Het Nederlands Observatorium van Wetenschap en Technologie

Transcriptie

1

2 Het Nederlands Observatorium van Wetenschap en Technologie Wetenschaps- en Technologie-Indicatoren 2000 Een gezamenlijke publicatie van: Dr. R.J.W. Tijssen en drs. Th. N. van Leeuwen (CWTS) Centrum voor Wetenschaps- en Technologie-Studies (CWTS) Universiteit Leiden Drs. H. Hollanders en Prof. dr. B. Verspagen Maastricht Economic Research Institute on Innovation and Technology (MERIT) Universiteit Maastricht in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

3

4 Inhoud Voorwoord v Overwegingen vanuit het perspectief van het wetenschapsbeleid van OCenW vi Samenvatting x 1 Inleiding Rol van kennis in de Nederlandse samenleving Belang van het Nederlandse onderzoekssysteem Prestatiemetingen van wetenschappelijk onderzoek en technische ontwikkeling Wetenschaps- en technologie-indicatoren 3 2 R&D-infrastructuur Internationale trends in R&D-uitgaven Financiering van R&D in internationaal perspectief Nederlands kennissysteem: uitvoering en financiering van R&D Financieringsbronnen van R&D Uitvoerders van Nederlandse R&D Internationale onderzoeksfinanciering en -deelname: de Europese kaderprogramma s Conclusies 37 3 Nederland aan het front van de internationale wetenschap Onderzoekspublicaties in internationale wetenschappelijke tijdschriften Wetenschappelijke productie en productiviteit Wetenschappelijke impact en internationale zichtbaarheid Output en impactverschillen tussen de wetenschappelijke disciplines Uitvoerende instellingen van Nederlands onderzoek Nederlands toponderzoek 57 4 Wetenschappelijke samenwerking en onderzoeksnetwerken Wetenschappelijke samenwerking: nood en deugd De wetenschappelijke partnerlanden van Nederland Europeanisering van Nederlands wetenschappelijk onderzoek Het Nederlandse onderzoeksnetwerk 69 5 Hoe belangrijk is Nederlandse wetenschap voor technologische ontwikkeling? Algemene inleiding Wetenschappelijke output van het Nederlandse bedrijfsleven Wetenschappelijk onderzoek als kennisbron voor technische uitvindingen en technologische innovaties: enquête onder Nederlandse uitvinders R&D-klimaat van Nederlandse uitvinders Octrooicitaties naar Nederlandse wetenschappelijke publicaties 78 iii

5 6 Technologische output Octrooien als indicator van technische vernieuwing Output-analyse van octrooien Octrooi-output en productiviteit Octrooi-specialisatie in industriële sectoren Octrooi-indicatoren met betrekking tot kennis-netwerken 91 Afkortingen 94 Methodologische bijlage Bibliografische informatiebronnen Citatie-analyse Officiële OESO-definitie voor R&D 104 iv

6 Voorwoord Dit Wetenschaps en Technologie Indicatoren rapport is alweer de vierde in een reeks twee-jaarlijkse rapporten die gezamenlijk worden uitgebracht door CWTS en MERIT onder de vlag van het Nederlands Observatorium van Wetenschap en Technologie (NOWT). In tegenstelling tot de eerdere uitgaven verschijnt deze editie in de rapportenreeks van NOWT s opdrachtgever, de Directie Onderzoek en Wetenschapsbeleid van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, waarmee het NOWT een nieuwe weg inslaat als een nationaal waarnemingscentrum en dataleverancier met betrekking tot algemene ontwikkelingen in het Nederlandse onderzoekssysteem. NOWT baseert haar kwantitatieve studies en analyses op cijfermateriaal ontleend aan externe bronnen en data afkomstig uit CWTS en MERIT gegevensbestanden. De complementariteit en samenwerking tussen CWTS en MERIT in het kader van het NOWT komt ook tot uitdrukking in de verdeling van de bijdragen over de diverse hoofdstukken van dit rapport. De beide partners zijn verantwoordelijk voor de Samenvatting alsmede voor hoofdstuk 6. Hoofdstukken 1, 3, 4 en 5 zijn afkomstig van CWTS, terwijl Hoofdstuk 2 geheel op het conto komt van MERIT. Beide instellingen delen de eindverantwoordelijk voor het gehele tekst, met uitzondering van de beleidsmatige overwegingen die voor rekening komen van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. In de totstandkoming van dit rapport is door de auteurs dankbaar gebruik gemaakt van vele constructieve bijdragen en nuttig commentaar van anderen. Onze dank gaat in de eerste plaats uit naar Drs. J.C.G. van Steen en Drs. E.A.A.M. Broesterhuizen (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen) voor hun begeleiding van dit project. Daarnaast zijn we alle leden van de begeleidingscommissie zeer erkentelijk voor hun deskundig en inspirerende commentaar en alle overige bijdragen in de totstandkoming van dit rapport: Mw. Drs. J.A. van den Bandt-Stel (VNO-NCW) Dr. C.L. Ekkers (TNO) Drs. P. Fenger (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen) Dr. Ir. K.M.H. Maessen (NWO) Drs. B. Minne (Centraal Planbureau) Mw. Dr. A. Vollering (KNAW) Drs. D. de Vries (VSNU) Daarnaast bedanken we onze collega s voor hun ondersteuning en bijdragen: Martijn Visser (CWTS), Jaap Frankfort (CWTS) en Bert van der Wurff (CWTS). CWTS/MERIT, Leiden/Maastricht December 2000 v

7 Overwegingen vanuit het perspectief van het Wetenschapsbeleid van OCenW Dit vierde rapport van het NOWT, opgesteld in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, biedt de lezer een grote hoeveelheid kwantitatieve informatie over het Nederlandse wetenschaps- en technologiesysteem. Het rapport geeft een breed overzicht van de (internationale positie van de Nederlandse) R&Dinfrastructuur, van de wetenschappelijke productie en invloed ervan, van wetenschappelijke netwerken en van het belang van wetenschap voor technologische ontwikkelingen. Overigens bevat het rapport zeker niet alle informatie die over wetenschap en technologie beschikbaar is. Andere informatie is o.a. te vinden in de publicatie "Kennis en economie" van het CBS, de universitaire onderzoekvisitaties en specifieke onderzoeksrapporten. Het rapport biedt de lezer de mogelijkheid om vanuit zijn of haar eigen positie en referentiekader gebruik te maken van de informatie en op basis daarvan constateringen te doen en conclusies te trekken. Mijn referentiekader hiervoor is het Wetenschapsbudget Daarin beschrijf ik mijn verantwoordelijkheid als volgt: "de minister is er verantwoordelijk voor dat het onderzoekbestel als geheel goed en doelmatig functioneert: de omvang, de kwaliteit en het vernieuwend vermogen van het onderzoek moeten op peil zijn, de middelen moeten effectief en efficiënt worden ingezet". productie en de invloed daarvan. De productiviteit van het Nederlandse onderzoek is hoger dan in vele andere landen: het aantal wetenschappelijke publicaties per onderzoeker ligt ruim boven het Europese gemiddelde. Het NOWT-rapport bevestigt het beeld dat andere bronnen geven, zoals het Europees indicatorenrapport uit 1997 of artikelen in Science, namelijk dat het Nederlandse wetenschappelijke onderzoek zich over de gehele breedte kan meten met onderzoeksprestaties elders in de wereld. Het NOWT-rapport werkt dit verder uit met behulp van kwantitatieve gegevens. Dat beeld sluit goed aan bij bijvoorbeeld de kwalitatieve resultaten van de onderzoekvisitaties van de universiteiten. Het NOWT-rapport laat zien dat Nederland tot de tien belangrijkste naties in de wetenschap behoort en in verschillende disciplines deel uitmaakt van de wereldtop. Het onderzoeksvolume in de publieke sector in Nederland 1, die bestaat uit de sector hoger onderwijs en (semi-)publieke instituten die onderzoek uitvoeren, is internationaal gezien relatief groot, maar neemt bij de sector hoger onderwijs af. Bij het overige deel van de publieke sector neemt het onderzoeksvolume daarentegen toe. Binnen de sector hoger onderwijs loopt het onderzoeksvolume in de 1 ste geldstroom vanaf 1994 in absolute cijfers terug. De stijging van het volume van de 2 de en 3 de geldstroom compenseert deze daling. Hieronder vat ik een aantal resultaten van het rapport, die ik vanuit mijn rol van bijzonder belang acht, samen en geef er enkele overwegingen bij. De positie van het publieke onderzoeksbestel Het Nederlandse onderzoek heeft internationaal gezien een goede positie, bezien vanuit de omvang van de wetenschappelijke Het Nederlandse publieke onderzoeksbestel heeft internationaal gezien nog steeds een sterke positie, al is de huidige positie vooral het resultaat van activiteiten die in de eerste helft van de jaren negentig zijn uitgevoerd. Het biedt geen garantie voor de toekomst. Omdat de omvang, diversiteit en kwaliteit van het zittende en toekomstig onderzoekspersoneel vooral bepalend zijn voor de potentiële effectiviteit van kennisproductie en 1 De meest recente CBS-cijfers hierover hebben betrekking op de onderzoekuitgaven voor het jaar vi

8 kennisinteractie, liggen bedreigingen op de loer. Het recente rapport van mw. van Vucht Tijssen met aanbevelingen voor het wetenschapspersoneelsbeleid 2 bevat een CPB-analyse over de arbeidsmarkt voor wetenschappelijk onderzoekers. Daaruit blijkt dat er de komende jaren sprake zal zijn van dalende aantallen universitaire onderzoekers, uitstroom van jonge onderzoekers met (te) weinig carrièreperspectieven op de korte termijn in Nederland, en vergrijzing van het wetenschappelijk personeel. Dit bij elkaar leidt - bij onveranderde ontwikkelingen - tot dreigende tekorten aan wetenschappelijk personeel in de hogere rangen op de middellange termijn en een substantiële aantasting van de onderzoekscapaciteit bij de Nederlandse universiteiten. Om de verworven positie vast te houden, zijn blijvende inspanningen nodig van alle betrokkenen, niet alleen van de overheid, maar ook van de kennisinstellingen. Sinds 1998 ontwikkelt de overheid een nieuw beleid, gericht op zowel persoonsgerichte als thematische investeringen. Een voorbeeld van persoonsgerichte investeringen is de Vernieuwingsimpuls van de ministeries van OCenW en LNV aan de ene kant en NWO en de universiteiten aan de andere kant. De Vernieuwingsimpuls is gericht op het stimuleren van de instroom van nieuwe jonge onderzoekers die vernieuwend onderzoek uitvoeren. Hiermee is een budget gemoeid dat de komende jaren zal uitgroeien tot 157 miljoen gulden per jaar. Voorbeelden van thematische investeringen zijn de ICES/KIS-gelden, de impuls van het ministerie van EZ voor vraaggestuurd en innovatiegericht fundamenteel-strategisch onderzoek en specifieke overheidsinvesteringen gericht op het verder tot ontwikkeling brengen van gebieden als genomics en informatie- en communicatietechnologie. De omvang, de kwaliteit en het vernieuwend vermogen van het onderzoek in deze gebieden zullen echter pas over enkele jaren zichtbaar worden. De positie van de private sector De onderzoeksuitgaven van de meeste grote kennisintensieve en multinationale ondernemingen in Nederland lopen aardig in de pas met die van de buitenlandse concurrentie. De rest van het Nederlandse bedrijfsleven investeert naar internationale maatstaven echter nog steeds relatief weinig in onderzoek, ook als rekening wordt gehouden met verschillen in sectorstructuur 3. Nederland kent een relatief hoge R&D-activiteit in de sectoren chemie, elektrische machines, aardolie en voedingsmiddelen. Op het vlak van technologische ontwikkelingen heeft Nederland na Zwitserland het hoogste aantal octrooien per onderzoeker in de private sector. Nederland octrooieert relatief veel in twee sectoren, namelijk elektronica (de R&Dactiviteiten van Philips) en voedingsmiddelen, en relatief weinig in technologische sectoren als computers en kantoormachines, vliegtuigbouw, automobielindustrie, overig transport en instrumenten. Ondanks een opleving in de R&D-uitgaven van bedrijven in de jaren negentig dreigt de situatie van de R&D-investeringen in de private sector een knelpunt te worden voor het Nederlandse industriële vernieuwingsvermogen. De veranderingen in het karakter van de onderzoeksinspanningen van bedrijven versterken dit. Vanaf 1986 neemt het aandeel van de investeringen van bedrijven in risicovol fundamenteel onderzoek af, hetgeen is af te lezen uit CBS-cijfers hierover 4. Eén van de oorzaken hiervoor is dat de kortere tijdshorizon voor onderzoeksprojecten in de private sector, vanwege de snelle ontwikkelingen op de markt. Dit heeft gevolgen voor de positie van het universitaire onderzoek, omdat dit leidt tot de verwachting dat universiteiten meer investeren in fundamenteel onderzoek op die gebieden die van belang zijn voor de private sector. Daarnaast ervaren de 2 B.E. van Vucht Tijssen, Talent voor de Toekomst, Toekomst voor Talent, Plan van aanpak voor het wetenschapspersoneelsbeleid, Utrecht, H. Hollanders en B. Verspagen, De invloed van de sectorstructuur op de R&D-uitgaven van en het aantal toegekende patenten aan het Nederlandse bedrijfsleven, onderzoek van MERIT in opdracht van het Ministerie van EZ, Maastricht, De bron hiervoor zijn de jaarlijkse CBS-publicaties Speur- en ontwikkelingswerk in Nederland (tot 1996) en vanaf 1996 Kennis en economie. vii

9 universiteiten ook een druk om zich sterker te richten op toepassingsgericht onderzoek voor bedrijven en andere maatschappelijke partijen. Deze ontwikkelingen versterken elkaar en kunnen negatieve gevolgen hebben voor de levensvatbaarheid en wetenschappelijke kwaliteit van het fundamentele universitaire onderzoek op de lange termijn. De universiteiten zijn meer dan ooit dé partij binnen de onderzoeksinfrastructuur waar de uitvoering van het lange termijn fundamenteel onderzoek in Nederland moet plaatsvinden. Zo n hoogwaardige infrastructuur is van belang, wil Nederland ook in de toekomst in staat blijven om snel en effectief in te spelen op mondiale wetenschappelijke ontwikkelingen en externe kennisbehoeften. onderzoekers uit EU-landen ten koste van de samenwerking met onderzoekers uit de VS, een logisch gevolg van de toenemende EU-financiering. Het vorige NOWT-rapport liet al zien dat internationale co-publicaties een hogere gebruikswaarde en zichtbaarheid hebben (in termen van citatiescores) dan publicaties zonder samenwerking of alleen nationale samenwerking. Betrokken partijen bij onderzoek, in Nederland en buiten Nederland, hebben steeds meer contacten en raken steeds meer met elkaar vervlochten. Binnen de mondiale trend is er ook sprake van een sterke Europeanisering, wat goed aansluit bij de ontwikkelingen rondom een Europese Onderzoekruimte. Nationale en internationale vervlechting en netwerkvorming Het NOWT-rapport toont dat het aandeel privaat gefinancierd onderzoek bij universiteiten en (semi-)publieke instellingen één van de hoogste is vergeleken met andere landen. Dit geldt vooral voor niet-universitaire instellingen als TNO en de GTI s. Daarnaast stijgt de laatste jaren het aandeel Nederlandse publiek-private co-publicaties weer. De twee netwerkkaarten in het NOWT-rapport, gebaseerd op co-publicaties enerzijds en octrooicitaties anderzijds, laten zien dat er in Nederland hechte netwerken bestaan van publieke en private instellingen. Op het internationale vlak constateert het NOWT-rapport een sterke toename in het aandeel van de financiering van Nederlandse R&D door buitenlandse bedrijven en de EU. Het aandeel van Nederland in de eerste aanbestedingen van het 5 de Kaderprogramma is relatief hoog in vergelijking met de Nederlandse bijdrage aan de EU, terwijl dat aandeel bij het vorige (4 de ) Kaderprogramma nagenoeg gelijk was. Samenwerking tussen onderzoekers vindt ook steeds meer in internationaal verband plaats. Het NOWT-rapport constateert een toename van het aantal wetenschappelijke publicaties in internationale tijdschriften, waarin Nederlandse onderzoekers samen met buitenlandse onderzoekers publiceren. Dit gebeurt in toenemende mate met De doorwerking van wetenschap naar technologie en innovatie Het NOWT-rapport geeft aan dat het Nederlandse onderzoeksbestel op hoofdlijnen redelijk goed is ingebed in het nationale innovatiesysteem. Het Nederlandse universitaire onderzoek is ook goed vertegenwoordigd in wetenschappelijke disciplines die als kennisbron fungeren voor belangrijke Nederlandse industriële sectoren. Bovendien nemen publiek-private wetenschappelijke samenwerkingsrelaties toe en steunt een deel van de Nederlandse geoctrooieerde vindingen op Nederlands onderzoek in de publieke sector. Ook financieren Nederlandse bedrijven in toenemende mate onderzoek van Nederlandse (semi-)publieke kennisinstellingen. Nederlands wetenschappelijk onderzoek vindt ook op internationaal niveau duidelijk zijn weg naar economische toepassingen: het aantal citaties van in de Verenigde Staten verleende octrooien naar Nederlandse onderzoekspublicaties is sterk toegenomen. Er zijn echter ook gegevens waaruit blijkt dat innovatieve bedrijven publieke kennisinstellingen relatief weinig gebruiken als informatiebron 5. Aanvullende analyses van de Universiteit van Amsterdam 6 laten zien dat slechts 15% van de innoverende bedrijven in Nederland een kennisrelatie heeft met een publieke instelling. Uit deze analyses blijkt tevens dat innoverende bedrijven 5 CBS, Kennis en Economie 1998, Voorburg/Heerlen, A.P.Poot en E. Brouwer, Samen Innoveren, een onderzoek naar publiek-private en private kennisrelaties in Nederland, Den Haag, viii

10 met een kennisrelatie een significant hogere bruto toegevoegde waarde per werknemer hebben dan innoverende bedrijven zonder kennisrelatie. In toenemende mate groeit het besef dat een belangrijk deel van de concurrentiekracht van Nederland ligt in technologische ontwikkeling en toepassing van geavanceerde kennis via innovatieve producten en diensten op basis van hoogwaardige infrastructurele voorzieningen en continue vernieuwing. De activiteiten van veel bedrijven zijn mede gestoeld op nieuwe wetenschappelijke inzichten en technieken. Ze zijn deels te zien als spin-off van de wetenschappelijke infrastructuur. Om de internationale concurrentiekracht van Nederland op peil te houden, zijn stevige investeringen nodig in alle facetten van de zogeheten "kenniseconomie", waaronder het publieke onderzoeksbestel. Die zijn van evident belang voor een goed fysiek vestigingsklimaat en voor een sterke concurrentiepositie van Nederland in zowel industriële sectoren als commerciële dienstverlening. Tot slot Het belang van de factor kennis in onze samenleving wordt breed erkend en heeft geleid tot een trendbreuk in het niveau van de publieke investeringen in wetenschappelijk onderzoek. Nationale investeringen in wetenschappelijk onderzoek worden niet langer gezien als luxe uitgaven, maar als noodzakelijke uitgaven ter versterking van de nationale kennisinfrastructuur. Zulke uitgaven dienen niet alleen om nieuwe wetenschappelijke en technische kennis te verwerven, maar ook om elders ontwikkelde kennis en vaardigheden tijdig te kunnen absorberen en benutten. Daarom heeft het Kabinet in 2000 besloten tot meer lange termijn investeringen in de vernieuwing van fundamenteel wetenschappelijk onderzoek. Onderwijs- en onderzoeksactiviteiten zorgen voor voldoende hoog opgeleid menselijk kapitaal en creëren een positieve kennisbalans ten behoeve van mogelijke kennistoepassingen op de langere termijn. Deze activiteiten hebben bovendien een eigen intrinsieke waarde: elk beschaafd land heeft een wetenschappelijke kennisinfrastructuur nodig die goed functioneert. Fundamenteel onderzoek heeft op de korte termijn weliswaar geen directe economische opbrengsten of voorspelbare baten, maar rendeert op langere termijn aanzienlijk, zoals onder meer blijkt uit een SPRU-rapport van De extra investeringen van het Kabinet in kennisvermeerdering kan leiden tot tal van positieve gevolgen op lange termijn voor onze samenleving, variërend van een adequate basis voor noodzakelijk toegepast onderzoek binnen bedrijven tot een beter publiek imago voor wetenschap en wetenschappelijke kennis, en adequaat opgeleide mensen. Vanuit het perspectief van de opkomende "kenniseconomie" geeft het NOWT-rapport 2000 vooral inzicht in de wetenschappelijke basis en is in dat opzicht min of meer complementair aan het CBSrapport "Kennis en economie" dat zich op technologie en innovatie richt. Beide rapporten geven samen een overzicht van de rol die kenniscreatie, kennisoverdracht en kennisexploitatie spelen binnen een economisch raamwerk. Dit kader vertegenwoordigt slechts een deel van de maatschappelijke vraag naar wetenschappelijke en technische kennis, en de beoordeling van de gebruikswaarde van die kennis. De vraag naar betrouwbare en vergelijkbare informatie over het wetenschaps- en technologiesysteem vergt meer aandacht voor het verzamelen van de juiste informatie als antwoord op de urgente vragen. Ook overheidsbrede ontwikkelingen zoals VBTB ("Van Beleidsbegroting tot Beleidsverantwoording") waarin het accent ligt op het transparanter maken van beleidsactiviteiten en de resultaten ervan, en de recente activiteiten op het gebied van R&Dbenchmarking van de Europese Commissie vragen om meer diepgaande, doelgerichte en gestructureerde informatievoorziening. Een volgend NOWT-rapport zal aan deze aspecten meer aandacht besteden wat betreft dataverzameling en analyse met betrekking tot de stand van zaken van het Nederlandse wetenschappelijk onderzoek. De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (drs. L.M.L.H.A. Hermans) 7 SPRU, The Relationship between publicly funded basic research and economic performance, Brighton, ix

11 Samenvatting Deze 2000 editie van NOWT s Wetenschaps- en Technologie-Indicatoren Rapport richt zich vooral op institutionele kenmerken van het Nederlandse R&D-systeem. Er wordt met name aandacht besteed aan de samenhang tussen onderdelen van dit systeem in termen van financieringsstromen, samenwerkingsnetwerken, en interactie tussen wetenschappelijk onderzoek en technologische ontwikkeling. Het zal duidelijk zijn dat een dergelijk omvangrijk, complex en open kennissysteem zich maar ten dele cijfermatig laat beschrijven. Conform kwantitatieve analyses van R&D-systemen, van ondermeer de Europese Commissie (EC) en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), maakt deze NOWT-studie gebruik van de internationaal gangbare R&D-statistieken en informatiebronnen. Het beschikbare statistische materiaal zal uiteraard slechts een partiële weergave kunnen geven van alle relevante elementen en verschijnselen. Gegeven deze onvermijdelijke beperkingen verschaffen de tabellen, grafieken en indicatoren in dit rapport een redelijk goed en samenhangend overzicht van een aantal belangrijke kwantificeerbare aspecten van dat systeem in een internationaal vergelijkend kader. De bevindingen en bijbehorende conclusies op basis van dit cijfermateriaal, onder andere met betrekking tot de relatief sterke en zwakke kanten van ons Nederlandse R&D-systeem, dienen dan ook in deze context te worden geplaatst. De achterliggende data van de tabellen en figuren in dit rapport zijn elektronisch beschikbaar in de statistische bijlage op de NOWT-pagina s van CWTS en MERIT: en meritbbs.unimaas.nl/nowt. De nummering in deze bijlage is conform die van de tabellen en figuren in dit rapport. R&D-infrastructuur Nederland blijft achter bij internationale ontwikkelingen In 1998 besteedde Nederland 15,1 miljard gulden aan onderzoek en ontwikkelingswerk (R&D). Gemeten naar R&D-intensiteit, gedefinieerd als het percentage van de R&D-uitgaven van het bruto binnenlands produkt (BBP), neemt Nederland binnen de groep van onderzochte Europese landen de zesde plaats in, een positie die ook in 1990 werd ingenomen. Maar waar de Nederlandse R&Dintensiteit in deze periode is gedaald van 2,15 naar 1,95%, is die van de andere Europese landen gemiddeld toegenomen van 1,69 naar 1,80% en die van de onderzochte OESO-landen van 1,84 naar 1,94 procent. Alhoewel Nederland nog steeds boven het gemiddelde scoort, neemt de voorsprong ten opzichte van dit gemiddelde wel steeds verder af. De groei van de R&D-uitgaven blijft zowel achter bij die van de Nederlandse economie zelf als bij die van de andere OESO-landen. De verschillende OESO-landen zijn ingedeeld in drie groepen op basis van de groepsindeling in het vorige NOWT-rapport. Samen met Japan en de Verenigde Staten zijn de grote Europese landen Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk ingedeeld in de groep PanEuropa. Deze landen hebben niet alleen een bovengemiddelde R&Dintensiteit, ze geven ook absoluut gezien zoveel aan R&D uit dat juist bij deze landen mogelijke schaalvoordelen in het R&D-proces zijn te verwachten. Deze landen worden ook gekenmerkt door een hoog aandeel van het bedrijfsleven in zowel de financiering (65%) als de uitvoering (72%) van R&D. De rol van de overheid is dientengevolge minder opvallend. Bijna 29% van de R&D-uitgaven wordt uit overheidsmiddelen gefinancierd. Binnen x

12 deze groep zijn er wel grote verschillen: voor Frankrijk ligt dit financieringspercentage een stuk hoger, voor Japan een heel stuk lager. De omvang van de door universiteiten en (semi-)publieke onderzoeksinstellingen uitgevoerde R&D, die samen verantwoordelijk zijn voor het grootste deel van het voor de lange termijn zo belangrijke fundamentele onderzoek, is minder dan de helft van die van het bedrijfsleven. De universiteiten voeren zo n 15% van de totale R&D uit. Vooral in de drie Europese landen zijn de universitaire R&D-uitgaven sinds 1990 sterk gestegen. Ook de publiek-private samenwerking, gemeten naar het percentage van de uitgaven dat in deze twee sectoren gefinancierd wordt door het bedrijfsleven, is verbeterd. Relatief kleine rol voor het Nederlands bedrijfsleven Nederland is samen met een aantal kleinere en middelgrote Europese landen ingedeeld in de groep MiddenEuropa. Deze landen geven absoluut gezien weliswaar minder aan R&D uit dan de landen in de groep PanEuropa, maar de R&D-intensiteiten bevinden zich gemiddeld genomen ruim boven het Europese en OESO-gemiddelde, en de achterstand ten opzichte van de groep PanEuropa is tussen 1990 en 1998 sterk verminderd. De rol van het bedrijfsleven is in deze groep iets minder vooraanstaand. Zo n 66% van de R&D in deze landen wordt uitgevoerd door het bedrijfsleven, terwijl 59% door datzelfde bedrijfsleven wordt gefinancierd. Wel zijn er grote verschillen tussen de landen in deze groep. Het Zweedse bedrijfsleven voert bijna 75% van de R&D uit, een nog hoger percentage dan dat van de Verenigde Staten. Ierland laat het hoogste financieringspercentage zien met ruim 69%. Het Nederlandse bedrijfsleven blijft in beide opzichten (ver) achter. Het financieringspercentage ligt met 48,6% ruim onder het gemiddelde van Midden- Europa, het is ten opzichte van 1990 wel gestegen met 0,5 procentpunt. De R&D-uitgaven door het bedrijfsleven laten een positiever beeld zien. Ruim 54% van de Nederlandse R&D wordt uitgevoerd door bedrijven, een toename van 1,3 procentpunt ten opzichte van Binnen de groep MiddenEuropa is de rol van de overheid niet veel groter dan die in de groep PanEuropa. De overheid financiert gemiddeld 32% van de R&D-uitgaven. In Oostenrijk en Noorwegen ligt dit percentage ruim boven de 40%, in Ierland is dit maar 22%. In Nederland is de rol van de overheid in de financiering van R&D belangrijker dan in de meeste andere Europese landen. In 1998 was dit percentage 38%, ruim boven het gemiddelde. Maar dit percentage is sinds 1990 wel sterk gedaald. Dit wordt vooral verklaard door een toenemende financiering vanuit het buitenland. De relatieve omvang van de universitaire en (semi-)publieke sector in MiddenEuropa is beduidend groter dan die in PanEuropa. Vooral in Nederland zijn deze sectoren sterk ontwikkeld. Ruim 45% van het Nederlandse onderzoek en ontwikkelingswerk vindt hier plaats. Gemiddeld genomen vindt in MiddenEuropa bijna een kwart van de R&D plaats bij de universiteiten, in Nederland is dit 27%. Het relatieve aandeel van de universiteiten is in deze groep anderhalf keer zo groot als die in PanEuropa. De publiek-private samenwerking ligt, gemeten naar het percentage van de uitgaven gefinancierd door het bedrijfsleven, ook op een hoger niveau dan in PanEuropa. Nederland scoort hier, samen met België, het hoogst met een sterk groeiend percentage. Het zijn vooral de (semi-)publieke onderzoeksinstellingen als TNO en de GTI s waar het Nederlandse bedrijfsleven zijn onderzoek in toenemende mate aan uitbesteedt. De derde groep, ZuidEuropa, bestaat uit die Europese landen die zich rondom de Middellandse Zee bevinden: Portugal, Spanje, Italië en Griekenland. Deze groep landen heeft een R&Dintensiteit die ver onder het Europees en OESOgemiddelde ligt. De achterstand ten opzichte van de andere Europese landen is sinds 1990 zelfs nog verder toegenomen. Alleen Italië geeft absoluut gezien veel aan R&D uit, maar deze uitgaven blijven ver achter bij die van de andere grote Europese landen. Met ongeveer de helft van de R&D-uitgaven speelt het bedrijfsleven in deze groep een minder belangrijke rol. Het financieringspercentage bedraagt 44%. Wel zijn er in deze groep grote verschillen tussen enerzijds Portugal en Griekenland en anderzijds Spanje en Italië. Voor de laatste twee landen liggen beide percentages beduidend hoger en zelfs bijna op het niveau van Nederland. Het zijn vooral de eerste twee landen waar het bedrijfsleven opvalt door zijn afwezigheid in de R&D-infrastructuur. Terwijl in de andere twee groepen het bedrijfsleven het grootste deel van de R&D-uitgaven financiert, is in deze groep de overheid de belangrijkste financier. In Portugal xi

13 bedraagt dit percentage zelfs 68%. De publieke sector is dan ook verantwoordelijk voor bijna de helft van de uitgevoerde R&D. Vooral de universitaire R&D-uitgaven zijn sinds 1990 sterk gestegen, in Griekenland vindt bijvoorbeeld meer dan de helft van al het onderzoek en ontwikkelingswerk plaats bij de universiteiten. De publiekprivate samenwerking ligt op een niveau tussen die van de beide andere landengroepen. De Nederlandse R&D-infrastructuur De uitgaven voor onderzoek en ontwikkelingswerk zijn in Nederland sinds 1990 met 3,9% op jaarbasis gegroeid tot 15,1 miljard gulden in Bij de financiering van deze uitgaven zien we zowel het belang van het bedrijfsleven als dat van de overheid afnemen. Het financieringspercentage van de overheid daalt zelfs met 10,3 procentpunt. De oorzaak hiervoor moet niet alleen worden gezocht in een achterblijvende groei van de overheidsfinanciering (0,9% op jaarbasis), maar ook in een sterke groei van de financiering uit het buitenland. Deze is tussen 1990 en 1998 toegenomen van 223 miljoen gulden naar 1,6 miljard gulden, een groei van 28% op jaarbasis. Binnen Nederland neemt het belang van het bedrijfsleven toe Vergeleken met 1990 zijn zowel het door het bedrijfsleven gefinancierde als uitgevoerde deel van de Nederlandse R&D gestegen, waarbij de laatste de grootste stijging laat zien tot 54,2% in Deze gunstige ontwikkeling wordt vooral gevoed door de kleine en middelgrote bedrijven, waar de R&Duitgaven bijna twee keer zo hard zijn gegroeid als die van het bedrijfsleven als geheel. Het aandeel van deze bedrijven in de bedrijfs R&D-uitgaven is sterk toegenomen van 44,4% naar 58,5%. Tegelijkertijd neemt de rol van de vijf grootste Nederlandse multinationals steeds verder af. De uitgaven van deze bedrijven zijn in de jaren negentig amper gegroeid. Voor een belangrijk deel wordt dit verklaard door de dalende R&D-uitgaven door Philips, verantwoordelijk voor meer dan de helft van de R&D-uitgaven van deze multinationals. Pas in 1999 zijn deze uitgaven terug op het niveau van Een voordeel van beide ontwikkelingen is dat de bedrijfs R&D-uitgaven minder gevoelig zijn voor de investeringsbeslissingen van slechts een klein aantal multinationals. En met de toenemende R&Dinspanningen bij de andere bedrijven zal ook de verspreiding van kennis bij deze bedrijven toenemen. Afnemende overheidsfinanciering van universitair onderzoek De ontwikkeling van de R&D-uitgaven bij de universiteiten baart meer reden tot zorgen. Weliswaar zijn deze uitgaven tussen 1990 en 1998 met 3,5% op jaarbasis gegroeid, het aandeel binnen de Nederlandse R&D is afgenomen naar 27,1% en de financiering door de overheid voor wetenschappelijk onderzoek is in deze periode in reële termen gedaald. Dit zien we duidelijk terugkomen bij het wetenschappelijk personeel dat wordt gefinancierd uit de eerste geldstroom. Over alle universiteiten is dit aantal met 0,8% op jaarbasis gedaald, en slechts 2 van de 13 universiteiten laten hier een serieuze groei zien. Dat het wetenschappelijk personeel toch nog is gegroeid met 0,3% op jaarbasis komt door de toenemende financiering vanuit de tweede en derde geldstroom. De eerste en tweede geldstroom samen laten sinds 1990 een daling zien in de omvang van het wetenschappelijk personeel. Deze daling baart zorgen voor de lange termijn ontwikkeling van de Nederlandse economie, omdat de voor de lange termijn zo belangrijke uitgaven voor fundamenteel onderzoek in het gedrang komen. De overheid heeft dit recent onderkend door een intensivering van de overheidsuitgaven aan te kondigen (o.a. de Vernieuwingsimpuls van het Ministerie van OCenW). Groeiende publiek-private interactie De onderzoeksinstellingen in de (semi-) publieke sector voeren ruim 18 procent van de Nederlandse R&D uit. De belangrijkste onderzoeksinstellingen zijn TNO, de GTI's, DLO en de onderzoeksinstituten van NWO en de KNAW. Zowel bij TNO als bij de GTI's zien we een (bewuste) afname van het aandeel van de overheidsfinanciering. Maar een toenemende financiering door het Nederlandse en buitenlandse bedrijfsleven laat én een verdere groei van de R&D-uitgaven toe én duidt op een verdergaande publiek-private interactie. De onderzoeksuitgaven van de NWO- en KNAWinstituten zijn in de jaren negentig weliswaar gegroeid, maar er is de laatste jaren sprake van een duidelijke groeivertraging. Uitspraken over publiekprivate samenwerking door NWO- en KNAWinstituten zijn niet mogelijk, omdat er geen xii

14 gegevens voorhanden zijn over de herkomst van de financiering. Sterk toegenomen financiering uit het buitenland De sterk toegenomen financiering uit het buitenland vormt niet alleen een steeds groter deel van de in Nederland uitgevoerde R&D, maar duidt ook op een sterkere verankering binnen het mondiale kennissysteem. Vooral bij het bedrijfsleven en de universiteiten is het belang van deze financiering sterk toegenomen. Deze trend zien we ook terug bij de deelname van bedrijven en onderzoeks- en onderwijsinstellingen aan de Europese Kaderprogramma s (KP). Zowel in KP4 als KP5 worden er gemiddeld genomen meer projecten aan Nederlandse deelnemers toegekend dan aan hun Europese concurrenten. Over de periode zijn bij KP4 vooral bij de thema s biotechnologie, biomedisch onderzoek, landbouw en visserij en transport bovengemiddeld veel onderzoeksprojecten met EU-gelden gefinancierd. Wetenschappelijke output en impact Nederlandse wetenschap is van wereldklasse Nederlandse onderzoekers produceren veel publicaties in toonaangevende internationale wetenschappelijke en technische vakbladen. De productiviteit per onderzoeker bevindt zich ruim boven het gemiddelde van de West-Europese landen en bevindt zich op een niveau vergelijkbaar met Zweden. Het aantal onderzoekspublicaties in die tijdschriften bedroeg in ruim Het Nederlands aandeel in de mondiale output is in de periode tot gegroeid van 2,09% naar 2,45%, goed voor de 10de plaats op de ranglijst van wetenschappelijk meest actieve landen gemeten in aantallen publicaties. Alle wetenschappelijke gebieden dragen bij aan deze stijging, waarbij opvalt dat de maatschappij- en gedragswetenschappen een duidelijke inhaalslag laten zien wat betreft de profilering van Nederlandse onderzoeksresultaten in internationale tijdschriften. De Nederlandse medische wetenschappen en levenswetenschappen vertegenwoordigen zelfs 3% van het mondiale totaal, een blijk van een sterke Nederlandse wetenschappelijke nadruk op deze vakgebieden. Ten aanzien van internationale wetenschappelijke zichtbaarheid en aanzien, de zogeheten citatieimpact, neemt Nederland wereldwijd de derde plaats in. De impact van Nederlandse publicaties ligt 23% boven het mondiale gemiddelde. Alleen Zwitserland en de Verenigde Staten scoren hoger. Nederland mag dan ook vanwege onze relatieve grote output en de hoge wetenschappelijke impact met recht een wetenschappelijk vooraanstaand land worden genoemd. Prestatieverschillen tussen wetenschappelijke disciplines Slechts vijf disciplines zijn verantwoordelijk voor 60% van de Nederlandse wetenschappelijke output in internationale tijdschriften: Klinische geneeskunde, Fundamentele levenswetenschappen, Biomedische wetenschappen, Chemie en Fysica. De aanzienlijke omvang van deze vijf is een internationaal verschijnsel. Als men de relatieve omvang en wetenschappelijke impact bekijkt in plaats van de absolute omvang ontstaat er een ander beeld. De relatief sterke Nederlandse disciplines in vergelijking tot de andere West-Europese landen zijn dan de volgende: Landbouw- en voedingswetenschappen, Biologie, Milieuwetenschappen, Chemische technologie, Civiele techniek, en Informatie- en communicatiewetenschappen. In elk van deze vakgebieden vindt men relatief veel Nederlandse publicatie-output in samenhang met een relatief grote internationale wetenschappelijke impact. De Nederlandse universitaire sector als kennisleverancier De Nederlandse universitaire sector is de grootste leverancier van nieuwe wetenschappelijke kennis gemeten in publicaties. Driekwart van de Nederlandse onderzoeksartikelen is afkomstig van de Nederlandse universiteiten (inclusief academische ziekenhuizen), 20% betreft overige (semi-)publieke onderzoeksinstituten en andere kennisinstellingen, en 5% wordt geproduceerd door bedrijven en private R&D-laboratoria. Er zijn echter grote verschillen per discipline. Zo bedraagt het publicatie-aandeel van de universiteiten 96% bij Onderwijskunde, en neemt het bedrijfsleven maar liefst 25% van de output in de wetenschappelijke discipline elektrotechniek voor haar rekening (m.n. Philips). Nederland kan bogen op kwalitatief hoogwaardig universitair onderzoek in disciplines die gerelateerd zijn aan R&D-intensieve industriële sectoren die voor ons land van groot economisch xiii

15 belang zijn (chemie, elektronica, landbouw en voedingsmiddelen). De onderzoekspublicaties in de toonaangevende internationale tijdschriften vormen overigens ongeveer 20% van de gehele publicatie-output van de Nederlandse universiteiten en zijn vooral gericht op vakspecialisten in binnen en buitenland. Daarnaast wordt er via wetenschappelijke congressen en tal van typen (elektronische) publicaties waaronder Nederlandstalige tijdschriften, boeken en naslagwerken, CD-ROMs, websites en krantencolumns kennis verspreid onder collega-wetenschappers en andere gebruikers en geïnteresseerden. Die universitaire output in die internationale tijdschriften is in de afgelopen 10 jaar met 40% toegenomen. De grote algemene universiteiten (Utrecht, Leiden, Groningen, Amsterdam en Nijmegen) zijn van oudsher de grootste leveranciers. Het echter met name de kleinere algemene universiteiten en de technische universiteiten die hun output hebben vergroot. Zowel de KUB, de EUR als de TUD vertonen een opvallende groei. Wetenschappelijk toponderzoek Elke universiteit heeft een eigen onderzoeksprofiel wat betreft de verdeling van onderzoeksartikelen over de diverse wetenschappelijke disciplines en de internationale wetenschappelijke impact van die publicaties. De meeste universiteiten kennen één of meer topdisciplines die worden gekenmerkt door relatief veel publicatie-output én relatief hoge impactscores van die publicaties. De aantallen onderzoekspublicaties van Nederlandse bètawetenschappers in de meest gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften, zoals Nature en Science, geven bovendien een indruk in hoeverre de Nederlandse universiteiten zich weten te profileren in de absolute top van de mondiale wetenschap. Aangezien deze toptijdschriften een accent leggen op de medische-, levens- en natuurwetenschappen, zijn vooral de grote algemene universiteiten (voorzien van een medische faculteit) hier zeer goed vertegenwoordigd. De Universiteit Leiden, Universiteit Utrecht en de Universiteit van Amsterdam kunnen bogen op relatief grote aantallen publicaties, met name op het gebied van de medische wetenschappen en de levenswetenschappen. Deze onderzoeksartikelen worden bovendien ook veel geciteerd in verhouding tot andere artikelen in het desbetreffende tijdschrift. Ook de Technische Universiteit Delft en de Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR) zijn qua output en impact goed vertegenwoordigd in deze groep. Toenemende wetenschappelijke samenwerking, met name met Europese partners De aard en intensiteit van wetenschappelijke samenwerking kunnen deels worden afgemeten aan de gezamenlijke wetenschappelijke artikelen van onderzoekers. Deze co-publicaties geven informatie over de werkadressen van de diverse betrokken onderzoekers en bijbehorende instellingen en landen. In had 65% van de wetenschappelijke samenwerkingsrelaties in tijdschriftpublicaties betrekking op samenwerking tussen onderzoekers werkzaam bij verschillende groepen of afdelingen binnen dezelfde hoofdinstelling. In was dit aandeel echter bijna gehalveerd tot slechts 36%. Inmiddels vermeldt 40% van de Nederlandse bètawetenschappelijke publicaties ten minste één buitenlandse onderzoekspartner; in de gammawetenschappen ligt dit aandeel op 21%. Deze percentages zijn vergelijkbaar met de overige middelgrote West-Europese landen. De Verenigde Staten is nog immer onze grootste wetenschappelijke partner, hoewel het aandeel gestaag daalt ten koste van de West-Europese landen die inmiddels in 17% van alle Nederlandse publicaties als partner fungeren. In bedroeg dit aandeel nog slechts 10%. Het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Frankrijk en Italië zijn onze grootste Europese partners, op de voet gevolgd door België. Het Nederlandse onderzoeksnetwerk Gezamenlijke onderzoekspublicaties maken het ook mogelijk om een alomvattende kaart te maken van het Nederlandse netwerk van wetenschappelijke samenwerkingsverbanden. Deze kaart van de co-publicatierelaties tussen de 13 universiteiten, onze grootste onderzoeksinstituten en R&Dintensieve Nederlandse bedrijven, plaatst de algemene universiteiten en TNO in het centrum van dit netwerk. De Erasmus Universiteit en de xiv

16 Universiteit Leiden nemen daarbij een bijzondere positie in, met name vanwege samenwerkingsrelaties op het gebied van biomedisch onderzoek. De technische universiteiten en de landbouwuniversiteit nemen een meer perifere positie in vanwege hun gespecialiseerde onderzoeksprofiel. Deze groep is omringd door onderzoeksinstituten en bedrijven waarmee men relatief veel samenwerkt (bijv. de relaties tussen LUW en DLO (nu gefuseerd tot de WUR) op het gebied van de landbouwwetenschappen, en tussen de TUE en Philips en Shell op het vlak van technischwetenschappelijke onderzoek). De overige grote bedrijven in het netwerk (Akzo Nobel, Unilever en Solvay) blijken vooral sterke onderzoeksrelaties te onderhouden met de Universiteit Utrecht. Onderzoek en technische ontwikkeling Onderzoek in de private sector Onderzoekers en ingenieurs werkzaam bij bedrijven publiceren ook veelvuldig in de toonaangevende internationale technisch-wetenschappelijke vakbladen. Zo wordt er met name in de laboratoria van de Grote Vijf multinationals (Philips, Shell, Unilever, Akzo Nobel en DSM-Gist) nog steeds veel fundamenteel onderzoek verricht dat (deels) via onderzoeksartikelen openbaar wordt gemaakt. Bovendien leiden publiek-private onderzoeksprojecten ook geregeld tot gezamenlijke onderzoekspublicaties. De Nederlandse private sector was in goed voor 4,9% van de Nederlandse onderzoeksartikelen in internationale vakbladen. Het aantal onderzoeksartikelen afkomstig van Nederlandse bedrijven is sinds met circa 40% toegenomen. De gezamenlijke publicatie-output van de vijf multinationals is echter achter gebleven bij die groei, en bedraagt sinds minder dan de output van de overige Nederlandse bedrijven. Het aantal publiek-private co-publicaties is in de afgelopen jaren weer toegenomen en bedraagt nu 35% ten opzichte van de totale publicatie-output van het Nederlandse bedrijfsleven. Dit aandeel ligt overigens iets lager dan in landen zoals het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Finland. Onderzoek als kennisbron voor uitvindingen en innovaties Een CWTS-enquête onder een steekproef van 93 Nederlandse octrooien en bijbehorende uitvinders levert het volgende beeld op wat betreft de rol van technisch of wetenschappelijke onderzoek in de totstandkoming van uitvindingen en technologische innovaties: 78% van de uitvinders noemt het eigen technisch en/of wetenschappelijk onderzoek een belangrijke kennisbron in de totstandkoming van de geoctrooieerde uitvindingen; bovendien vond 16% onderzoek afkomstig van externe bronnen (ook) belangrijk. De relevantie van onderzoek in technische ontwikkeling wordt nog eens onderstreept door het feit dat 49% van de geoctrooieerde uitvindingen in deze steekproef onmogelijk waren geweest zonder die onderzoeksinspanning. In 14% was de uitvinding anders slechts met aanzienlijke vertraging ontwikkeld. De scores met betrekking tot de uitvindingen die tot een marktintroductie of commerciële toepassing hebben geleid, de zogeheten technologische innovaties, geven een zelfde beeld te zien: in 46% van de gevallen was onderzoek essentieel, en in 10% leverde het een aanmerkelijke tijdswinst op. Publiek-gefinancierd Nederlands onderzoek blijkt een substantiële bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van nieuwe Nederlandse technologieën 21% van de technologische innovaties die werden ontwikkeld door Nederlandse bedrijven blijkt in belangrijke mate te steunen op dergelijk onderzoek. Octrooien bevatten expliciete verwijzingen naar technisch-wetenschappelijk bronnenmateriaal met betrekking tot elementen die relevant geacht worden voor de totstandkoming of algemene beschrijving van de geoctrooieerde uitvinding. Uit de kwantitatieve analyse van alle technische vindingen die in de Verenigde Staten werden geoctrooieerd blijkt dat het aantal dergelijke octrooi-verwijzingen naar Nederlandse onderzoekspublicaties met een factor 4,5 is toegenomen in de periode Rond 7% van deze citaties is afkomstig van 2% octrooien die aan Nederlandse bedrijven of instellingen zijn toegekend. Nederlands onderzoek speelt dus een rol van betekenis in zowel de nationale als internationale exploitatie van wetenschappelijke kennis. Het aandeel van de citerende octrooien met een medische en/of xv

17 farmaceutische achtergrond in de jaren gestegen van 31% naar 44%. Mede als gevolg hiervan heeft het merendeel van de verwijzingen betrekking op (fundamenteel) onderzoek in de biomedische wetenschappen. Technologische output Octrooi-output en productiviteit Het innovatief vermogen van Nederland kan deels worden afgelezen aan het (relatieve) aantal octrooien dat Nederlandse uitvinders werkzaam in bedrijven en instellingen weet te verwerven. Een internationale vergelijking van de Nederlandse octrooi-output kan worden bepaald met behulp van gegevens afkomstig van het Europese octrooibureau (European Patent Office, EPO) en het Amerikaanse octrooibureau (U.S. Patent and Trademark Office, USPTO). Het Nederlandse aandeel in de EPO octrooiaanvragen bedroeg 2,8% in Slechts 0,97% van alle USPTO-octrooien in 1998 zijn aan Nederlandse uitvinders toegekend. In beide gevallen vertegenwoordigt Nederland 5,6% van het West-Europese aandeel en heeft daarmee een relatief sterke octrooi-positie. Het Nederlandse aandeel is bovendien in beide gevallen enigszins toegenomen in recente jaren. Als men voor elk van de Westeuropese landen het aantal octrooi-aanvragen bij EPO normeert op de hoeveelheid R&D-personeel in de private sector, blijkt de Nederlandse octrooiproductiviteit 45% boven het West-Europese gemiddelde te liggen. Nederland behoort daarmee, met Zwitserland, Finland en Duitsland, tot de toplanden. De USPTOoctrooien laten hetzelfde beeld zien. Een analyse waarbij voor de verschillende industriële sectoren de relatieve octrooieringsactiviteit wordt berekend, laat zien dat het vooral de Voedingsmiddelen en de Elektronica sector zijn waar Nederlandse bedrijven internationaal gezien veel (Europese) octrooien verwerven. Voor een belangrijk deel wordt dit verklaard door de aanwezigheid van een aantal grote multinationals als Unilever en Philips. Bij de sectoren die als hoogen medium-hoog-technologisch worden gezien blijft het aantal toegekende octrooien gemiddeld genomen achter bij wat internationaal gangbaar is. Een mogelijke verklaring hiervoor zijn de lagere uitgaven aan R&D in deze sectoren. De Nederlandse industrie vertoont een uiterst vlak specialisatiepatroon. xvi

18 1 Inleiding 1.1 Rol van kennis in de Nederlandse samenleving In een hoog ontwikkeld land als Nederland neemt het belang van kennis als grondstof voor maatschappelijke ontwikkeling en economische bedrijvigheid sterk toe. Op talloze terreinen, zoals gezondheidszorg, onderwijs, milieu en internet, worden vernieuwingen en verbeteringen vooral bepaald door de beschikbaarheid en het doelmatig gebruik van hoogwaardige menselijke kennis en vaardigheden. Kennis vervult overigens al sinds jaar en dag een cruciale rol in onze economie. De factor arbeid is immers niet los te zien van menselijke en technische kennis. Deze kenniseconomie is echter volgens velen in de laatste jaren in een stroomversnelling terechtgekomen. Niet alleen in de industrie, maar ook in de dienstensector is sprake van een toenemende kennisintensiteit via enerzijds nieuwe of betere producten, en anderzijds in bijbehorende productieprocessen, methoden en technieken. Volgens sommige economische berekeningen is de factor kennis zelfs verantwoordelijk voor een kwart tot de helft van de economische groei binnen de Europese Unie. Initiatieven om de (industriële) toepasbaarheid van wetenschappelijk en technisch onderzoek te verbeteren en ontwikkeling van nieuwe basistechnologieën te stimuleren, kunnen dus zeer renderend zijn. Omdat kennis en technologie in de meeste landen sleutelfactoren zijn geworden voor economische groei en het creëren van nieuwe arbeidsplaatsen, wordt er in toenemende mate nadruk gelegd op het versterken van ons innovatievermogen. Tijdens de bijeenkomst van de Europese Raad in Lissabon in maart 2000 hebben deze overwegingen een belangrijke rol gespeeld voor het nieuwe strategische doel dat de Europese Unie zich stelt om tegen 2010 de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie in de wereld te worden. Eén van de speerpunten betreft informatie en communicatietechnologie (ICT) en de verwachting dat een intensiever gebruik van het internet en e-commerce de economische groei zal stimuleren. Dergelijke ambities stellen hoge eisen aan de kwaliteit en slagkracht van de Nederlandse kennisinfrastructuur, met name onze activiteiten op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en technische ontwikkeling (Research and Development R&D). 1.2 Belang van het Nederlandse onderzoeksysteem Wetenschappelijk en technisch onderzoek zal in de 21 ste eeuw nog belangrijker worden dan in de vorige eeuw. Niemand kan voorspellen welke technologieën deze nieuwe eeuw zullen beheersen. Maar we weten wel dat het explosief expanderende netwerk van verbindingen tussen computers, telefoons en informatiesystemen de wereld zal veranderen op het gebied van werk, communicatie, ontspanning en educatie. Diepere wetenschappelijke inzichten, met name in biologische en biomedische processen, zullen moeten bijdragen aan het oplossen van problemen als gevolg van een groeiende wereldbevolking. Nieuwe geneesmiddelen en preventieve maatregelen tegen ziekten zullen de kwaliteit van het bestaan verbeteren en onze levensduur verlengen. Onze economische welvaart en sociale welzijn zijn op de langere termijn dus mede afhankelijk van het succes waarmee kennis en kennisintensieve vaardigheden worden gebruikt voor maatschappelijke toepassingen, technologische innovaties en commerciële doeleinden. Het is dus van doorslaggevend belang dat we in Nederland een goede kennisinfrastructuur in stand houden als solide basis voor die kenniseconomie en voor de wisselwerking tussen de economie en samenleving. In een dergelijke samenleving vervult het onderzoeksbestel belangrijke functies: het opleiden en trainen van hoogwaardige arbeidskrachten (academici, ingenieurs en onderzoekers), maar ook het creëren en exploiteren van kennis op basis van onderzoek en wetenschapsbeoefening. Technischwetenschappelijk en natuurwetenschappelijk 1