HOOFDSTUK 2 GEEN ANGST VOOR DE DOOD

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 2 GEEN ANGST VOOR DE DOOD 2. DE DOOD IS GEEN MALUM (Cicero, Tusculanae disputationes 1, ) a. De dood van Theramenes (1, 96) 1 96 Quodsi expectando et desiderando pendemus animis, cruciamur, angimur, pro di immortales, quam illud iter iucundum esse debet, quo confecto nulla reliqua cura, nulla sollicitudo futura sit! Quam me delectat Theramenes! Quam 5 elato animo est! Etsi enim flemus, cum legimus, tamen non miserabiliter vir clarus emoritur: qui cum coniectus in carcerem triginta iussu tyrannorum venenum ut sitiens obduxisset, reliquum sic e poculo eiecit, ut id resonaret, quo sonitu reddito adridens Propino, inquit, hoc pulchro Critiae, 10 qui in eum fuerat taeterrimus. Graeci enim in conviviis solent nominare, cui poculum tradituri sint. Lusit vir egregius extremo spiritu, cum iam praecordiis conceptam mortem contineret, vereque ei, cui venenum praebiberat, mortem eam est auguratus, quae brevi consecuta est. 1

2 b. De dood is een diepe slaap (1, 97) 1 97 Quis hanc maximi animi aequitatem in ipsa morte laudaret, si mortem malum iudicaret? Vadit enim in eundem carcerem atque in eundem paucis post annis scyphum Socrates, eodem scelere iudicum quo tyrannorum 5 Theramenes. Quae est igitur eius oratio, qua facit eum Plato usum apud iudices iam morte multatum? Magna me inquit spes tenet, iudices, bene mihi evenire, quod mittar ad mortem. Necesse est enim sit alterum de duobus, ut aut sensus omnino omnes mors auferat aut in alium quendam 10 locum ex his locis morte migretur. Quam ob rem, sive sensus extinguitur morsque ei somno similis est, qui non numquam etiam sine visis somniorum placatissimam quietem adfert, di boni, quid lucri est emori! Aut quam multi dies reperiri possunt, qui tali nocti anteponantur! Cui si similis est 15 perpetuitas omnis consequentis temporis, quis me beatior? 2

3 c. De dood is een verhuizing naar elders (1, 98) 1 98 Sin vera sunt, quae dicuntur, migrationem esse mortem in eas oras, quas, qui e vita excesserunt, incolunt, id multo iam beatius est. Tene, cum ab is, qui se iudicum numero haberi volunt, evaseris, ad eos venire, qui vere iudices 5 appellentur, Minoem, Rhadamanthum, Aeacum, Triptolemum, convenireque eos, qui iuste <et> cum fide vixerint haec peregrinatio mediocris vobis videri potest? Ut vero conloqui cum Orpheo, Musaeo, Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? Equidem saepe emori, si fieri posset, vellem, ut ea, 10 quae dico, mihi liceret invisere. Quanta delectatione autem adficerer, cum Palamedem, cum Aiacem, cum alios iudicio iniquo circumventos convenirem! Temptarem etiam summi regis, qui maximas copias duxit ad Troiam, et Ulixi Sisyphique prudentiam, nec ob eam rem, cum haec exquirerem, sicut hic 15 faciebam, capite damnarer. 3

4 d. De goden zorgen voor de goede mensen (1, 99) 1 99 Ne vos quidem, iudices i, qui me absolvistis, mortem timueritis. Nec enim cuiquam bono mali quicquam evenire potest nec vivo nec mortuo, nec umquam eius res a dis inmortalibus neglegentur, nec mihi ipsi hoc accidit fortuito. 5 Nec vero ego is, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus sum, habeo quod suscenseam, nisi quod mihi nocere se crediderunt. Et haec quidem hoc modo; nihil autem melius extremo: Sed tempus est, inquit, iam hinc abire, me, ut moriar, vos, ut vitam agatis. Utrum autem sit melius, di 10 inmortales sciunt, hominem quidem scire arbitror neminem. 4

5 e. De dood kan geen malum zijn (1, ) 1 Ne ego haud paulo hunc animum malim quam eorum omnium fortunas, qui de hoc iudicaverunt. Etsi, quod praeter deos negat scire quemquam, id scit ipse utrum sit melius nam dixit ante, sed suum illud, nihil ut adfirmet, tenet ad extremum; nos autem teneamus, ut nihil censeamus esse malum, quod sit a natura datum omnibus, intellegamusque, si mors malum sit, esse sempiternum malum. Nam vitae miserae mors finis esse videtur; mors si est misera, finis esse nullus potest. 5

6 f. Een onbekende Spartaan (1, 100) 1 Sed quid ego Socratem aut Theramenem, praestantis viros virtutis et sapientiae gloria, commemoro, cum Lacedaemonius quidam, cuius ne nomen quidem proditum est, mortem tantopere contempserit, ut, cum ad eam duceretur damnatus 5 ab ephoris et esset voltu hilari atque laeto, dixissetque ei quidam inimicus: Contemnisne leges Lycurgi?, responderit: Ego vero illi maximam gratiam habeo, qui me ea poena multaverit, quam sine mutuatione et sine versura possem dissolvere. O virum Sparta dignum! Ut mihi quidem, qui tam 10 magno animo fuerit, innocens damnatus esse videatur. 6

7 g. Spartanen met doodsverachting (1, 101) Talis innumerabilis nostra civitas tulit. Sed quid duces et principes nominem, cum legiones scribat Cato saepe alacris in eum locum profectas, unde redituras se non arbitrarentur? Pari animo Lacedaemonii in Thermopylis occiderunt, in quos 5 Simonides: Dic, hospes, Spartae nos te hic vidisse iacentis, dum sanctis patriae legibus obsequimur. Quid ille dux Leonidas dicit? Pergite animo forti, Lacedaemonii, hodie apud inferos fortasse cenabimus. Fuit 10 haec gens fortis, dum Lycurgi leges vigebant. E quibus unus, cum Perses hostis in conloquio dixisset glorians: Solem prae iaculorum multitudine et sagittarum non videbitis, In umbra igitur inquit pugnabimus. 7

8 h. Theodorus van Cyrene (1, 102) Viros commemoro: qualis tandem Lacaena? Quae cum filium in proelium misisset et interfectum audisset, Idcirco, inquit, genueram, ut esset, qui pro patria mortem non dubitaret occumbere. Esto: fortes et duri Spartiatae; magnam 5 habet vim rei publicae disciplina. Quid? Cyrenaeum Theodorum, philosophum non ignobilem, nonne miramur? Cui cum Lysimachus rex crucem minaretur, Istis, quaeso, inquit, ista horribilia minitare purpuratis tuis: Theodori quidem nihil interest, humine an sublime putescat. Cuius hoc 10 dicto admoneor, ut aliquid etiam de humatione et sepultura dicendum existimem, rem non difficilem, is praesertim cognitis, quae de nihil sentiendo paulo ante dicta sunt. De qua Socrates quidem quid senserit, apparet in eo libro, in quo moritur, de quo iam tam multa diximus. 8

9 i. Socrates kan niet begraven worden (1, 103) Cum enim de inmortalitate animorum disputavisset et iam moriendi tempus urgeret, rogatus a Critone, quem ad modum sepeliri vellet, Multam vero, inquit, operam, amici, frustra consumpsi; Critoni enim nostro non persuasi me hinc 5 avolaturum neque mei quicquam relicturum. Verum tamen, Crito, si me adsequi potueris aut sicubi nanctus eris, ut tibi videbitur, sepelito. Sed, mihi crede, nemo me vestrum, cum hinc excessero, consequetur. Praeclare is quidem, qui et amico permiserit et se ostenderit de hoc toto genere nihil 10 laborare. 9

10 j. Diogenes en Anaxagoras (1, 104) Durior Diogenes, et is quidem eadem sentiens, sed ut Cynicus asperius: proici se iussit inhumatum. Tum amici: Volucribusne et feris? Minime vero inquit, sed bacillum propter me, quo abigam, ponitote. Qui poteris? illi, Non 5 enim senties. Quid igitur mihi ferarum laniatus oberit nihil sentienti? Praeclare Anaxagoras, qui cum Lampsaci moreretur, quaerentibus amicis, velletne Clazomenas in patriam, si quid accidisset, auferri, Nihil necesse est, inquit, undique enim ad inferos tantundem viae est. Totaque de ratione humationis 10 unum tenendum est, ad corpus illam pertinere, sive occiderit animus sive vigeat. In corpore autem perspicuum est, vel extincto animo vel elapso, nullum residere sensum. 10

11 HOOFDSTUK 4 HET GELUK VAN DIONYSIUS 1. DE TIRAN DIONYSIUS, EEN VOORBEELD VAN SCHIJNBAAR GELUK (Cicero, Tusculanae disputationes 5, 57-62) a. Een tegenstrijdig karakter (5, 57) 1 57 Duodequadraginta annos tyrannus Syracusanorum fuit Dionysius, cum quinque et viginti natus annos dominatum occupavisset. Qua pulchritudine urbem, quibus autem opibus praeditam servitute oppressam tenuit civitatem! Atqui de hoc 5 homine a bonis auctoribus sic scriptum accepimus, summam fuisse eius in victu temperantiam in rebusque gerundis virum acrem et industrium, eundem tamen maleficum natura et iniustum; ex quo omnibus bene veritatem intuentibus videri necesse est miserrimum. Ea enim ipsa, quae concupierat, ne 10 tum quidem, cum omnia se posse censebat, consequebatur. 11

12 b. De achterdocht van Dionysius (5, 58) 1 58 Qui cum esset bonis parentibus atque honesto loco natus etsi id quidem alius alio modo tradidit abundaretque et aequalium familiaritatibus et consuetudine propinquorum, haberet etiam more Graeciae quosdam adulescentis amore 5 coniunctos, credebat eorum nemini, sed is, quos ex familiis locupletium servos delegerat, quibus nomen servitutis ipse detraxerat, et quibusdam convenis et feris barbaris corporis custodiam committebat. Ita propter iniustam dominatus cupiditatem in carcerem quodam modo ipse se incluserat. 10 Quin etiam, ne tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit. Ita sordido ancillarique artificio regiae virgines ut tonstriculae tondebant barbam et capillum patris. Et tamen ab is ipsis, cum iam essent adultae, ferrum removit instituitque, ut candentibus iuglandium putaminibus barbam sibi et 15 capillum adurerent. 12

13 c. Slachtoffer van zijn eigen angsten (5, 59-60) 1 59 Cumque duas uxores haberet, Aristomachen, civem suam, Doridem autem Locrensem, sic noctu ad eas ventitabat, ut omnia specularetur et perscrutaretur ante. Et cum fossam latam cubiculari lecto circumdedisset eiusque fossae 5 transitum ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum, cum forem cubiculi clauserat, detorquebat. Idemque cum in communibus suggestis consistere non auderet, contionari ex turri alta solebat. 60 Atque is cum pila ludere vellet studiose enim id factitabat tunicamque poneret, adulescentulo, quem 10 amabat, tradidisse gladium dicitur. Hic cum quidam familiaris iocans dixisset: Huic quidem certe vitam tuam committis adrisissetque adulescens, utrumque iussit interfici, alterum, quia viam demonstravisset interimendi sui, alterum, quia dictum id risu adprobavisset. Atque eo facto sic doluit, nihil ut 15 tulerit gravius in vita; quem enim vehementer amarat, occiderat. Sic distrahuntur in contrarias partes impotentium cupiditates. Cum huic obsecutus sis, illi est repugnandum. 13

14 d. De vleier Damocles (5, 61) 1 61 Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicavit, quam esset beatus. Nam cum quidam ex eius adsentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone copias eius, opes, maiestatem dominatus, rerum abundantiam, magnificentiam aedium 5 regiarum negaretque umquam beatiorem quemquam fuisse, Visne igitur, inquit, o Damocle, quoniam te haec vita delectat, ipse eam degustare et fortunam experiri meam? Cum se ille cupere dixisset, conlocari iussit hominem in aureo lecto strato pulcherrimo textili stragulo, magnificis operibus picto, 10 abacosque complures ornavit argento auroque caelato. Tum ad mensam eximia forma pueros delectos iussit consistere eosque nutum illius intuentis diligenter ministrare. 14

15 e. Het zwaard van Damocles (5, 62) 1 62 Aderant unguenta, coronae, incendebantur odores, mensae conquisitissimis epulis extruebantur. Fortunatus sibi Damocles videbatur. In hoc medio apparatu fulgentem gladium e lacunari saeta equina aptum demitti iussit, ut 5 impenderet illius beati cervicibus. Itaque nec pulchros illos ministratores aspiciebat nec plenum artis argentum nec manum porrigebat in mensam; iam ipsae defluebant coronae; denique exoravit tyrannum, ut abire liceret, quod iam beatus nollet esse. Satisne videtur declarasse Dionysius nihil esse ei 10 beatum, cui semper aliqui terror impendeat? Atque ei ne integrum quidem erat, ut ad iustitiam remigraret, civibus libertatem et iura redderet; is enim se adulescens inprovida aetate inretierat erratis eaque commiserat, ut salvus esse non posset, si sanus esse coepisset. 15

16 HOOFDSTUK 5 BEDROG LOONT NIET 2. HET BEDROG VAN PYTHIUS (Cicero, De officiis 3, 58-60) a. C. Canius zoekt een landgoed (3, 58) 1 58 Quod si vituperandi qui reticuerunt, quid de iis existimandum est, qui orationis vanitatem adhibuerunt? C. Canius, eques Romanus, nec infacetus et satis litteratus, cum se Syracusas otiandi, ut ipse dicere solebat, non negotiandi 5 causa contulisset, dictitabat se hortulos aliquos emere velle, quo invitare amicos et ubi se oblectare sine interpellatoribus posset. Quod cum percrebuisset, Pythius ei quidam, qui argentariam faceret Syracusis, venales quidem se hortos non habere, sed licere uti Canio, si vellet, ut suis, et simul ad cenam 10 hominem in hortos invitavit in posterum diem. Cum ille promisisset, tum Pythius, qui esset ut argentarius apud omnes ordines gratiosus, piscatores ad se convocavit et ab iis petivit, ut ante suos hortulos postridie piscarentur, dixitque quid eos facere vellet. Ad cenam tempori venit Canius; opipare a Pythio 15 apparatum convivium, cumbarum ante oculos multitudo, pro se quisque, quod ceperat, adferebat; ante pedes Pythii pisces abiciebantur. 16

17 b. Canius koopt het landgoed (3, 59) 1 59 Tum Canius Quaeso, inquit, quid est hoc, Pythi? Tantumne piscium? Tantumne cumbarum? Et ille: Quid mirum? inquit, Hoc loco est Syracusis quidquid est piscium, hic aquatio, hac villa isti carere non possunt. Incensus Canius 5 cupiditate contendit a Pythio, ut venderet. Gravate ille primo. Quid multa? Impetrat. Emit homo cupidus et locuples tanti, quanti Pythius voluit, et emit instructos. Nomina facit, negotium conficit. Invitat Canius postridie familiares suos, venit ipse mature, scalmum nullum videt. Quaerit ex proximo 10 vicino, num feriae quaedam piscatorum essent, quod eos nullos videret. Nullae, quod sciam, inquit ille, sed hic piscari nulli solent. Itaque heri mirabar quid accidisset. 17

18 c. Dolus malus (3, 60) 1 60 Stomachari Canius, sed quid faceret? Nondum enim C. Aquilius, conlega et familiaris meus, protulerat de dolo malo formulas; in quibus ipsis, cum ex eo quaereretur, quid esset dolus malus, respondebat, cum esset aliud simulatum, aliud 5 actum. Hoc quidem sane luculente, ut ab homine perito definiendi. Ergo et Pythius et omnes aliud agentes, aliud simulantes perfidi, improbi, malitiosi. Nullum igitur eorum factum potest utile esse, cum sit tot vitiis inquinatum. 18

19 HOOFDSTUK 6 DE DROOM VAN SCIPIO 2. SOMNIUM SCIPIONIS (Cicero, De republica ) a. Scipio en Masinissa halen herinneringen op (6.13) 1 13 Cum in Africam venissem hoc Manilio consule, ad quartam legionem tribunus, ut scitis, militum, nihil mihi fuit potius, quam ut Masinissam convenirem, regem familiae nostrae iustis de causis amicissimum. Ad quem ut veni, complexus me 5 senex conlacrimavit, aliquantoque post suspexit ad caelum, et: Grates, inquit, tibi ago, summe Sol, vobisque reliqui Caelites, quod, antequam ex hac vita migro, conspicio in meo regno et his tectis Publium Cornelium Scipionem, cuius ego nomine ipso recreor: ita numquam ex animo meo discedit 10 illius optimi atque invictissimi viri memoria. Deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re publica percontatus est, multisque verbis ultro citroque habitis, ille nobis est consumptus dies. 19

20 b. Scipio krijgt een droom (6.14) 1 14 Post autem, apparatu regio accepti, sermonem in multam noctem produximus, cum senex nihil nisi de Africano loqueretur, omniaque eius non facta solum, sed etiam dicta meminisset. Deinde, ut cubitum discessimus, me et de via 5 fessum, et qui ad multam noctem vigilassem, artior, quam solebat somnus complexus est. Hic mihi (credo equidem ex hoc, quod eramus locuti; fit enim fere, ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno, tale quale de Homero scribit Ennius, de quo videlicet saepissime vigilans 10 solebat cogitare et loqui) Africanus se ostendit ea forma, quae mihi ex imagine eius quam ex ipso erat notior; quem ubi agnovi, equidem cohorrui; sed ille: Ades, inquit, animo, et omitte timorem, Scipio, et, quae dicam, trade memoriae! 20

21 c. Scipio, je zult grote daden verrichten (6.15) 1 15 Videsne illam urbem, quae parere populo Romano coacta per me renovat pristina bella nec potest quiescere? (Ostendebat autem Carthaginem de excelso et pleno stellarum, illustri et claro quodam loco.) ad quam tu oppugnandam 5 nunc venis paene miles? Hanc hoc biennio consul evertes, eritque cognomen id tibi per te partum, quod habes adhuc a nobis hereditarium. Cum autem Carthaginem deleveris, triumphum egeris, censorque fueris et obieris legatus Aegyptum, Syriam, Asiam, Graeciam, deligere iterum consul 10 absens, bellumque maximum conficies: Numantiam exscindes. Sed cum eris curru in Capitolium invectus, offendes rem publicam, consiliis perturbatam nepotis mei: 21

22 d. Scipio zal de staat redden (6.16) 1 16 Hic tu, Africane, ostendas oportebit patriae lumen animi, ingenii consiliique tui. Sed eius temporis ancipitem video quasi fatorum viam. Nam cum aetas tua septenos octiens solis anfractus reditusque converterit, duoque hi numeri, quorum 5 uterque plenus alter altera de causa habetur, circuitu naturali summam tibi fatalem confecerint, in te unum atque in tuum nomen se tota convertet civitas; te senatus, te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur; tu eris unus, in quo nitatur civitatis salus, ac, ne multa, dictator rem publicam constituas 10 oportet, si impias propinquorum manus effugeris. Hic cum exclamasset Laelius ingemuissentque vehementius ceteri, leviter arridens Scipio, St! Quaeso, inquit, ne me ex somno excitetis et parumper audite cetera. 22

23 e. Een plaats in de hemel voor redders van het vaderland (6.17) 1 17 Sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem publicam, sic habeto: omnibus, qui patriam conservaverint, adiuverint, auxerint, certum esse in caelo definitum locum, ubi beati aevo sempiterno fruantur. Nihil est enim illi principi deo, qui 5 omnem mundum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius, quam concilia coetusque hominum iure sociati, quae civitates appellantur: harum rectores et conservatores hinc profecti huc revertuntur. 23

24 f. Scipio s echte vader Aemilius Paullus verschijnt (6.18) 1 18 Hic ego, etsi eram perterritus non tam mortis metu quam insidiarum a meis, quaesivi tamen, viveretne ipse et Paulus pater, et alii, quos nos extinctos esse arbitraremur. Immo vero, inquit, hi vivunt, qui e corporum vinclis tamquam e 5 carcere evolaverunt. Vestra vero quae dicitur vita, mors est. Quin tu aspicis ad te venientem Paulum patrem? Quem ut vidi, equidem vim lacrimarum profudi; ille autem me complexus atque osculans flere prohibebat. 24

25 g. De mensen moeten de aarde beschermen en hebben een eeuwige ziel (6.19) 1 19 Atque ego ut primum fletu represso loqui posse coepi, Quaeso, inquam, pater sanctissime atque optume, quoniam haec est vita, ut Africanum audio dicere, quid moror in terris? Quin huc ad vos venire propero? Non est ita, inquit ille; 5 nisi enim cum deus is, cuius hoc templum est omne quod conspicis, istis te corporis custodiis liberaverit, huc tibi aditus patere non potest. Homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur illum globum, quem in hoc templo medium vides, quae terra dicitur; eisque animus datus est ex illis sempiternis 10 ignibus, quae sidera et stellas vocatis, quae globosae et rotundae, divinis animatae mentibus, circulos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. Quare et tibi, Publi, et piis omnibus, retinendus animus est in custodia corporis, nec iniussu eius, a quo ille est vobis datus, ex hominum vita 15 migrandum est, ne munus humanum, assignatum a deo, defugisse videamini. 25

26 h. Plichtsbetrachting jegens ouders en vaderland bezorgt de ziel eeuwig leven in de hemel (6.20) 1 20 Sed sic, Scipio, ut avus hic tuus, ut ego qui te genui, iustitiam cole et pietatem, quae cum magna in parentibus et propinquis, tum in patria maxima est: ea vita via est in caelum et in hunc coetum eorum, qui iam vixerunt, et 5 corpore laxati illum incolunt locum, quem vides - (erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens) -, quem vos, ut a Grais accepistis, orbem lacteum nuncupatis. Ex quo omnia mihi contemplanti praeclara cetera et mirabilia videbantur; erant autem eae stellae, quas numquam ex hoc 10 loco vidimus, et eae magnitudines omnium, quas esse numquam suspicati sumus. Ex quibus erat ea minima, quae ultima a caelo, citima terris, luce lucebat aliena. Stellarum autem globi terrae magnitudinem facile vincebant; iam ipsa terra ita mihi parva visa est, ut me imperi nostri, quo 15 quasi punctum eius attingimus, paeniteret. 26

27 HOOFDSTUK 8 EEN MENS KAN ZICHZELF NIET ONTVLUCHTEN (Seneca, Epistulae ad Lucilium 28) SENECA LUCILIO SUO SALUTEM a. Op reis neem je jezelf mee (28, 1-2) 1 Hoc tibi soli putas accidisse et admiraris quasi rem novam, quod peregrinatione tam longa et tot locorum varietatibus non discussisti tristitiam gravitatemque mentis? Animum debes mutare, non caelum. Licet vastum traieceris mare, licet, ut ait 5 Vergilius noster, terraeque urbesque recedant, sequentur te quocumque perveneris vitia. Hoc idem querenti cuidam Socrates ait, Quid miraris nihil tibi peregrinationes prodesse, cum te circumferas? Premit te eadem causa quae 10 expulit. Quid terrarum iuvare novitas potest? Quid cognitio urbium aut locorum? In inritum cedit ista iactatio. Quaeris, quare te fuga ista non adiuvet? Tecum fugis. Onus animi deponendum est: non ante tibi ullus placebit locus. 27

28 b. De hele wereld is mijn vaderland (28, 3-4) 1 Talem nunc esse habitum tuum cogita, qualem Vergilius noster vatis inducit iam concitatae et instigatae multumque habentis in se spiritus non sui: bacchatur vates, magnum si pectore possit 5 excussisse deum. Vadis huc illuc, ut excutias insidens pondus quod ipsa iactatione incommodius fit, sicut in navi onera inmota minus urgent, inaequaliter convoluta citius eam partem in quam incubuere demergunt. Quidquid facis, contra 10 te facis et motu ipso noces tibi; aegrum enim concutis. At cum istuc exemeris malum, omnis mutatio loci iucunda fiet; in ultimas expellaris terras licebit, in quolibet barbariae angulo conloceris, hospitalis tibi illa qualiscumque sedes erit. Magis quis veneris quam quo interest, et ideo nulli loco addicere 15 debemus animum. Cum hac persuasione vivendum est: Non sum uni angulo natus, patria mea totus hic mundus est. 28

29 c. Op elke plaats is goed te leven (28, 5-6) 1 Quod si liqueret tibi, non admirareris nil adiuvari te regionum varietatibus, in quas subinde priorum taedio migras; prima enim quaeque placuisset, si omnem tuam crederes. Nunc <non> peregrinaris, sed erras et ageris ac locum ex loco mutas, 5 cum illud quod quaeris, bene vivere, omni loco positum sit. Num quid tam turbidum fieri potest quam forum? Ibi quoque licet quiete vivere, si necesse sit. Sed si liceat disponere se, conspectum quoque et viciniam fori procul fugiam; nam ut loca gravia etiam firmissimam valetudinem 10 temptant, ita bonae quoque menti necdum adhuc perfectae et convalescenti sunt aliqua parum salubria. 29

30 d. Er is één vorm van slavernij (28, 7-10) 1 Dissentio ab his qui in fluctus medios eunt et tumultuosam probantes vitam cotidie cum difficultatibus rerum magno animo conluctantur. Sapiens feret ista, non eliget, et malet in pace esse quam in pugna; non multum prodest vitia sua 5 proiecisse, si cum alienis rixandum est. Triginta inquit tyranni Socraten circumsteterunt nec potuerunt animum eius infringere. Quid interest quot domini sint? Servitus una est; hanc qui contempsit, in quantalibet turba dominantium liber est. Tempus est desinere, sed si prius portorium solvero. 10 Initium est salutis notitia peccati. Egregie mihi hoc dixisse videtur Epicurus; nam qui peccare se nescit, corrigi non vult; deprehendas te oportet, antequam emendes. Quidam vitiis gloriantur: tu existimas aliquid de remedio cogitare qui mala sua virtutum loco numerant? Ideo, quantum potes, te ipse 15 coargue, inquire in te; accusatoris primum partibus fungere, deinde iudicis, novissime deprecatoris; aliquando te offende. Vale. 30

31 HOOFDSTUK 10 TEVREDENHEID 1. TEVREDENHEID (Seneca, Epistulae ad Lucilium 60) SENECA LUCILIO SUO SALUTEM a. We willen teveel (60, 1-2) 1 Queror, litigo, irascor. Etiamnunc optas, quod tibi optavit nutrix tua aut paedagogus aut mater? Nondum intellegis quantum mali optaverint? O quam inimica nobis sunt vota nostrorum! Eo quidem inimiciora quo cessere felicius. Iam 5 non admiror, si omnia nos a prima pueritia mala sequuntur: inter execrationes parentum crevimus. Exaudiant di quandoque nostram pro nobis vocem gratuitam. Quousque poscemus aliquid deos? [Quasi] ita nondum ipsi alere nos possumus? Quamdiu sationibus implebimus magnarum 10 urbium campos? Quamdiu nobis populus metet? Quamdiu unius mensae instrumentum multa navigia et quidem non ex uno mari subvehent? Taurus paucissimorum iugerum pascuo impletur; una silva elephantis pluribus sufficit: homo et terra et mari pascitur. 31

32 b. Mensen moeten zich niet als dieren of doden gedragen (60, 3-4) 1 Quid ergo? Tam insatiabilem nobis natura alvum dedit, cum tam modica corpora dedisset, ut vastissimorum edacissimorumque animalium aviditatem vinceremus? Minime; quantulum est enim quod naturae datur! Parvo illa dimittitur: 5 non fames nobis ventris nostri magno constat sed ambitio. Hos itaque, ut ait Sallustius, ventri oboedientes animalium loco numeremus, non hominum, quosdam vero ne animalium quidem, sed mortuorum. Vivit is qui multis usui est, vivit is qui se utitur; qui vero latitant et torpent, sic in domo sunt 10 quomodo in conditivo. Horum licet in limine ipso nomen marmori inscribas: mortem suam antecesserunt. Vale. 32

33 HOOFDSTUK 12 HET LEVEN LIJKT KORT (Seneca, De brevitate vitae 1; 2, 1-3; 3, 4-5) HET FILOSOFISCHE TRAKTAAT DE BREVITATE VITAE a. Het leven is kort (De brevitate vitae 1, 1-2) 1 Maior pars mortalium, Pauline, de naturae malignitate conqueritur, quod in exiguum aevi gignimur, quod haec tam velociter, tam rapide dati nobis temporis spatia decurrunt, adeo ut exceptis admodum paucis ceteros in ipso vitae 5 apparatu vita destituat. Nec huic publico, ut opinantur, malo turba tantum et inprudens vulgus ingemuit: clarorum quoque virorum hic adfectus querellas evocavit. Inde illa maximi medicorum exclamatio est, vitam brevem esse, longam artem ; inde Aristotelis cum rerum natura exigentis 10 minime conveniens sapienti viro lis est: Aetatis illam animalibus tantum indulsisse, ut quina aut dena saecula educerent, homini in tam multa ac magna genito tanto citeriorem terminum stare. 33

34 b. We verliezen veel tijd (De brevitate vitae 1, 3-4) 1 Non exiguum temporis habemus, sed multum perdimus. Satis longa vita et in maximarum rerum consummationem large data est, si tota bene conlocaretur; sed ubi per luxum ac neglegentiam diffluit, ubi nulli bonae rei inpenditur, ultima 5 demum necessitate cogente, quam ire non intelleximus transisse sentimus. Ita est: non accipimus brevem vitam sed facimus, nec inopes eius sed prodigi sumus. Sicut amplae et regiae opes, ubi ad malum dominum pervenerunt, momento dissipantur, at quamvis modicae, si bono custodi traditae 10 sunt, usu crescunt, ita aetas nostra bene disponenti multum patet. 34

35 c. Veel mensen verdoen hun leven als loze tijd (De brevitate vitae 2, 1-3) 1 Quid de rerum natura querimur? Illa se benigne gessit: vita, si uti scias, longa est. <At> alium insatiabilis tenet avaritia, alium in supervacuis laboribus operosa sedulitas; alius vino madet, alius inertia torpet; alium defetigat ex alienis iudiciis suspensa 5 semper ambitio, alium mercandi praeceps cupiditas circa omnis terras, omnia maria spe lucri ducit; quosdam torquet cupido militiae, numquam non aut alienis periculis intentos aut suis anxios; sunt quos ingratus superiorum cultus voluntaria servitute consumat; multos aut adfectatio alienae 10 fortunae aut suae querella detinuit; plerosque, nihil certum sequentis, vaga et inconstans et sibi displicens levitas per nova consilia iactavit; quibusdam nihil quo cursum derigant placet, sed marcentis oscitantisque fata deprendunt, adeo ut, quod apud maximum poetarum more oraculi dictum est, verum esse 15 non dubitem: Exigua pars est vitae qua vivimus. Ceterum quidem omne spatium non vita sed tempus est. Urgent et circumstant vitia undique nec resurgere aut in dispectum veri attollere oculos sinunt, sed mersos et in cupiditatem infixos premunt. Numquam illis recurrere ad se licet; si quando aliqua 20 fortuito quies contigit, velut profundum mare, in quo post ventum quoque volutatio est, fluctuantur nec umquam illis a cupiditatibus suis otium est. 35

36 d. Mensen vergeten hun sterfelijkheid (De brevitate vitae 3, 4-5) 1 Quid ergo est in causa? Tamquam semper victuri vivitis, numquam vobis fragilitas vestra succurrit, non observatis quantum iam temporis transierit; velut ex pleno et abundanti perditis, cum interim fortasse ille ipse, qui alicui vel homini vel 5 rei donatur, dies ultimus sit. Omnia tamquam mortales timetis, omnia tamquam inmortales concupiscitis. Audies plerosque dicentes: A quinquagesimo anno in otium secedam, sexagesimus me annus ab officiis dimittet. Et quem tandem longioris vitae praedem accipis? Quis ista, sicut 10 disponis, ire patietur? Non pudet te reliquias vitae tibi reservare et id solum tempus bonae menti destinare, quod in nullam rem conferri possit? Quam serum est tunc vivere incipere, cum desinendum est! Quae tam stulta mortalitatis oblivio in quinquagesimum et sexagesimum annum differre 15 sana consilia et inde velle vitam inchoare, quo pauci perduxerunt! 36

37 HOOFDSTUK 13 DE ONAANTASTBAARHEID VAN DE DEUGD (Seneca, De tranquillitate animi 4, 2-8, 5 en 8) HET FILOSOFISCHE TRAKTAAT DE TRANQUILLITATE ANIMI a. Maak je nuttig voor de samenleving (De tranquillitate animi 4, 2-3) 1 Hoc puto virtuti faciendum studiosoque virtutis: si praevalebit fortuna et praecidet agendi facultatem, non statim aversus inermisque fugiat, latebras quaerens, quasi ullus locus sit quo non possit fortuna persequi, sed parcius se inferat officiis et 5 cum dilectu inveniat aliquid in quo utilis civitati sit. Militare non licet: honores petat. Privato vivendum est: sit orator. Silentium indictum est: tacita advocatione cives iuvet. Periculosum etiam ingressu forum est: in domibus, in spectaculis, in conviviis bonum contubernalem, fidelem 10 amicum, temperantem convivam agat. Officia civis amisit: hominis exerceat. 37

38 b. De hele wereld is ons werkterrein (De tranquillitate animi 4, 4-5) 1 Ideo magno animo nos non unius urbis moenibus clusimus, sed in totius orbis commercium emisimus patriamque nobis mundum professi sumus, ut liceret latiorem virtuti campum dare. Praeclusum tibi tribunal est et rostris prohiberis aut 5 comitiis: respice post te quantum latissimarum regionum pateat, quantum populorum; numquam ita tibi magna pars obstruetur, ut non maior relinquatur. Sed vide, ne totum istud tuum vitium sit; non vis enim nisi consul aut prytanis aut ceryx aut sufes administrare rem publicam. Quid si militare 10 nolis nisi imperator aut tribunus? Etiam si alii primam frontem tenebunt, te sors inter triarios posuerit, inde voce, adhortatione, exemplo, animo milita: praecisis quoque manibus, ille in proelio invenit, quod partibus conferat, qui stat tamen et clamore iuvat. 38

39 c. In allerlei situaties is het mogelijk virtus te realiseren (De tranquillitate animi 4, 6-8) 1 Tale quiddam facias: si a prima te rei publicae parte fortuna summoverit, stes tamen et clamore iuves, et, si quis fauces oppresserit, stes tamen et silentio iuves. Numquam inutilis est opera civis boni: auditus visusque, vultu, nutu, 5 obstinatione tacita incessuque ipso prodest. Ut salutaria quaedam citra gustum tactumque odore proficiunt, ita virtus utilitatem etiam ex longinquo et latens fundit. Sive spatiatur et se utitur suo iure, sive precarios habet excessus cogiturque vela contrahere, sive otiosa mutaque est et <in> angusto 10 circumsaepta, sive adaperta, in quocumque habitu est, prodest. Quid tu parum utile putas exemplum bene quiescentis? Longe itaque optimum est miscere otium rebus, quotiens actuosa vita inpedimentis fortuitis aut civitatis condicione prohibebitur; numquam enim usque eo interclusa 15 sunt omnia, ut nulli actioni locus honestae sit. 39

40 HOOFDSTUK 14 DE THEORIE EN PRAKTIJK VAN HET GELUKKIGE LEVEN (Seneca, De vita beata 17, 18, 20) HET FILOSOFISCHE TRAKTAAT DE VITA BEATA a. Verwijten aan het adres van Seneca (De vita beata 17, 1-2) 1 Si quis itaque ex istis qui philosophiam conlatrant, quod solent, dixerit: Quare ergo tu fortius loqueris quam vivis? Quare et superiori verba summittis et pecuniam necessarium tibi instrumentum existimas et damno moveris et lacrimas audita 5 coniugis aut amici morte demittis et respicis famam et malignis sermonibus tangeris? Quare cultius rus tibi est quam naturalis usus desiderat? Cur non ad praescriptum tuum cenas? Cur tibi nitidior supellex est? Cur apud te vinum aetate tua vetustius bibitur? Cur aurum disponitur? Cur arbores nihil 10 praeter umbram daturae conseruntur? Quare uxor tua locupletis domus censum auribus gerit? Quare paedagogium pretiosa veste succingitur? Quare ars est apud te ministrare nec temere et, ut libet, conlocatur argentum, sed perite struitur et est aliquis scindendi obsonii magister? Adice si vis: Cur 15 trans mare possides? Cur plura quam nosti? <Cur> turpiter aut tam neglegens es, ut non noveris pauculos servos aut tam luxuriosus, ut plures habeas quam quorum notitiae memoria sufficiat? 40

41 b. Seneca is geen wijze (De vita beata 17, 3-4) 1 Adiuvabo postmodo convicia et plura mihi quam putas obiciam, nunc hoc respondeo tibi: non sum sapiens et, ut malivolentiam tuam pascam, nec ero. Exige itaque a me, non ut optimis par sim, sed ut malis melior: hoc mihi satis est, 5 cotidie aliquid ex vitiis meis demere et errores meos obiurgare. Non perveni ad sanitatem, ne perveniam quidem; delenimenta magis quam remedia podagrae meae compono, contentus si rarius accedit et si minus verminatur: vestris quidem pedibus comparatus, debiles, cursor sum. Haec non 10 pro me loquor ego enim in alto vitiorum omnium sum sed pro illo, cui aliquid acti est. 41

42 c. Seneca s houding is inconsequent (De vita beata 18, 1-3) 1 Aliter inquis loqueris, aliter vivis. Hoc, malignissima capita et optimo cuique inimicissima, Platoni obiectum est, obiectum Epicuro, obiectum Zenoni; omnes enim isti dicebant non quemadmodum ipsi viverent, sed quemadmodum esset <et> 5 ipsis vivendum. De virtute, non de me loquor, et cum vitiis convicium facio, in primis meis facio: cum potuero, vivam quomodo oportet. Nec malignitas me ista multo veneno tincta deterrebit ab optimis; ne virus quidem istud, quo alios spargitis, quo vos necatis, me inpediet quominus perseverem 10 laudare vitam, non quam ago sed quam agendam scio, quominus virtutem adorem et ex intervallo ingenti reptabundus sequar. Expectabo scilicet, ut quicquam malivolentiae inviolatum sit, cui sacer nec Rutilius fuit nec Cato? Curet aliquis, an istis nimis dives videatur quibus 15 Demetrius Cynicus parum pauper est? Virum acerrimum et contra omnia naturae desideria pugnantem, hoc pauperiorem quam ceteros Cynicos quod, cum sibi interdixerit habere, interdixit et poscere, negant satis egere. Vides enim: non virtutis scientiam sed egestatis professus est. 42

43 HOOFDSTUK 25 PROEFVERTALINGEN 1. BEDROG IN PLAATS VAN RECHT (Cicero, De officiis 1, 33 - iudicare) Cicero stelt dat men zich ook in de rechtspraak/arbitrage tussen staten en steden aan morele regels moet houden. Als voorbeeld hoe het niet moet geeft hij de rechterlijke beslissing van Q. Fabius Labeo. 1 Exsistunt etiam saepe iniuriae calumnia quadam et nimis callida, sed malitiosa iuris interpretatione. Ex quo illud Summum ius summa iniuria factum est iam tritum sermone proverbium. Quo in genere etiam in re publica multa 5 peccantur, ut ille, qui, cum triginta dierum essent cum hoste indutiae factae, noctu populabatur agros, quod dierum essent pactae, non noctium indutiae. Ne noster quidem probandus est, si verum est Q. Fabium Labeonem seu quem alium (nihil enim habeo praeter auditum) arbitrum Nolanis et 10 Neapolitanis de finibus a senatu datum, cum ad locum venisset, cum utrisque separatim locutum, ne cupide quid agerent, ne appetenter, atque ut regredi quam progredi mallent. Id cum utrique fecissent, aliquantum agri in medio relictum est. Itaque illorum finis sic, ut ipsi dixerant, 15 terminavit; in medio relictum quod erat, populo Romano adiudicavit. Decipere hoc quidem est, non iudicare. 43

44 2. CICERO SCHRIJFT NU FILOSOFISCHE BOEKEN (Cicero, De officiis 2, 2-3) In de volgende passage geeft Cicero een verklaring voor het feit dat hij zich nu wijdt aan het schrijven van filosofische boeken. 1 Quamquam enim libri nostri complures non modo ad legendi, sed etiam ad scribendi studium excitaverunt, tamen interdum vereor, ne quibusdam bonis viris philosophiae nomen sit invisum mirenturque in ea tantum me operae et temporis 5 ponere. Ego autem, quam diu res publica per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, omnis meas curas cogitationesque in eam conferebam; cum autem dominatu unius omnia tenerentur neque esset usquam consilio aut auctoritati locus, socios denique tuendae rei publicae, summos viros, 10 amisissem, nec me angoribus dedidi, quibus essem confectus, nisi iis restitissem, nec rursum indignis homine docto voluptatibus. Atque utinam res publica stetisset, quo coeperat, statu nec in homines non tam commutandarum quam evertendarum 15 rerum cupidos incidisset! 44

45 3. WERKELIJKE MOED (Cicero, De officiis 1, 62-63) Moed is één van de vier kardinale deugden volgens Cicero. Voorbeelden uit de geschiedenis laten zien dat moedige mensen in gevaarlijke situaties veel kunnen bereiken. In onderstaande tekst maakt hij duidelijk dat wel aan bepaalde criteria voldaan moet worden om van werkelijke moed te kunnen spreken. 1 Sed ea animi elatio, quae cernitur in periculis et laboribus, si iustitia vacat pugnatque non pro salute communi, sed pro suis commodis, in vitio est. Non modo enim id virtutis non est, sed est potius immanitatis. 5 Itaque probe definitur a Stoicis fortitudo, cum eam virtutem esse dicunt propugnantem pro aequitate. Quocirca nemo, qui fortitudinis gloriam consecutus est insidiis et malitia, laudem est adeptus. Nihil enim honestum esse potest, quod iustitia vacat. Praeclarum igitur illud Platonis: Non inquit solum 10 scientia quae est remota ab iustitia, calliditas potius quam sapientia est appellanda, verum etiam animus paratus ad periculum, si sua cupiditate non utilitate communi impellitur, audaciae potius nomen habeat quam fortitudinis. Daarom is het belangrijk dat dappere en moedige mannen ook recht- 15 schapen en oprecht zijn, dat ze vrienden van de waarheid zijn en zich verre houden van bedrog; deze eigenschappen vormen de basis van rechtvaardig handelen. 45

46 4. TEVREDENHEID (Cicero, Tusculanae disputationes 5, 91-92) Een filosoof is met weinig tevreden zoals Xenocrates en Diogenes ons duidelijk maken. 1 Xenocrates, cum legati ab Alexandro quinquaginta ei talenta attulissent, quae erat pecunia temporibus illis, Athenis praesertim, maxima, abduxit legatos ad cenam in Academiam: iis apposuit tantum, quod satis esset, nullo 5 apparatu. Cum postridie rogarent eum, cui numerari iuberet: Quid? Vos hesterna inquit, cenula non intellexistis me pecunia non egere? Quos cum tristiores vidisset, triginta minas accepit, ne aspernari regis liberalitatem videretur. At vero Diogenes liberius, ut Cynicus, Alexandro roganti, ut 10 diceret, si quid opus esset: Nunc quidem paullulum inquit, a sole. Offecerat videlicet apricanti. Et hic quidem disputare solebat quanto regem Persarum vita fortunaque superaret: sibi nihil deesse, illi nihil satis umquam fore: se eius voluptates non desiderare, quibus numquam satiari ille 15 posset, suas eum consequi nullo modo posse. 46

47 5. HET BEDROG VAN GYGES (Cicero, De officiis 3, 38) Het nuttige (utile) en het moreel slechte (turpe, non honestum) kunnen niet samengaan. Slechte handelingen kunnen dus nooit nut opleveren, ook al lijkt dit soms wel zo te zijn. Ook het feit dat men een slechte daad geheim kan houden, mag je niet tot zo n daad verleiden. Hieronder volgt het bedrog van Gyges, herder van de Lydische koning. 1 Ille Gyges, cum terra discessisset magnis quibusdam imbribus, descendit in illum hiatum aëneumque equum, ut ferunt fabulae, animadvertit, cuius in lateribus fores essent; quibus apertis corpus hominis mortui vidit magnitudine 5 invisitata anulumque aureum in digito; quem ut detraxit, ipse induit (erat autem regius pastor), tum in concilium se pastorum recepit. Ibi cum palam eius anuli ad palmam converterat, a nullo videbatur, ipse autem omnia videbat; idem rursus videbatur, cum in locum anulum inverterat. 10 Itaque hac opportunitate anuli usus reginae stuprum intulit eaque adiutrice regem dominum interemit, sustulit, quos obstare arbitrabatur, nec in his eum facinoribus quisquam potuit videre. Sic repente anuli beneficio rex exortus est Lydiae. Hunc igitur ipsum anulum si habeat sapiens, nihilo 15 plus sibi licere putet peccare, quam si non haberet; honesta enim bonis viris, non occulta quaeruntur. 47

48 6. WEES NIET TE ONGEDURIG (Seneca, Epistulae ad Lucilium 2, 1-2) In deze brief waarschuwt Seneca voor ongedurigheid. Dit geldt niet alleen voor het onophoudelijk reizen, maar ook voor het lezen van verschillende auteurs. SENECA LVCILIO SVO SALVTEM 1 Ex iis quae mihi scribis et ex iis quae audio, bonam spem de te concipio: non discurris nec locorum mutationibus inquietaris. Aegri animi ista iactatio est. Primum argumentum compositae mentis existimo, posse consistere et secum morari. Illud 5 autem vide, ne ista lectio auctorum multorum et omnis generis voluminum habeat aliquid vagum et instabile: certis ingeniis inmorari et innutriri oportet, si velis aliquid trahere, quod in animo fideliter sedeat. Nusquam est, qui ubique est. Vitam in peregrinatione exigentibus hoc evenit, ut multa 10 hospitia habeant, nullas amicitias. Idem accidat necesse est iis, qui nullius se ingenio familiariter applicant, sed omnia cursim et properantes transmittunt. 48

49 7. HONGER MAAKT RAUWE BONEN ZOET (Seneca, Epistulae ad Lucilium 123, 1-2) Een mens moet zich leren aan te passen aan de omstandigheden: honger maakt rauwe bonen zoet. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM 1 Itinere confectus incommodo magis quam longo, in Albanum meum multa nocte perveni: nihil habeo parati nisi me. Itaque in lectulo lassitudinem pono, hanc coci ac pistoris moram boni consulo. Mecum enim de hoc ipso loquor, quam nihil sit 5 grave quod leviter excipias, quam indignandum nihil nisi ipse indignando adstruas. Non habet panem meus pistor; sed habet vilicus, sed habet atriensis, sed habet colonus. Malum panem inquis. Exspecta: bonus fiet; etiam illum tibi tenerum et siligineum fames reddet. 10 Ideo non est ante edendum quam illa imperat. Expectabo ergo nec ante edam quam aut bonum panem habere coepero aut malum fastidire desiero. 49

50 8. JE MOET TEGENSLAG ONDERVINDEN (Seneca, De providentia 4, 3-4) Seneca houdt tegenover een denkbeeldige gesprekspartner een betoog over voor- en tegenspoed in een mensenleven. Als je alleen maar geluk gekend hebt en nooit tegenslag hebt gehad, heb je maar een deel van het leven leren kennen en weet je niet wat je waard bent. 1 Item dicere et bono viro possum, si illi nullam occasionem difficilior casus dedit, in qua vim animi sui ostenderet: Miserum te iudico, quod numquam fuisti miser. Transiisti sine adversario vitam. Nemo sciet, quid potueris, ne tu 5 quidem ipse. Opus est enim ad notitiam sui experimento: quid quisque possit, nisi temptando non didicit. Itaque quidam ipsi ultro se malis obtulerunt et occasionem, per quam virtus enitesceret, quaesiverunt. Gaudent immo magni viri aliquando rebus 10 adversis, non aliter quam fortes milites bello. Avida periculi est virtus et quo tendat, non quid passura sit, cogitat, quoniam etiam quod passura est, gloriae pars est. Militares viri gloriantur vulneribus, laeti fluentem sanguinem ostentant. Idem licet fecerint ii, qui integri revertuntur ex acie, magis 15 spectatur qui saucius redit. 50

51 9. NUTTELOZE VRIJETIJDSBESTEDING (Seneca, De brevitate vitae 13, 1-3) Massa s mensen besteden hun tijd aan nutteloze bezigheden zoals spelletjes en literaire weetjes. Hierdoor hebben ze geen tijd over voor filosofische wijsheid. 1 Persequi singulos longum est, quorum aut latrunculi aut pila aut excoquendi in sole corporis cura consumpserunt vitam. Non sunt otiosi, quorum voluptates multum negotii habent. Nam de illis nemo dubitat quin operose nihil agant, qui 5 litterarum inutilium studiis detinentur, quae iam apud Romanos quoque magna manus est. Graecorum iste morbus fuit quaerere, quem numerum Ulixes remigum habuisset, prior scripta esset Ilias an Odyssia, praeterea an eiusdem esset auctoris, alia deinceps huius notae; quae si proferas, non 10 doctior videaris sed molestior. Ecce Romanos quoque invasit inane studium supervacua discendi; his diebus audivi quendam referentem, quae primus quisque ex Romanis ducibus fecisset: primus navali proelio Duilius vicit, primus Curius Dentatus in triumpho duxit 15 elephantos. 51

52 10. VERMIJD WOEDE BIJ ZIEKTE (Seneca, De ira III, ) Seneca zet uiteen hoe de toestand van het lichaam de menselijke geest beïnvloedt. 1 Corpus attenuatum et infirmum incumbit animo et ob eam causam iracundiores sunt homines valetudine aut aetate fessi. Fames et sitis ex eadem causa vitandae sunt: exasperant et incendunt animos. Vetus dictum est a lasso rixam quaeri; 5 aeque autem et ab esuriente et a sitiente et ab omni homine, quem aliqua res urit, rixa quaeritur. Nam ut ulcera ad levem tactum, deinde etiam ad suspicionem tactus condolescunt, ita animus affectus minimis offenditur, adeo ut quosdam salutatio et epistula et oratio et interrogatio in litem evocent: 10 numquam sine querela aegra tanguntur. Optimum est itaque ad primum mali sensum mederi sibi, tum verbis quoque suis minimum libertatis dare et inhibere impetum. Facile est enim affectus suos, cum primum oriuntur, deprehendere: morborum signa praecurrunt. 52