zijn ingeplant volgens de orthogonaliteit van de bestaande paviljoenen om het enclavekarakter te versterken. Alle overige bebouwing situeert zich op de randen. Tegen de wachtgevels wordt gebouwd en de karakteristieke tuinmuren blijven bewaard. De orthogonaliteit wordt hier niet gevolgd. Langs de randen wordt het karakter van de wal van het fort opgezocht. De randen zijn geknikt en gevarieerd. Alle open ruimte situeert zich in het spanningsveld tussen orthogonale monolieten en geplooide randen. Publieke tuin De enclave wordt een publieke tuin waarvan bewoners en omwonenden op hetzelfde niveau gebruik kunnen maken. Het blijft een unieke plek, een oneigenlijk stuk stedelijk weefsel. De site van het militair hospitaal bindt nu de omliggende wijken in plaats van ze te scheiden. 10 VISIE

11 MASTERPLAN 11

12 HET KLOOSTERCOMPLEX IS ONGETWIJFELD HET BEST BEWAARDE GEHEIM OP DE VOORMALIGE SITE VAN HET MILITAIR HOSPITAAL. OPGESPANNEN TUSSEN DE VERHARDE ZONE LANGS DE MARIALEI, DE WINTERGANG EN DE PARKZONE IN HET NOORDWESTEN, VORMT HET KLOOSTER EEN ENCLAVE BINNEN DE ENCLAVE, EEN OASE VAN RUST BINNEN HET BOUWBLOK. HET COMPLEX BESTAAT UIT 3 APARTE GEBOUWEN DIE EEN ZELFSTANDIGE ENTITEIT VORMEN BINNEN DE MONUMENTENZONE. DE VOORBOUW, HET ADRES VAN HET KLOOSTER, STAAT NAAST DE GENERALE STAF EN VORMT MEE HET BEELD VAN HET GROEN KWARTIER NAAR DE STAD TOE. DEZE VOORBOUW BESTAAT UIT TWEE BOUWLAGEN EN WORDT GEKENMERKT DOOR EEN MONUMENTALE GEVEL ZUIDGEVEL. DE KAPEL LIGT CENTRAAL IN HET KLOOSTER EN WORDT OMGEVEN DOOR EEN TUIN, DE MONUMENTALE BINNENRUIMTE MET BRANDGLAS MAAKT DIT DEEL HEEL SPECIFIEK. DE ACHTERBOUW WAS HET EIGENLIJKE VERBLIJF VAN DE ZUSTERS. DE KAMERS MET GANGSTRUCTUUR EN DE KLOOSTERTUIN ZIJN DE BEELDBEPALENDE ELEMENTEN. VIA DE KLOOSTERTUIN IS ER EEN RECHTSTREEKSTE TOEGANG TOT HET PARK IN DE WESTZONE VAN HET GROEN KWARTIER. 12 DEELPROJECT KLOOSTER

13 SITUERING 13

14 VISIE HET KLOOSTER KAN ALS VOLLEDIGE ENTITEIT BLIJVEN WERKEN IN DIT SCENARIO KAN EEN MIDDELGROOT PROGRAMMA IN HET KLOOSTER WORDEN ONDERGEBRACHT. VIA DE KLOOSTERTUIN EN DE MARIALEI WORDT DE VOLLEDIGE ENTITEIT DAN ONSLOTEN. DE TUINEN MEANDEREN DOOR HET PROGRAMMA EN ZIJN STERK VERWEVEN MET DE BELEVING VAN DE BINNENRUIMTES. HET KLOOSTER KAN IN ZELFSTANDIGE DELEN WORDEN OPGESPLITST AANGEZIEN DE 3 DELEN VAN HET KLOOSTER ELK EEN APARTE TOEGANG KUNNEN KRIJGEN - DE VOORBOUW HEEFT ZIJN BESTAANDE VOORDEUR VIA DE MARIALEI, DE KAPEL KAN ONTSLOTEN WORDEN VIA DE WINTERGANG EN DE ACHTERBOUW HEEFT ZIJN KWALITATIEVE TOEGANG VIA DE KLOOSTERTUIN - IS HET MOGELIJK OM VOOR IEDER DEEL APART EEN INVULLING TE BEDENKEN. EEN DEEL KAN WONINGEN BEVATTEN, EEN ANDER DEEL KAN GECOMBINEERD MET DE KAPEL EEN HOTEL OF MEER PUBLIEKE FUNCTIE BEVATTEN. DE ASSOCIATIES EN REFERENTIEBEELDEN IN HET VOLGENDE HOOFDSTUK GEVEN AAN WELKE FUNCTIES IN HET KLOOSTER KUNNEN HUIZEN EN HOE DE TUINEN EEN BETEKENIS KUNNEN KRIJGEN BIJ EEN EIGENTIJDS PROGRAMMA. STEDENBOUWKUNDIGE CONTEXT VOOR DE MONUMENTENZONE IN HET GROEN KWARTIER WERD REEDS EEN ROOILIJNENPLAN EN EEN AANVRAAG OPENBAAR DOMEIN INGEDIEND. AANGEZIEN HET KLOOSTER EEN BESCHERMD MONUMENT IS, WORDT ER GEEN VOLUMEUITBREIDING GEPLAND. 14 DEELPROJECT KLOOSTER

15 BESTAAND VOLUME 15

16 16 ASSOCIATIES

17 ASSOCIATIES 17

18 18 KELDERVERDIEPING

19 MAAIVELD Marialei wintergang VOORBOUW KAPEL ACHTERBOUW EN KLOOSTERTUIN 19

20 20 EERSTE VERDIEPING

21 TWEEDE VERDIEPING 21

22 22 DAKVERDIEPING

23 KLOOSTER VOORBOUW 23

24 24 KAPEL

25 KLOOSTER ACHTERBOUW 25

26 AANGEZIEN HET KLOOSTER DEEL UITMAAKT VAN DE BESCHERMDE MONUMENTENZONE VAN HET MILITAIR HOSPITAAL (GROEN KWARTIER) IS HET NOODZAKELIJK DAT IEDER MOGELIJK TOEKOMSTSCENARIO BESPROKEN WORDT MET DE DIENST MONUMENTEN VAN DE STAD ANTWERPEN. HUN ADVIES IS VAN BELANG OM EEN BOUWAANVRAAG VOOR HET KLOOSTER TE KUNNEN BEKOMEN. HIERONDER WORDT EEN UITTREKSEL EN EEN DEEL HISTORIEK VAN HET BESCHERMINGSBESLUIT WEERGEGEVEN. DIT GEEFT AAN WAT DE MOTIVATIE VOOR DE BESCHERMING IS. DE BIJGEVOEGDE BESCHRIJVING VAN HET POORTGEBOUW GEEFT OOK AAN WELKE ARCHITECTURALE ELEMENTEN VOOR MONUMENTENZORG VAN BELANG ZIJN.... EEN PROCEDURE TOT BESCHERMING VAN EEN DEEL VAN DE SITE WERD DOOR DE BEVOEGDE VLAAMSE ADMINISTRATIE IN HET VOORJAAR VAN 2003 OPGESTART. IN OKTOBER 2003 WERD BEKENDGEMAAKT WELK DEEL VAN DE SITE BESCHERMD WERD EN STARTTE HET OPENBAAR ONDERZOEK. DE STAD ANTWERPEN VERZOCHT HIERBIJ DE VLAAMSE ADMINISTRATIE OM DE BESCHERMING TE VERSOEPELEN MET ALS DOEL VOLDOENDE MOGELIJKHEDEN VOOR DE HERONTWIKKELING VAN DE SITE TE VRIJWAREN. IN JUNI 2004 WERD HET CENTRALE DEEL VAN HET MILITAIR HOSPITAAL OFFICIEEL BESCHERMD ALS MONUMENT. HET POORTGEBOUW AAN DE LANGE LEEMSTRAAT WERD OOK BESCHERMD, MAAR VALT BUITEN DEZE CENTRALE MONUMENTENZONE. DE VLAAMSE ADMINISTRATIE VERZEKERDE HET BESTUUR VAN DE STAD ANTWERPEN DAT DEZE BESCHERMING GEEN BELEMMERING VOOR DE TOEKOMSTIGE ONTWIKKELING VAN DE SITE ZAL VORMEN INDIEN ER EEN GOED ONTWIKKELINGSVOORSTEL UITGETEKEND WORDT. HET KLOOSTER VAN DE HOSPITAAL ZUSTERS AUGUSTINESSEN, SINDS 1835 IN ANTWERPEN GEVESTIGD EN SINDS 1912 IN HET MILITAIR HOSPITAAL, IS ONLOSMAKELIJK VERBONDEN MET HET MILITAIR HOSPITAAL. HET KLOOSTER IS EEN L-VORMIG, ECLECTISCH OPGEVAT GEBOUWENCOMPLEX ROND EEN BINNENKOER MET LOURDESGROT. HET BESTAAT UIT EEN NABIJ DE INKOM GELEGEN VOORHUIS, EEN AANSLUITENDE HAAKS OP DE STRAAT INGEBRACHTE KAPEL EN EEEN EVENWIJDIGE KLOOSTERVLEUGEL DIE RECHTSTREEKS IN VERBINDING STAAT MET HET GANGENSYSTEEM TUSSEN DE ZIEKENHUISPAVILJOENEN. HET VOORHUIS OMVAT TWEE BOUWLAGEN ONDER EEN MANSARDEDAK MET DAKKAPELLEN. DE EENBEUKIGE KAPEL WORDT GEKENMERKT DOOR EEN RECHTHOEKIG GRONDPLAN EN OMVAT ENE SCHIP VAN ZES TRAVEEËN ONDER LEIEN ZADELDAK EN EEN LAGERE KOORAPSIS MET AANSLUITENDE SACRISTIE ONDER PLAT DAK. DE BINNENINRICHTING IS IN EEN SOBERE CLASSICISTISCHE STIJL, HET MEUBLILAIR IS NIET MEER AANWEZIG. DE 9 BRANDSCHILDERDE GLASRAMEN DAARENTEGEN BLEVEN INTACT BEWAARD. DE LICHT TRAPEZIUMVORMIG KLOOSTERVLEUGEL IS OPGETROKKEN UIT BAKSTEEN EN BESTAAT UIT DRIE BOUWLAGEN ONDER EEN ZADELDAK BESCHERMINGSBESLUITEN

27 ROOILIJNENPLAN 27

28 zicht vanop generale staf, toegang tot de wintergang op de voorgrond tuinzijde kapel, zicht richting generale staf klooster achterbouw zone tussen kapel en wintergang tuin kapel, zicht op achterbouw tuin kapel, zicht op voorbouw kloostertuin, zicht richting toegangsboog en park 28 HUIDIGE TOESTAND

29 OPPERVLAKTETABEL KLOOSTER VOORBOUW KAPEL MAAIVELD RUIMTE 1 MAAIVELD 27,5M² RUIMTE 2 38M² TRAPHAL 56M² RUIMTE 3 35M² RUIMTE 4 19M² PORTAAL 23M² SACRISTIE 36M² KAPEL 125M² GANG 96M² KLOOSTER ACHTERBOUW KELDER TOTAAL 337M² EERSTE VERDIEPING RUIMTE 1 27,5M² RUIMTE 2 38M² TRAPHAL 56M² RUIMTE 3 35M² RUIMTE 4 19M² EERSTE VERDIEPING BALKON 23M² DAKRUIMTE RUIMTE 1 27,5M² RUIMTE 2 38M² TRAPHAL 56M² RUIMTE 3 35M² RUIMTE 4 19M² TOTAAL: 526M² TOTAAL: 303M² TOTAAL: 1685M² TUINEN MAAIVELD BERGING 6,8M² INKOM 15M² RUIMTE 1 20M² RUIMTE 2 60M² GANG + TRAPHAL 65M² RUIMTE 3 45M² RUIMTE 4 34M² RUIMTE 5 20M² RUIMTE 6 40M² RUIMTE 7 29M² EERSTE EN TWEEDE VERDIEPING BERGING 6,8M² INKOM 15M² RUIMTE 1,2,3,4 20M² GANG + TRAPHAL 62M² RUIMTE 5 32M² RUIMTE 6 34M² RUIMTE 5 20M² RUIMTE 7 13M² RUIMTE 8,9,10 20M² RUIMTE 11 16M² DAKRUIMTE RUIMTE 1 83M² RUIMTE 2 140M² TRAPHAL 30M² RUIMTE 3 34M² RUIMTE 4 44M² TOTAAL: 820M² TUIN KAPEL 253M² PATIO KAPEL 22M² TUIN ACHTER 504M² TUINBERGING 41M²

30 Ontwikkeling Ontwerp en studie NV Militair Hospitaal Beel - Achtergael Architecten Vanhaerents NV architecten BVBA Wilma Project Development NV Huiswerk - architecten BVBA uaps Michel Desvigne Paysagistes DPLG 30 PROJECTTEAM